Duhet të dimë historinë e historianit, në mënyrë që të kuptojmë historinë që na shërbehet prej tij[1]
nga Sokol Çunga
“Pra, zotëri, ky është një nga problemet qendrore të historisë, apo jo? Problemi i interpretimit subjektiv, përkundër atij objektiv, fakti se duhet të dimë historinë e historianit, në mënyrë që të kuptojmë variantin që na shërbehet prej tij”[2].
Sa herë vendosemi përballë punimeve të qëmotshme në dorëshkrime, të cilat për shkaqe krejt banale apo për arsye madhore kanë mbetur pa botuar, gjithmonë na lind pyetja: po sot, ç’vlerë ka? Kjo pyetje kërkon edhe më fort përgjigje atëherë kur në tryezë kemi një tekst përmbledhës të historisë shkruar pothuaj tetë dekada më parë, bazuar në burime që ca herë, edhe ato, nga ana e tyre, janë disa dekada më të vjetra se koha e shkrimit të veprës. Duke marrë parasysh mungesën e informacionit të pasuruar e të gjithanshëm, kohërave të ndryshme të cilave u drejtohej ky tekst, sa dobi ka botimi i një vepre që në shumë pjesë nuk është aktuale? Përgjigja, ndoshta, qëndron tek “historia e historianit”, siç na sugjeron Barnes më sipër.
Ndonëse jeta e Mustafa Merlikës-Krujës shtrihet gjerësisht në politikë, pasioni i tij mbeti përherë publicistika dhe historia. Në një situatë thatësire intelektuale, kur tekstet e historisë së Shqipërisë dhe shqiptarëve ende nuk shkruheshin prej vendësve, Merlika-Kruja merr përsipër t’i ofrojë lexuesit shqiptar variantin e tij të një historie të përgjithshme të botës dhe të Shqipërisë. Nga vetë fjalët e autorit të tekstit kuptohet qartë se ai nuk po harton një tekst origjinal historie, por ritregon ose përkthen autorë të tjerë. Bibliografia në të cilën bazohet puna e tij është e larmishme, si për nga shtrirja kohore, aq dhe për nga autorët e cituar. U referohet enciklopedive të kohës, autorëve të shek. XVIII-XIX, si Charles Rollin, Édouard Schuré, Antoine Fabre d’Olivet, por edhe autorëve bashkëkohorë me të, si Zit Will Durant, një tekst të të cilit e përkthen të plotë dhe përbën një prej kapitujve të këtij vëllimi, Gustave Glotz, bashkë me të pashmangshmit Gustav Meyer, Georg von Hahn e Milan Shuflaj, për të mos i përmendur këtu të gjithë. Më tërheq vëmendjen, në këtë listë të shkurtër, Charles Rollin, një teolog dhe historian francez i cili vendosi të hiqte dorë nga të shkruarit latinisht aty nga mosha 60 vjeçare, duke shkruar në frëngjisht të vetmen vepër mbi historinë e botës (e la pa përfunduar për shkak të ngjitjes në amshim), por që u harrua krejtësisht dhe nuk e kapërceu dot fundin e shek. XIX. Historianëve të sotshëm nuk u thotë gjë Rollin, por cilido që merret me historinë e arsimit në shkollat jo osmane të Ballkanit gjatë Perandorisë Osmane ka përpara emrin e mësuesit që kaliti gjithë djemtë e vajzat që ndiqnin arsimin e zakonshëm të kohës, përfshi edhe Rilindësit shqiptarë, të cilët shpesh i nderojmë për njohuritë e tyre enciklopedike për kohën kur kanë jetuar. Përmes kësaj dhe të tjerave tërthorzave, lexuesi i vëmendshëm arrin të kuptojë se tekstet e arsimit të ulët dhe të mesëm nuk janë zhdukur nga kujtesa e Merlikës-Krujës, duke e bërë pjesë të atij grupi të madh shqiptarësh të edukuar me arsimin më të mirë që ofronte koha dhe vendi. Me fjalë të tjera, kjo vepër është një tekst informativ dhe enciklopedik, pa sjellë në vetvete hulumtime të hollësishme të vetë autorit. Mirëpo, kaq mundet të bëjë Mustafa Merlika-Kruja në vitet ’40 të shekullit të shkruar, kohë kur historia mbështetej më shumë në filologji, teksa kritika e burimeve historike ishte në fillimet e veta.
Vepra në dorëshkrim e Mustafa Krujës bashkëndan fatin e historiografisë shqiptare në kushtet e emigracionit. Nga njëra anë ajo ka një funksion kombëtarist dhe politik, nga ana tjetër i nënrenditet kushtit madhor me reminishencë ciceroniane: historia magistra vitae.
Për të konstekstualizuar atmosferën intelektuale në të cilën shkruan Mustafa Kruja, kujtojmë se në mërgim kemi përpjekje të njëpasnjëshme për të shkruar historinë tonë kombëtare. Intelektualë, publicistë, amatorë, ish politikanë, dëshmitarë okularë por edhe historianë të mirëfilltë mëtojnë të shkruajnë historinë shpeshherë si kontrapunkt të asaj që shkruhej në Shqipëri dhe që udhëhiqej nga ideologjia marksiste.
Mehdi Frashëri (1872-1963) në vëllimin e vetëm Histori e lashtë e Shqipërisë dhe e shqipëtarëve që arrin të botojë në vitin 1928 prej trilogjisë së tij historike, na jep një histori gjithëpërfshirëse, pa bibliografi dhe pa citime, ku ngjarjet shtyjnë njëra-tjetrën nga periudha ilire tek lufta civile romake mes Cezarit dhe Pompeut, të palidhura prej një filli të arsyes historike. Të njëjtin vulë mbajnë edhe veprat e tija të mëpastajme si edhe ato që la në dorëshkrim në momentin që vdiq në mërgim në Romë.
Fan S. Noli (1882-1965) botonte në Boston në vitin 1950 veprën e tij Historia e Skënderbeut, një libër që ka më shumë gjëra të përbashkëta me historiografinë angleze e franceze të shekullit XVIII sesa me atë që kishte hedhur rrënjë në shek. XX, si me shkollën e Les Annales ashtu edhe me rrymat historiciste gjermane apo me ato pozitiviste. Qëllimi i autorit është paraqitja unitare e gurthemelit të historisë sonë moderne, përtej çdo dyshimi, krijimi i një baze për trajtesa të mëtejshme, siç kishin vepruar historianë apo shkrimtarë të tjerë europianë me figurat e shquara të vendeve përkatëse.
Tajar Zavalani (1903-1966) boton në Londër dy vëllime me titullin Histori e Shqipnisë (1957, 1966), të cilat janë shprehje të shqetësimit që shoqëron periudhën e Pasrilindjes, për të pasur një histori gjithëpërfshirëse që përcjell dhe përshkruan ngjarjet historike me anën e një rrëfimi të shtruar, larg shkollave historike që tashmë kishin triumfuar në Europë duke nisur prej viteve ’20 të shekullit XX.
Ndoshta Stavro Skëndi (1906-1989) është i vetmi autor që ia del qëllimit të shkruajë një histori duke ndjekur metodologjinë bashkëkohore. E kemi fjalën për veprën e tij The Albanian Nation Awakening 1878-1912 (Princeton University Press, 1967). Dokumentimi i fakteve historike, bibliografia e pasur dhe përshkrimi i ngjarjeve sine ira et studio, bëjnë që Skëndi të veçohet prej të tjerëve, i privilegjuar prej pozitës së tij akademike dhe formimit sistematik në lëmin përkatës.
Abaz Ermenji (1913-2003) botonte në Romë në vitin 1968 frytin e punës së tij me titull Albania. Vendi që zë Skënderbeu në historinë e Shqipërisë. Në të vërtetë libri trajton ngjarje që shtrihen në harkun kohor që nis me shekullin XV dhe përfundon në vitin 1949, pra ka një mungesë ekuilibri që justifikohet nga funksioni aktual politik i librit, të cilit i mungon bibliografia dhe citimet.
Ago Agaj (1897-1994) boton në Toronto në vitin 1969 kujtimet e tija me titullin Lufta e Vlorës, shembull tipik i historisë së kujtesës, pasi autori përshkruan një moment të caktuar ku ai vetë kishte marrë pjesë aktive. Merita e këtij lloj shkrimi të historisë, që, sidoqoftë, mbetet i pa vendosur në kontekst historik dhe kufizohet në një ngjarje të vetme, qëndron në faktin se dokumentohet në mënyrë të thukët me anën e kujtesës, aq sa të shërbejë si burim për një trajtim sistematik të atij momenti historik për vendin tonë.
Autorë të tjerë, si Tahir Zajmi (1897-1971) me veprën Lidhja II e Prizrenit (Bruksel, 1964) dhe Paulin Margjokaj (1904-1975) në dorëshkrimin e tij Kontributi i Pukës për pavarsi të Shqipnisë (shih: Hylli i Dritës, 4/2011 – 1-4/2012) ngërthejnë në veprat e tyre memuaristikën dhe preokupimin për një interpretim objektiv dhe sa më afër së vërtetës historike, përtej anatemimeve që historiografia marksiste u bënte asokohe shumë figurave dhe ngjarjeve historike. Merita e tyre, përtej rezultatit përfundimtar, është se përqendrohen në ngjarje dhe në periudha kohore të përcaktuara qartë dhe kufizuara.
Ajo që bashkon pothuajse të gjithë historiografinë shqiptare në mërgim është tentativa e shkrimit të një Universalgeschichte apo histoire universelle sipas modeleve të konsumuara nga Schiller, Herder, Humboldt apo Ranke. Historia shihet si diçka organike, një continuum me rëndësi jetike për kombin, shkrimi i së cilës përbën një disiplinë formative. Mungesa e sensit kritik shpeshherë dëmton edhe qëllimet e mira të autorëve, ndërsa dokumentimi i cekët arkivor dhe ai nëpërmjet burimeve tjera parësore tregon vështirësitë në cilat u përgatitën këto vepra.
Asgjëmangut, teksa kritika ndjek rregullat e veta metodologjike, duke shfletuar Lashtësi Shqiptare (shkrime historike e përkthime) lexuesit nuk mund të mos i bëjë përshtypje kalibri gjuhësor që përdor autori. Siç është e zakontë për përdoruesit e shqipes së epërme, të shkolluar mes Perëndimit dhe Lindjes, Merlika-Kruja luhatet mes latinizmave dhe gegnishtes së kultivuar, mes kalkeve gjuhësore krejt origjinale dhe terminologjisë të krijuar enkas prej tij, renditur me stil mjeshtëror dhe të këndshëm në lexim. Mbresëlënëse janë, po ashtu, dhe elementet etnografike të tekstit, ku autori përpiqet të lidhë legjendat dhe traditat, të cilat i merr prej bibliografisë së përdorur, me realitetin e përditshëm të shqiptarit, si për të thënë se historiani, po t’i kishte rënë rruga në viset arbërore, do të rendiste mes shembujve edhe traditat e shqiptarit. E vetvetiu këtu autori thyhen guaskën e studiuesit, për të veshur kostumin e atdhedashurisë.
Po ashtu, lexuesi pasurohet me një informacion të ri: si e shihte historinë një prej shqiptarëve që nuk pati fatin të ndikonte gjatë e thellë opinionin dhe shkencat humane në Shqipëri. Biografia e Mustafa Merlikës-Krujës nuk është e plotë pa këtë aspekt jo të panjohur të tij, por të pa botuar plotësisht: historia. Në fondin e teksteve historike për Shqipërinë, i cili ishte ende modest në kohën kur radhitej kjo punë, përpjekja e Merlikës-Krujës ka vlerë për këndvështrimin historiografik të autorit të saj dhe, afërmendsh, po të ishte botuar më parë a prej vetë autorit, s’do të kishte kuptim të ribotohej sot. Në të njëjtën kohë, prej këtij teksti kuptojmë dhe si e projekton të shkuarën një intelektual dhe politikan fort i debatuar, me dritëhije në figurën e tij, të cilat krijohen pikërisht edhe për shkak të mosnjohjes plotësisht të portretit të tij ideologjik.
Në një kohë kur tekstet historike lind nevoja të rishikohen dhe plotësohen in perpetuum, ky është një tekst i historisë së Shqipërisë përgatitur nga Mustafa Merlika-Kruja, por në të njëjtën kohë është edhe histori e vetë autorit të tij.
[1] Teksti i mëposhtëm është parathënia e librit të sapo hedhur në qarkullim Lashtësi shqiptare nga Mustafa Merlika-Kruja, botuar post mortem, botimet Berk, 2021.
[2] “That’s one of the central problems of history, isn’t it, sir? The question of subjective versus objective interpretation, the fact that we need to know the history of the historian in order to understand the version that is being put in front of us.” Julian Barnes, The Sense of an Ending, London 2011, fq. 12-13.