ROMANI ME ENVER (I) (pjesa e parë)
2. Propozimi i maskës ose teoria biografike
Hipoteza ime është se Kadareja, me këtë operacion plastik që ia bëri arkivit dhe historisë, synoi nga njëra anë, t’i jepte një alibi morale romanit të vet në sytë e lexuesit në Perëndim (“nuk është fjala për përplasje doktrinare, por për luftë të një populli të vogël për liri”) dhe, nga ana tjetër, t’i ofrojë Enver Hoxhës një rrugëdalje nga qorrsokaku stalinist, drejt kombëtarizmit dhe profilimit të tij si prijës të shqiptarëve.
Këtë hipotezë do të përpiqem ta argumentoj në vijim.
Idenë se, duke e përfshirë Enver Hoxhën si personazh pozitiv në prozën e vet, Kadareja synonte të ndikonte në sjelljen, qëndrimet, orientimet dhe politikat e diktatorit, për t’i zbutur dhe për t’i “njerëzuar”, ai autor e pat bërë publike, për herë të parë, në faqet e esesë “Ftesë në studio”, të botuar në Shqipëri mu para përmbysjeve të mëdha të fillimviteve 1990.
Te një paragraf i numëruar si F., lexojmë:
Tituj novelash ose tregimesh, të shoqëruar me fare pak synopsis: […] “Propozimi i maskës.” Artisti i propozon tiranit një maskë zbutëse. Lëkundjet e tiranit, ta pranojë apo jo. Kundërshtimi i heshtur i oborrtarëve. Së fundi, pranimi i maskës. Ngazëllimi i atyre që besojnë në fuqinë e artit. Por maska ia vret fytyrën tiranit. Përsëri mëdyshja e tij: ta flakë apo ta durojë.
Propozimi i maskës[1] vjen kështu si synopsis i një teksti letrar, që përvijohet si ndërveprim mes “artistit” dhe “tiranit”: këtij të fundit i propozohet një “maskë zbutëse” që me gjasë është vepër arti. Për arsye të pasqaruara, oborrtarët nuk e duan këtë maskë, e kundërshtojnë, por nuk kanë sukses. Tirani e vë maskën dhe “ata që besojnë në fuqinë e artit” ngazëllojnë. Mirëpo tiranit maska nuk i rri mirë, ia vret fytyrën dhe ky është në mëdyshje nëse duhet ta mbajë apo jo.
Në vetvete, pasazhi është i paqartë; edhe pse mund të interpretohet në kontekstin e marrëdhënieve mes Kadaresë dhe Enver Hoxhës dhe të romanit Dimri i vetmisë së madhe.
Sqarimin, në hollësi, e sjell vetë Kadareja në librin Pesha e kryqit, të botuar në Paris nga Fayard, në dy gjuhë shqip dhe frëngjisht, në vitin 1991.[2]
Një pjesë jo e vogël e këtij libri rreket t’i përgjigjet pyetjes se ç’e detyroi një shkrimtar si Kadareja t’i japë vend – ndonjëherë qendror – diktatorit komunist Enver Hoxha në veprën e vet, një gjest që fare lehtë mund të shihet si ai i një bardi të oborrit, që u këndon bëmave “historike” të mbretit të vet.
Sipas Kadaresë, gjithçka fillon nga një këshillë këmbëngulëse e miqve të tij që, duke parë se Hoxha “ishte zemëruar” me Kadarenë, i thonë këtij se “duhet t’i dalësh përpara të keqes. Ti duhet të shkruash diçka për të […] Ti duhet të shkruash diçka, së paku për të vërtetuar se nuk je kundër tij.” (f. 227)
Kadareja tregon si, duke parë edhe klimën aq toksike në Shqipërinë e viteve 1960, fillon të shkruajë diçka për Partinë (poemën “Shqiponjat fluturojnë lart”) dhe atje të përmendë edhe emrin e themeluesit të saj. Miqtë e Kadaresë e gjykuan këtë të pamjaftueshme. I lënë shkrimtarit të kuptojë se Hoxha dyshon mos Kadareja është përzier në thashethemin e madh për homoseksualitetin e tij (“jetën e tij intime në kohë të rinisë”), të cilin Hoxha “ishte përpjekur më kot ta zhdukte me anë të terrorit.” Këtë thashethem, Kadareja e quan “murmurima supreme”.
Për t’i shpëtuar këtij fati të zi, Kadareja thotë se filloi t’i pëlqejë ideja se mund të shkruante diçka “për ta shlyer atë pakujdesi”. Aq më tepër, kur me miqtë e tij kujtonin “biseda ku kishim thënë se historia do ta kujtonte Enver Hoxhën, qoftë edhe për shkëputjen që i bëri Shqipërisë nga kampi socialist.” (f. 233)
Kështu e pati zanafillën, thotë autori, poema e shkurtër “Vitet 60,” që është edhe bërthama e romanit Dimri i vetmisë së madhe.
Por Kadareja i sotëm nuk e shmang dot edhe dyshimin tjetër:
“a kishin qenë vallë krejtësisht të hapur miqtë e tij, apo kishin pranuar të futeshin në një lojë, duke më sjellë “që andej”, nga majat e pushtetit një kumt që vetëm ata mund të ma sillnin?” (f. 233)
Në atë kohë unë kujtoja, vazhdon Kadareja,
“se poema e shkurtër “Vitet 60”, ku Enver Hoxha portretizohej si një figurë dramatike që po e shkëpuste Shqipërinë e vogël nga perandoria e përbindshme komuniste, ishte e mjaftueshme si taksë. Por kisha gabuar. Poema, për habinë time, u prit ftohtë. Dhe shkakun e kuptova shumë shpejt. Quhej e pamjaftueshme. Vetëm disa faqe për njërën nga ngjarjet më tragjike të shekullit XX? Vetëm një grusht vargjesh për njeriun që e shpëtoi për herë të dytë popullin shqiptar?”[3]
Vazhdon Kadareja:
“Ishte viti 1969. E ç’kërkoni prej meje, desha t’u them të gjithëve. Përgjigjen e kapa disi. Prej meje s’kërkohej ndonjë gjë e madhe. Kërkohej, ndoshta, që portreti, i cili ishte bërë me disa vargje, të shtjellohej në prozë, në disa faqe, ose në dy-tre kapituj të një romani. Asgjë më tepër. Dhe kjo nuk e prekte aspak lirinë time si shkrimtar. A s’e kisha pohuar vetë se ngjarja ishte me të vërtetë shekspiriane?” (f. 234)
Dhe më poshtë:
“Ia mbusha mendjen vetes se, i parë nga çdo pikëpamje, romani im do të ngrihej mbi një bazë të drejtë. Do të përshkruaja një akt të drejtë të Shqipërisë, ndoshta të vetmin akt të drejtë historik që bëri ky vend gjatë epokës së diktaturës komuniste: shkëputjen nga perandoria komuniste. Në 1970 kisha bindjen se, pavarësisht nga miqësia groteske me kinezët, Shqipëria po ikte përfundimisht nga ky univers […] Një korrigjim i madh do t’i bëhej përçudnimit të historisë. Miqësia dyfish mëkatare me bolshevizmin sllav do të vdiste më në fund dhe Shqipëria plangprishëse do t’i kthehej prapë nënës së vet kontinentale, Europës. Do të hapej kështu shpresa për Kosovën, plagën më të rëndë të kombit, që po e kërruste krejt Shqipërinë.” (f. 241)
Bolshevizmi sllav, shpresa për Kosovën – autori i këtyre rreshtave pozicionohet tashmë si kombëtarist; dhe si kombëtarist kërkon ta përligjë me argumente morale vendimin e vet për të rrëfyer Enver Hoxhën në Moskë.
Por pastaj thotë:
“Qysh në krye kisha dyshuar për sinqeritetin e Enver Hoxhës në këtë akt. E dija se shtysa kryesore për ta bërë kish qenë fati i tij dhe jo fati i Shqipërisë. Megjithatë, kjo s’kishte kurrfarë rëndësie përpara aktit. Dhe akti ishte madhështor: shkëputja e Shqipërisë… ishte e plotë, tragjike, për jetë të jetëve. I sinqertë ose i pasinqertë, Enver Hoxha mund të mbetej në histori për këtë akt, më shumë se për udhëheqjen e rezistencës gjatë luftës. Mbrapshtitë që kishte bërë deri atëherë, ndoshta mund t’i faleshin, ashtu siç i qenë falur Titos.” (f. 242)
Pra, edhe pse Enver Hoxha u rrek të motivonte ideologjikisht, në Moskë, distancimin e tij nga Hrushovi, dhe se veproi ashtu për të ruajtur postin (pushtetin)[4], kolltukun dhe ndoshta kokën[5], sërish efektet historike të aktit të tij ishin pozitive për Shqipërinë dhe shqiptarët, ose nga një këndvështrim kombëtarist.
Dhe pikërisht këtu, Kadareja fillon të flasë për maskën:
[…]“Ai kishte ende kohë të shkëputej nga pjesa e errët e tij, që në fund të fundit lidhej me zymtësinë e krejt planetit komunist. Ai mund të ecte këndej e tutje në tjetër udhë, me tjetër fytyrë e tjetër maskë, si aktori që del në skenë me tjetër rol. Duke e vënë këtë maskë, ai mund t’i përshtatej asaj…” (f. 243)
“Duke shfletuar dosjen e Moskës, vazhdon Kadareja, ndjeva gati fizikisht tërë ankthin e diktatorit, hidhërimin, furinë, tmerrin dhe ëndrrën e tij për të kaluar nga ferri në parajsë […] Kështu dalëngadalë, përpara asaj dosjeje dimërore, më lindi ideja e maskës korrigjuese. Një maskë e pranuar prej tij, a mund t’ia korrigjonte fytyrën tiranit? Një operacion plastik, a mund të ndihmonte vërtet që diktatori të braktiste fytyrën e vjetër?” (f. 246)
“Ishte koha për t’i vënë në fytyrë maskën. Prej asaj maske Shqipëria mund të fitonte njëzet vjet. Tani, libri që po shkruaja [Dimri] jo vetëm që nuk më dukej i bezdisshëm, por, përkundrazi, mendoja se ishte i domosdoshëm. Brenda dy vjetësh isha bërë shkrimtar i njohur në Perëndim. Kështu që me anë të librit mund të isha ndërmjetës midis tij dhe Perëndimit. Me fjalë të tjera, të bëja atë që Perëndimi nuk e kishte bërë dhjetë vjet më parë: të ndihmonte diktatorin të çlirohej nga demoni. Për hir të kombit shqiptar, kombit më fatzi në kontinent.” (f. 248)
Përtej nevojës së kuptueshme për t’u mbrojtur nga zemërimi i supozuar i diktatorit, çfarë e ka motivuar Kadarenë, për këtë operacion kulturor jo pa rrezik personal, është pra dëshira për t’i bërë mirë kombit shqiptar: përkushtimi kombëtarist, meqë (ri)afrimi sa më parë me Europën, pas parantezës komuniste, do ta ndihmonte kombin shqiptar të gjente veten.
Dhe si do ta realizonte këtë vënie (dhurim) të maskës Kadareja? Duke e bërë Enver Hoxhën personazh në një roman kushtuar konfliktit shqiptaro-sovjetik dhe duke i dhënë personazhit ato tipare që do të kish dashur t’i shihte tek Enveri, me shpresë se Enveri do të tundohej nga imazhi i vet në roman dhe do të përpiqej ta imitonte.
Duke theksuar nuancat kombëtariste në motivet e liderit shqiptar për ta çuar deri në fund konfliktin me Hrushovin, Kadareja nuk shpik, por vetëm përzgjedh me kujdes dhe i lejon vetes disa anakronizma, të kuptueshme sa kohë që flasim për roman, letërsi dhe fiction. Kështu, që në nëntor të vit 1961, Enver Hoxha pat deklaruar kështu, në një fjalim publik kushtuar 20 vjetorit të themelimit të PPSH-së:
[N]e i themi N. Hrushovit se populli shqiptar dhe Partia e tij e Punës do të rrojnë edhe me bar po të jetë nevoja, por kurrë nuk do të shiten “për 30 aspra”, se ata preferojnë më mirë të vdesin në këmbë e me nder sesa të rrojnë me turp e të gjunjëzuar.[6]
Pozicionimi është moral, me nota të hapëta kombëtariste; madje populli shqiptar vjen para Partisë së Punës.
Shkruan Elidor Mëhilli:
Kundërshtimi i Hrushovit iu shoqërua, në fjalimet e gjata, të zjarrta [të Hoxhës], krenarisë shqiptare, përballë një padrejtësie tashmë të përsëritur nga ana e fuqive të mëdha. Vite më herët, propagandistët partiakë [në Shqipëri, A.V.] kishin rrëmuar në histori për të zbuluar rrënjët e thella të miqësisë me Bashkimin Sovjetik. Ata kishin sendërtuar një gjenealogji të tërheqjes ndaj bolshevizmit në Shqipëri. Tani, ishin po këta njerëz që sendërtuan një histori të nënshtrimit dhe të rezistencës shqiptare. Një ndjesi e pandërmjetme e vetmisë së virtytshme – Shqipëria si i vetmi shtet mirëfilli socialist i mbetur në Europë – i shtonte një përmasë dramatike retorikës.[7]
Tek e fundit, Kadareja ishte i bindur se
“vetëm me komunizmin ai [Enver Hoxha] s’mund të kishte gjë të përbashkët. Ashtu siç qe bashkuar me të një ditë rastësisht, një ditë vjeshte, në një rrugë të Korçës, po me atë lehtësi mund ta braktiste.” (f. 251)
I rrethuar nga një “opinion-najë” se diktatori po zbutej dhe po ndryshonte për mirë, Kadareja kish një besim të verbër se
“po e rrethoja, po e kapja rob, po e mbyllja në kurth.” (f. 252)
Dhe më tutje:
“Një ditë Shpresa K., e cila gjithashtu ishte në dijeni të librit, për habinë time, më tha: ti do t’ia hedhësh kllapën, ashtu siç i hidhet kllapa në hundë ariut, dhe ai do të jetë i detyruar të kërcejë sipas muzikës tënde.” (f. 253)
Shpresën se do ta arrinte synimin aq ambicioz që i kish vënë vetes, Kadareja e mbështeste edhe te bindja tjetër se
“ky diktator, ndryshe nga gdhëtë e tjerë të Lindjes, kishte, për çudi, një shije të hollë letrare. Isha i bindur se bukuria e librit do ta magjepste e do ta çarmatoste. Ndaj kujdesi im kryesor ishte që libri, në radhë të parë, të ishte i bukur,” shkruan ai. (f. 253)
Përndryshe, në roman gjithçka ishte e vërtetë,
“me përjashtim të portretit të diktatorit. Nga një pikëshikim ai ishte i saktë: fjalët, gjestet, dialogët ishin të gjitha të tiranit personazh. Por ai ishte i paplotë. Mungonin hijet dhe njollat dhe, kryesorja, mungonte arsyeja e vërtetë që e kishte shtyrë personazhin drejt guximit të marrë.” (f. 253)
Fakti që ky plan i shkrimtarit për t’i dhuruar një maskë diktatorit dështoi, dhe që Dimri i vetmisë së madhe u pasua nga një fushatë e ashpër e luftës politike, ideologjike dhe më në fund represive kundër liberalizmit në kulturë dhe në arte, nuk hyn në objektin e kësaj analize. Në Shqipërinë e viteve 1970 ishin të shumtë ata që mendonin se autorin e romanit, Kadarenë, e shpëtoi nga ndëshkimi personazhi i vet i romanit, Enver Hoxha; ose nevoja që kish diktatori dhe miti i tij personal, për një epikë që t’u këndonte “bëmave” të tij në Moskë. Romani u kritikua ashpër, Kadareja u shtrëngua ta ripunojë dhe të nxjerrë një version të ri me titullin Dimri i madh, në një kohë që shumë nga miqtë dhe mbrojtësit e tij dolën nga skena dhe disa prej tyre u dënuan me burg dhe internim.
Hipoteza e Kadaresë është se një grup pushtetarësh shumë i afërt me Enver Hoxhën, përfshi këtu edhe gruan e tij Nexhmije Hoxha, nuk e miratonin “zbutjen” e tij në fillim të viteve 1970 dhe i thanë pak a shumë kështu:
“Me këtë fytyrë të re, ne nuk të njohim më. Kështu ti s’je më ai që ke qenë: i egër, i pamëshirshëm me armiqtë. Ne ashtu të kemi dashur dhe ashtu të duam. Ne jemi bashkë, ti s’mund të jesh i vetmuar. Bashkë kemi jetuar e bashkë do të vdesim. Ata që duan të ndajnë nga ne, duan humbjen tënde. Të kanë vënë një maskë dhe duan të mashtrojnë. Hidhe atë maskë, zoti ynë. Flake përgjithmonë.” (f. 267)
Me gjasë, këtu interpretimi i Kadaresë kalon rrjedhshëm nga historia në fiksion dhe teksti vetë tingëllon keq, vende-vende me tone prej dokudrame me temë nga Mesjeta: nuk ka ndonjë provë që Dimri i vetmisë së madhe, edhe pse i dënuar ashpër nga opinioni publik dhe i mbrojtur nga Enver Hoxha vetë, të ketë qenë përçori i valës liberalizuese në Tiranë dhe në Shqipëri. Aq më tepër që Kadareja vërtet pagoi diçka, por të tjerë paguan shumë më tepër.
Nga ana tjetër, që romani Dimri i vetmisë së madhe ishte, mes të tjerash, edhe një orvatje për “t’i vënë maskë korrigjuese tiranit” qenkësh vënë re edhe nga “dhjetëra” lexues që i kanë shkruar Kadaresë, mes të cilëve edhe i burgosuri politik, poeti […] Visar Zhiti, që i thoshte kështu, në një letër të 4 qershorit 1991:
“Në Shqipëri ju e dini po ndodhin ndryshime të çuditshme. Piedestale, statuja të rrëzuara. Sa herë qe lëkundur diktatori në ndërgjegjen e popullit, ja, ashtu i statujtë, derisa ra për fare. Ju deshët t’i ngrinit një statujë të tjetërllojtë, që ishte ashtu siç do ta dëshironim, ia dhatë shembullin në personazhin homonim të romanit tuaj. Ai s’e kuptoi. S’deshi. Dhe vdiq për së dyti.” (f. 390)
Kjo është një mundësi. Mundësia tjetër është që miqtë dhe dashamirësit e Kadaresë të kapeshin pas hipotezës së “maskës”, për të shpëtuar një roman përndryshe të madh të viteve 1970 që, duke pasur personazh diktatorin, fare lehtë mund të klasifikohej si pjesë e kultit të Enver Hoxhës dhe të rrëzohej edhe ai, si statujat e liderëve totalitarë, që kishin rënë anembanë Europës Lindore.
Maska në këtë rast do t’i vihej romanit Dimri i vetmisë së madhe, ose një leximi specifik të romanit.
***
Regjimet totalitare e kanë toleruar, në mos nxitur paraqitjen “artistike” të liderëve të vet – në artet figurative, në këngë, në film, në teatër, në poezi, në folklor. Në Shqipëri kanë qenë të shumta portretet në pikturë të Enver Hoxhës, kompozimet, bustet dhe statujat, këngët (përfshi edhe të kudo-dëgjuarën “Enver Hoxha, tungjatjeta”) dhe pllakatet. Një numër poetësh në zë, nga Dhimitër S. Shuteriqi te Dritero Agolli, i kishin kushtuar poema; të tjerë poetë, si Ismail Kadareja, e kishin përmendur në poemat e tyre.
Si praktikë kulturore, kjo e përfshirjes në art të një lideri të gjallë politik, ishte sjellë në Shqipëri nga Bashkimi Sovjetik i periudhës së Stalinit. Sipas studiueses Rosalind Marsh, që ka analizuar imazhin e Stalinit në letërsinë sovjetike, duke u ndalur në detaj te kulti i personalitetit në vitet 1930-1950 (te Images of Dictatorship, Stalin in Literature, Routledge 1989) ky kult i Stalinit vazhdoi dhe amplifikoi kultin e Leninit, me mbitone fetare dhe njëkohësisht i ndërlidhur me elemente të traditës kulturore ruse, veçanërisht të respektit fshatarak për autoritetin personal dhe, veçanërisht, adhurimin e Carit si sundimtar i emëruar nga Zoti.
Marsh citon shkrimtarin Aleksander Tvardovski, botues i revistës Novy Mir, i cili thoshte se “Në 1936, çdo edicion i Novy Mir hapej me një portret të Stalinit, një skaz [rrëfim popullor] për Stalinin, dhe “këngë popullore” për Stalinin.” Poemat dhe këngët kushtuar Stalinit u përhapën veçanërisht në kulturat e popujve të Lindjes së BRSS, ku tradita e lajkatimit të sundimtarëve me vargje kish traditë të hershme, vëren Marsh. Biografi i Stalinit, Deutscher, i përshkruan dy nga këta rapsodë[8] kështu:
“Ishin të fundit e bardëve tribalë orientalë, nëntëdhjetëvjeçarë analfabetë, mjekërgjatë, hartues piktoreskë këngësh popullore, Homerë vendës, të vonuar. Nga malësitë e tyre dhe nga stepa, ata erdhën në Moskë të këndojnë, të shoqëruar me instrumentet e tyre popullore, lavde për Stalinin.”
Megjithatë, ngritja e liderit totalitar në nivelin e personazhit të një vepre në prozë letrare është cilësisht e ndryshme nga bejtet, baladat, rapsoditë dhe poemat kushtuar diktatorit – sikurse duket ta dëshmojë edhe letërsia e realizmit socialist në Shqipëri, ku nuk ka ndonjë lidhje intertekstuale midis këngëve dhe vargjeve për Enverin, dhe përfshirjes së këtij në një roman si Dimri i vetmisë së madhe.
Rosalind Marsh, në monografinë e lartcituar, përmend një shkrimtar kalibri, si Aleksei Tolstoi, dhe romanin e tij Buka (1937), ku rrëfehet roli udhëheqës i Stalinit në mbrojtjen e Caricinit gjatë Luftës Civile dhe që, sipas autores, përmban disa nga klishetë e trashëguara nga poezia dhe epika popullore, të cilat pastaj u përgjithësuan edhe në prozën fiksionale sovjetike, gjatë dekadës pasuese. Tipik është evokimi, prej Tolstoit, i “zërit dhe i sjelljes së qetë”, të Stalinit, shenjë e vetëkontrollit total dhe besimit revolucionar të patundur. Gjithnjë sipas Marsh, Stalini në këtë roman “shfaqet në fillim si shok i ngushtë armësh i Leninit dhe i jep Leninit këshilla; roli i tij si udhëheqës i kalibrit të Leninit theksohet nga urdhrat që jepen “në emër të Leninit dhe të Stalinit.” Përveçse i qetë dhe guximtar, Stalini është edhe i vendosur dhe ka “një vështrim depërtues.” Edhe romani Mështekna e bardhë, i M. Bubjonov-it, përshkruan shpesh në mënyrë të ekzagjeruara rolin udhëheqës të Stalinit lider ushtarak, gjatë Luftës II Botërore.
Në vija të trasha, funksioni i kësaj përftese – ku një lider totalitar ende në pushtet shndërrohet në personazh të një vepre narrative[9] – ishte, për letërsinë dhe kulturën sovjetike, të konfirmonte dhe të amplifikonte versionin e miratuar, të retushuar rëndshëm dhe të pastruar nga çdo lloj kontradikte, të rolit të Stalinit në ngjarjet e historisë sovjetike, çfarë edhe pritej ta stabilizonte narrativën propagandistike dhe ideologjike totalitare, për liderin e shtetit sovjetik.[10]
Mes këtyre shkrimtarëve dhe artistëve, që i shërbenin kultit të Stalinit, kishte, megjithatë, edhe nga ata që synonin diçka më tepër, se thjesht të shërbenin si vegla të propagandës sovjetike staliniste. Marsh përmend, mes të tjerësh, Pasternakun – autorin e ardhshëm të Dr. Zhivagos, por në vitet 1930 ende i shquar ekskluzivisht si poet – që vërtet nuk shkroi ai vetë vargje kushtuar Stalinit, por që e kompensoi njëfarësoj këtë mefshtësi, duke “përkthyer” vepra të poezisë gjeorgjiane[11], mes të cilave edhe dy poemave kushtuar Stalinit, nga N. Micishvili dhe P. Jashvili, të cilat u botuan në revistat Novy Mir dhe Krasnaja Nov. Të shkruara në fillim të vitit 1934, këto poema u përkthyen menjëherë nga Pasternaku, që të mund të botoheshin para Kongresit XVII të PKBRSS, i njohur si “Kongresi i Fitimtarëve”. Gjithnjë sipas Marsh, poema e Micishvili-t, me tonin e vet madhështor dhe simbolizmin barok, tingëllon veçanërisht e huaj për stilin e vetë Pasternakut. Lazar Fleishman ka argumentuar, shkruan Marsh, se vendimi i Pasternakut për t’i përkthyer këto ode nuk mund t’i atribuohet detyrimit burokratik dhe se, në 1934, pikëpamjet e atij vetë nuk është se dallonin shumë nga ato të poetëve gjeorgjianë. Pasternaku e shihte Stalinin si forcë unifikuese në vend, pas një periudhe kaotike, dhe shpresonte se rritja e fashizmit në Europë do të frymëzonte shtetin socialist që të orientohej për nga qytetërimi dhe humanizmi.[12]
Kjo lë të kuptohet se në vitet 1930 ekzistonte, në qarqet kulturore dhe intelektuale të Bashkimit Sovjetik, shpresa se vija politike e Stalinit ishte ende e ndikueshme nga jashtë, ose me metoda të tërthorta.
Siç shkruan Robert C. Tucker, në veprën Stalin in Power, The Revolution from Above (W.W. Norton & Company, Revised Edition, 1992), lideri bolshevik Nikolai Bukharin, gjatë një takimi me politikanin sovjetik të mërguar në Paris Nikolaevski, i pat thënë këtij se, duke filluar nga vjeshta e vitit 1933, grupimet e ndryshme politike brenda Bashkimit Sovjetik “nuk ishin më pro ose kundër Stalinit. Më tepër bëhej fjalë për një luftë për të ndikuar mbi Stalinin [emfaza në origjinal], një luftë si të thuash për shpirtin e tij.” Kjo luftë, i pat thënë Bukharini Nikolaevskit, po çohej përpara nga një grup që favorizonte një politikë të “pajtimit me popullin.” Kjo edhe ngaqë kërcënimi që vinte prej Gjermanisë Naziste kërkonte një lloj “dramatizimi” të humnerës që ndante komunizmin, si lëvizje në thelb humaniste, dhe fashizmin, si lëvizje raciste, terroriste, dhe haptazi anti-demokratike.
Gjithnjë sipas këtij versioni, ithtarët e vijës së pajtimit, në Byronë Politike, kishin mbështetjen e Maksim Gorkit, i cili gëzonte autoritet, si shkrimtar me famë botërore dhe njeri i afërt i regjimit të Stalinit. I nxitur nga Stalini, Gorki ishte kthyer tashmë në Bashkimin Sovjetik nga Italia dhe ishte vendosur në Moskë, në një apartament luksoz, ku shkonte – mes të tjerësh – edhe vetë Stalini për vizitë. Në vitin 1933, Gorki u ishte bashkuar përpjekjeve për ta konvertuar Stalinin në vijën e pajtimit, madje edhe duke përsiatur, të paktën në privat, idenë e krijimit të një partie të dytë sovjetike, tërësisht besnike ndaj kauzës, por me përfaqësues të inteligencia-s që do të sugjeronin “ndryshime dhe zgjidhje.” Mes bashkëpunëtorëve të afërt të Stalinit, Kirovi, Orxhonikixe, Hrushovi, Kujbishevi, Kalinini dhe Tukaçevski thuhej se nuk ishin kundër kësaj ideje.
Shkruan Tucker:
Ithtarët e vijës së pajtimit, edhe pse të vetëdijshëm për vështirësitë që u dilnin, vazhduan me përpjekjet e tyre për ta bërë të tyrin Stalinin. Metoda e tyre kryesore ishte terapia biografike [emfaza është imja, A.V.]. Tashmë, ndoshta si rezultat e lulëzimit të kultit të personalitetit, ata e panë se Stalini i idealizuar, i projektuar në kult, ishte Stalini ashtu siç ky dëshironte dhe kish nevojë ta shihte veten […] Gorki, që ishte në gjendje të organizonte një imagjinatë letrare të ndjeshme rreth karakterit të Stalinit, ndihmoi për të arritur përfundimin praktik se mjeti më i mirë për të çarmatosur përgjigjen hakmarrëse [nga Stalini, A.V.] ishte që të mbulohej Stalini me nderimet që ky besonte se i takonin.
Prandaj, shpjegon Tucker gjithë duke interpretuar hipotezën e Nikolaevskit, Gorki kërkoi ta bindte Stalinin se të gjithë tashmë e pranonin gjenialitetin e politikave të tij, se pozita e tij si lider nuk ishte më në diskutim dhe se zemërgjerësia ndaj kundërshtarëve të dikurshëm do t’ia fuqizonte pozitën, në vend që t’ia dobësonte.
Kjo thotë Tucker-i, kish lidhje me mënyrën si do ta shihnin Stalinin biografët e ardhshëm:
Ka kohë tashmë që Stalini jo vetëm është marrë me hartimin e biografisë së vet, por edhe i ka kushtuar vëmendje dëshirës që kjo biografi të shkruhet në të ardhmen me ngjyra të favorshme. Ai do të donte që ta paraqisnin jo vetëm si të fuqishëm dhe të pamëshirshëm në betejë me armiqtë e papajtueshëm, por edhe si të thjeshtë dhe zemërgjerë, në ato raste kur epoka e tanishme, e ashpër, ia bën të mundur që ta tregojë veten ashtu siç beson se është vërtet, në thellësi të shpirtit. Që këtej përpjekjet e tij për t’u bërë një Harun-al-Rashid… Në çdo rast, Gorki e dinte mirë si t’ia luante këto tela dhe u përpoq t’i përdorë për synime të mirë – të pakësojë mosbesimin e Stalinit, të zbutë ndjenjën e tij të hakmarrjes, etj.
Sa më shumë që afrohej Kongresi, shkruan Tucker, aq më shumë intensifikohej ky tour de force i terapisë biografike. Ditën e parë të vitit 1934, lexuesit e Pravdës gjetën atje një idealizim të fiksionalizuar të Stalinit, me autor gazetarin Karl Radek, ish-trockist. Bëhej fjalë për leksionin e nëntë, me titullin “Arkitekti i Shoqërisë Socialiste,” pjesë e një cikli të imagjinuar leksionesh kushtuar “Historisë së Fitores së Socializmit”, që do të mbaheshin në vitin 1967, me rastin e pesëdhjetë-vjetorit të Revolucionit të Tetorit, në një Shkollë të Komunikimeve Ndërplanetare në Moskë.
Ky leksion nga e ardhmja, shkruan Tucker, ishte një kryevepër e racionalizimit dhe e falsifikimit, që synonte të portretizonte karrierën e Stalinit si përmbushje të ëndrrës së tij për lavdi. Ishte jeta e Stalinit, ashtu si – në perceptimin e Radekut – e kish menduar Stalini vetë. Në vend që thjesht t’i përshkruante ngjarjet e viteve të fundit si historike, Radeku e kish paraqitur historinë vetë duke i regjistruar këto ngjarje dhe duke ia njohur Stalinit rolin prej heroi. Kjo i jepte Stalinit kënaqësinë e veçantë që ta shihte veten në pasqyrën e kohës, në një distancë prej më se 30 vjetësh, dhe të sigurohej se brezat që vinin do ta kujtonin dhe do ta adhuronin si udhëheqës gjigant të revolucionit rus dhe botëror.
Përpjekjet për “terapi biografike” megjithatë dështuan dhe Kongresi XVII u pasua nga vitet e rënda të spastrimeve dhe të terrorit totalitar. Edhe pse “leksioni i nëntë” ndërplanetar i Radekut u prit me entuziazëm dhe botimi në Pravda u ndoq nga një botim si broshurë më vete, me tirazh fillestar prej 225 000 kopjesh, Radeku u dënua për tradhti në vitin 1937 dhe pastaj vdiq në rrethana të paqarta, në Gulag.
Paralelet mes “terapisë biografike” ndaj Stalinit, në Bashkimin Sovjetik të viteve 1930 dhe “dhurimit të maskës” Enverit nga Kadareja, nëpërmjet romanit Dimri i vetmisë së madhe flasin vetë: të dy herët u bënë përpjekje për të modifikuar vijën politike të liderit totalitar duke modifikuar narrativën e tij personale, ose imazhin që kish për veten; të dy herët përpjekjet i drejtonte një shkrimtar “kombëtar” (Gorki, Kadareja) në bashkëpunim me një numër politikanësh liberalë; të dy herët terapia nuk ia arriti qëllimit dhe u pasua nga vite spastrimesh dhe terrori. Arsyeja madhore, për këtë sintoni, ka të bëjë me atë që, në momente kritike të historisë totalitare, kur lideri mund të zgjedhë mes vijash politike të ndryshme, në mos edhe të kundërta, elitat do të përpiqen, në përputhje me interesat e tyre, që të ndikojnë te këto zgjedhje, sado tërthorazi, ose nëpërmjet krijimit të “maskës.”
(vijon)
© 2020-2021 Ardian Vehbiu & Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptë kopjimi dhe riprodhimi në mediat, e shtypura ose elektronike. Shkelësit do të përndiqen ligjërisht.
[1] Në versionin frëngjisht të librit, titulli i këtij teksti imagjinar jepet si Le Don d’un masque (dhurimi i një maske).
[2] Në analizën time, jam mbështetur në versionin e botuar te Kadare, Vepra 20, Onufri 2009, duke e krahasuar ndonjëherë me botimin në frëngjisht nga Fayard.
[3] Këto dy pyetjet e fundit mund të jenë në ligjëratë të zhdrejtë të lirë dhe të vijnë nga “miqtë” këshilltarë dhe dashamirës të Kadaresë. Përndryshe, ato nuk mund të mbrohen: nuk kish ndonjë gjë kaq tragjike në konfliktin doktrinar shqiptaro-sovjetik dhe as në përplasjen e Hrushovit me Enverin; dhe aq më pak mund të ishte kjo “një nga ngjarjet më tragjike e shekullit XX”. Njëlloj është vështirë të thuhet se Enver Hoxha “e shpëtoi” popullin shqiptar në Moskë – nga çfarë? Por miqtë e Kadaresë kushedi ç’mund të kenë pasur në mendje.
[4] Enver Hoxha, tek Titistët: “Njihet mirë, ndër të tjera, fjalimi famëkeq i Titos në Pula, në nëntor të vitit 1956. Atje jo vetëm u bëhej një sulm i shfrenuar antimarksist teorisë dhe praktikës së rendit socialist, por Titoja drejtpërdrejt dënoi “kultin e Enver Hoxhës” dhe bëri thirrje për përmbysjen e udhëheqjes së Partisë sonë. Me siguri, me këtë sulm antishqiptar dhe me thirrjen e hapur për përmbysjen e udhëheqjes sonë, Titoja shprehte jo vetëm dëshirën e tij, por edhe atë të udhëheqjes sovjetike.” (f. 528).
[5] Një interpretim tjetër i mundshëm do të ishte se konflikti në Moskë u acarua qëllimisht dhe artificialisht nga kryeministri shqiptar Mehmet Shehu, që ishte drejtpërdrejt i interesuar (ose “i porositur”) që ta ftohte Shqipërinë me Bashkimin Sovjetik dhe ta largonte nga kampi socialist.
[6] Enver Hoxha, Vepra 22, Tiranë 8 Nëntori 1976, f. 127.
[7] Vep. cit. f. 211
[8] Kazakun Dzhambul Dzhabaev dhe dagestanasin Suleiman Stalski, që u pritën me ovacione nga Kongresi i Parë i Shkrimtarëve Sovjetikë në 1934. Ka arsye të dyshohet se vargjet e këtyre rapsodëve ishin shkruar, në fakt, nga poetë profesionistë drejtpërdrejt në rusishte, dhe origjinalet në gjuhët vendëse nuk ekzistonin.
[9] Këtu nuk po ndalemi në Stalinin personazh veprash teatrale dhe kinematografike sovjetike, meqë përftesa nuk ka paralel në zhvillimet artistike në Shqipëri.
[10] Një roman jo-sovjetik ku shfaqet si personazh Stalini, është Diplomati, i australianit James Aldridge; Lordi Essex, një negociator britanik, përpiqet të pengojë ndërhyrjen sovjetike në një lëvizje revolucionare në Azerbaixhanin iranian, në vitin 1946. Delegacioni anglez shkon më parë në Moskë, me shpresë që do të kalojë në Azerbaixhan përmes kufirit sovjeto-iranian, por autoritetet sovjetike u krijojnë gjithfarë pengesash, derisa ndërhyn, me një deus ex machina, Stalini vetë, i cili pranon të takohet me anglezët dhe u ofron këtyre mbështetje në misionin e tyre. Romani u botua në vitin 1949, në një kohë kur Stalini ishte ende gjallë dhe ashtu i shërbeu, objektivisht, kultit të tij si lider i staturës globale, mes lexuesve anglishtfolës. Romanin e patën përkthyer edhe shqip.
[11] Shih për këtë edhe esenë Të përkthesh dy herë, Peizazhe të fjalës, 28 maj 2019.
[12] Nga ana tjetër, thotë Marsh, këto ode kushtuar Stalinit, të përkthyera nga Pasternaku, mund të kenë ndihmuar për t’i siguruar Pasternakut mbijetesën dhe për të cementuar marrëdhënien e tij personale me Stalinin.