DHJETË E PESË

Nga leximet e mia të hershme, por vendimtare të poezisë, mbaj mend që “Re me pantallona” e Vladimir Majakovskit, e përkthyer nga Ismail Kadareja, më pat lënë pa fjalë për befasinë e fjalës, të frymës dhe të figuracionit.

Dhe kushedi pse, më patën mbetur në kujtesë vargjet e mëposhtme:

I merrni përçart fjalët e mia?
Kjo ndodhi
Ndodhi n’Odesë
“Do vij në katër” – tha Maria.
Tetë
Nëndë,
Dhjetë e pesë.

Më pëlqente pa masë ajo “dhjetë e pesë” në fund; sepse e thyente monotoninë e orëve të plota dhe sepse ishte absurde në saktësinë e vet, po aq absurde sa edhe shumë detaje të tjera në poemë; sikurse edhe tradhtonte edhe një lloj padurimi në kufi të tërbimit, të kujt nuk i ka ardhur e dashura në takim dhe që vendos ta presë edhe pak pas kufirit nec plus ultra: jo “dhjetë”, por “dhjetë e pesë”. Ishte një litotë, që theksonte – për mua – enormitetin e pritjes kaq të gjatë. Poeti sikur thoshte: “kaloi edhe dhjeta, xhanëm!” Pa folur pastaj që kjo “dhjetë e pesë” rimon me “Odesë”, siç rimon “Maria” me “fjalët e mia”.

Më pas, shumë më pas, mësova jo pa zhgënjim, se detaji “dhjetë e pesë” nuk gjendej në origjinal, që sillte vetëm një listë të thatë numrash (orësh).

Fatmirësisht, poema e Majakovskit është nga ato pak kryevepra të letërsisë botërore, që është përkthyer disa herë në shqip, çfarë fton për krahasim.

Kështu, në versionin e Faslli Halitit[1] lexojmë:

Ju mendoni se është jerm i malaries?
Kjo ngjau,
Ngjau në Odesë.
“Do të vij në katër,” – tha Maria.
Ora tetë.
Nëntë.
Dhjetë.

Ndërsa në versionin e Shkëlqim Çelës[2]:

Kujton se flas përçart nga malaria?
Kjo ka ndodhur,
Ndodhi në Odesë, vërtet.
“Do të vij në orën katër,” tha Maria.
Vajti tetë.
Nëntë.
Dhjetë.

Dhe në versionin e Agron Tufës[3]:

Ju mendoni se po flet përçart malaria?
Kjo ndodhi,
ndodhi n’Odesë.
“Do vij në katër”, – tha Maria.
Tetë.
Nëntë.
Dhjetë.

Këto tri versione mund të jenë filologjikisht më besnike ndaj origjinalit; por mua më pëlqen më shumë ai i hershmi, i Kadaresë. Mundet ngaqë e kam lexuar të parin dhe ashtu edhe më është gdhendur në tru – por mundet ngaqë Kadareja i ka lejuar vetes ca liri[4] që, në rastin specifik, i kanë dhënë hov vargut. Ajo “dhjetë e pesë”, që për më tepër nuk gjendet në origjinal, ka qenë dhe mbetet për mua çelësi që u hap derën mrekullive të stilit të Majakovskit, në poemë.

Kam parë që të diskutohet për këtë lloj lirie në përkthim, dhe nëse një përkthyes mund ta modifikojë origjinalin kaq gjerë – diskutimi është po aq legjitim, sa ç’është e përligjur ekzistenca e disa varianteve në përkthim – disa më filologjike, disa më fluturake.

Megjithatë, brezi im dhe jo vetëm, e njohin këtë poemë të Majakovskit nëpërmjet shqipërimit të Kadaresë – dhe në atë variant ka shkëlqyer ajo vepër në kulturën shqipe dhe ka ndikuar poetët e brezave pasues.

Ja një poezi nga Xhevahir Spahiu, ku unë dëgjoj zërin e Majakovskit të Kadaresë:

REKUIEM PËR ORËN GJASHTË[5]

Ora 6
Akrepat si dy krahë të hapur që presin
dhe ti s’po vjen
ti s’po vjen as në 6 e një minutë
në 6 e dy minuta vetmia ish me mua
unë isha me vetminë në 6 e tre minuta
në 6 e katër bota ishte po ajo
6 e pesa i ngjante 6 e gjashtës si dy pika uji
6 e shtatë, 6 e tetë, 6 e nëntë, 6 e dhjetë
Ti s’po vjen
S’po vjen
S’vjen
në 6 e pesëmbëdhjetë
hodha sytë si dy vetëtima në fushën e orës së qytetit
akrepat u thyen si dy krahë të një zogu
që s’ekziston

Unë mora pikëllimin për dore
dhe ika.

A ka intertekstualitet këtu? Unë besoj se ka. Të gjithë e kemi provuar ankthin e numërimit të minutave, kur pret të vijë dikush në takim; edhe pse heroi lirik i Majakovskit operon me orë, ndërsa ky i Spahiut e humb durimin që pas një minute (po mbase gjashtë është ora që ky e kish vënë si kufi, në kuptimin “do ta pres deri në gjashtë”; jo ora e takimit). Pa folur për tensionin midis orës së ngadalësuar nga ankthi (kur një minutë të duket si një orë) dhe orës së përshpejtuar nga mundësia e katastrofës (ku një orë të duket si një minutë – ose kur shpresa është e fundit që vdes).

Më pëlqen të mendoj se Spahiu, te kjo poezi, ka kënduar me Majakovskin e Kadaresë. Për mua, kështu ndërtohet kultura, me shtresa të njëpasnjëshme, ca të dukshme ca të padukshme. Njëlloj siç flet edhe De Rada në poezinë shqipe të viteve 1970, por me zërin e “shqipërimit” ose përshtatjen që ia pat bërë Milosaos Dhimitër Shuteriqi. Nëse kjo, tani, nuk është filologjikisht korrekte, tant pis pour la filologie…!

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

[1] https://konica.al/2019/07/poeti-gjenial-i-futurizmit/

[2] Ky version, i botuar në revistën Saras, teorikisht duhej të gjendej në linkun http://revistasaras.al/2016/10/03/re-me-pantallona/, por mua ky link nuk m’u hap.

[3] https://revistaletrare.com/blog/2021/01/03/vladimir-majakovski-re-me-pantallona/

[4] Kadareja i ka lejuar vetes edhe ca liri të tjera te “Re në pantallona”, duke e modifikuar – me dashje ose la dashje – origjinalin; për këtë mund të lexoni shkrimin tim Profecia e korrigjuar, ku do të gjeni edhe literaturën përkatëse. Lexoni edhe një diskutim të mëparshëm te Peshku pa ujë, për këtë temë.

[5] Poezia qarkullon në Internet, por pa vit botimi. Shpresoj ta kem transkriptuar saktë.