Ndoqa këto ditë – më në fund – një serial televiziv të RAI-t, në bashkëpunim me 11 Marzo Film dhe Palomar, të bazuar në romanin Il Nome della Rosa të Umberto Eco-s, me regji të Giacomo Battiato dhe me aktorë të kalibrit të John Turturro, Rupert Everett dhe Michael Emerson në rolet kryesore.
Romani mbahet si vepër emblematike e letërsisë europiane të shekullit XX, përveçse edhe nga më të shiturat – një sukses që vetëm shumë pak autorë mund ta synojnë. Megjithatë, ekranizimi i tij – edhe ky i tanishmi në 8 episode – i ka lënë të gjithë nga pak të pakënaqur: disa (përfshi edhe mua) ngaqë humb kohë me linja narrative anësore të destinuara për publikun e padiferencuar; të tjerë, ngaqë ka humbur kohë me debate teologjike dhe filozofike të nxjerra verbatim nga romani.
Qasja e Eco-s ndaj temës është tejet komplekse, për t’u përcjellë në ekran; përndryshe, do të duhej që çdo episod të ndiqej nga një debat në studio, ku virtualisht një ekspert semiolog të sqaronte kuptimet dhe domethëniet e simboleve dhe të referencave intertekstuale. Nga ana tjetër, seriali mund të ndiqet si një crime thriller historik, me personazhin e Guglielmo da Baskerville (John Turturro) si një Sherlock Holmes mesjetar, që e kërkon të vërtetën në pyjet e simbologjisë dhe të kriptografisë. Konflikti i mirëfilltë, në atë mes, është ai midis dijes dhe injorancës, dritës dhe errësirës, arsyes dhe fanatizmit; i mishëruar në trajtat e një drame që përjetonte, në atë shekull, kisha katolike, Papati dhe vetë feja e krishterë.
Për romanin është shkruar mjaft; sikurse është shkruar për vështirësitë në ekranizimin e tij. Nga ana tjetër, the setting – në një abaci benediktine të izoluar mes malesh – është ideal për të shtjelluar një temë të llojit inkuizitorial, ku duket sikur protagonisti kërkon të ndriçojë rrethanat e një vargu të njëpasnjëshëm krimesh, brenda një rrethi të mbyllur të dyshuarish. Por hap pas hapi publikut i tregohet se këto vrasje, edhe pse në një mjedis të helmuar nga akuzat për herezi, sodomi dhe mëkate të tjera mortale, orbitojnë rreth një libri sekret dhe dilemës nëse ky libër duhet lejuar të ekzistojë, një një botë të sunduar nga Kisha Katolike dhe Papati.
Rupert Everett si inkuizitori papal Bernardo Gui
Një tjetër personazh qendror në libër, inkuizitori Bernardo Gui, që përfaqëson dorën ndëshkuese të Kishës, që godet gjithçka që kjo e gjykon si me rrezik për mbijetesën e saj, i është besuar aktorit Rupert Everett. Në një intervistë dhënë revistës Vanity Fair, Everett, që është haptazi gay, deklaroi se roli që luan në serial është edhe kryqëzata e tij personale “kundër kulturës brenda së cilës jam rritur: kur isha 7 vjeç, prindët më dërguan në Ampleforth, manastir i rreptë benediktin. Dhe pastaj, kundër Kishës Katolike që, në Mesjetë, ishte më e tmerrshme se ISIS-i dhe se që, sot e kësaj dite, do kish dashur të më shihte në ferr, thjesht për faktin që jam gay.”
Seriali i Battiato-s e përcjell mirë atmosferën e horror-it që sillte me vete inkuizicioni, për meritë edhe të interpretimit mjeshtëror nga Everett-i; i cili, siç e pranon vetë, dashurohet pas këtij roli vetëm ngaqë e urren me shpirt atë çfarë përfaqëson personazhi: intolerancën deri në dhunë, që i bashkëlidhet fanatizmit fetar. Zakonisht dëgjojmë të kundërtën – aktorin që lëvdon virtytet e personazhit të vet; çfarë e bën edhe më tërheqëse estetikën e rolit dhe forcën e interpretimit.
Një nga temat qendrore, të serialit dhe me gjasë edhe të romanit të Eco-s, është edhe raporti i Kishës Katolike me të mirat materiale, pronat dhe pasuritë: shikuesi e ka praktikisht të pamundur të mos simpatizojë me françeskanët dhe, mes tyre, me Guglielmo-n, i cili pikturohet si krejt i çinteresuar nga gjërat “tokësore” dhe si ithtar i bindjes që Kisha duhet të jetë, para së gjithash, e të skamurve. Abati i manastirit, Abo da Fossanova, përfaqëson klerikun e korruptuar nga pasuritë materiale (në trajtë gurësh të çmuar dhe stolish), në aleancë të pashmangshme me inkuizitorin Bernardo Gui-n, i cili edhe pse i përçmon kënaqësitë materiale njëlloj si françeskani Guglielmo, i shërben Kishës Katolike si qen roje (ashtu e prezanton veten edhe në publik).
Thotë Everett në intervistë: “Kur më qëllon të jem në Romë, ha darkë në një restorant të frekuentuar shumë nga kleri. Priftërinj dhe seminaristë porositin meny me pesë kurse: hanë, pinë, prishin para, shpërdorojnë. Do të bënin më mirë të ndiqnin shembullin e Jesuit, të jepnin gjithçka për bamirësi dhe të jetonin në varfëri.” Dhe shton pastaj se nuk habitet edhe nga skandali i abuzimeve seksuale dhe as nga fakti që një libër i kohëve të fundit, Sodoma, e nxjerr Vatikanin si “komunitetin homoseksual më të madh në botë.”
Ky korrupsion material dhe shpirtëror i klerit katolik shfaqet shpesh edhe në serial, madje më shpesh edhe se vetë romani i Eco-s; nuk do të doja të besoj se bëhet fjalë për një zgjedhje të skenaristëve, të nxitur nga motive marketing-u. Një vëzhgues i paanshëm do ta pranonte menjëherë se dilemat e mëdha morale, tundimet e mishit dhe të pushtetit, gjejnë shprehjen më dramatike brenda Kishës, e cila merr përsipër të ndërmjetësojë në marrëdhëniet e individit me Zotin; dhe aq më tepër brenda Kishës Katolike, ku tundimi dhe refuzimi i tij është faktor konstitutiv i komunitetit të klerit, edhe rregullar edhe shekullar.
Mirëpo ky nuk është i vetmi lexim i mundshëm i romanit dhe as i serialit televiziv: ngjarjet, drama, sfilitjet shpirtërore të personazheve, faji dhe shëlbimi, përballimi që i bëjnë tundimit dhe gatishmëria për ndëshkim, të vetes ose të së tjerëve, tregojnë – për atë që i qaset veprës me mendje të hapur – edhe aspektin çlirues të besimit fetar dhe të përpjekjes së organizuar për t’iu afruar së mirës. Komuniteti i murgjve, në abaci, përfton vërtet një institucion total, por edhe është terren për kultivimin, ruajtjen dhe riprodhimin e kulturës – përfshi këtu edhe garantimin e trashëgimisë humaniste në kohëra të errëta. Mesjetën nuk e përfytyrojmë dot, pa këto komunitete që “ruajnë” dhe “riprodhojnë” nëpërmjet ritualit dhe studimit, gjithë duke ofruar strehë për të papërshtaturit e epokës – ata të papërshtatur që, në thelb, shndërrohen shpesh në vektorë të dritës dhe të përparimit.
Një film francez, Les Innocentes (Agnus Dei, 2016), me regji të Anne Fontaine, dhe që rrëfen ngjarjet e rënda në një kuvend murgeshash në Poloni, të cilat u përdhunuan në masë nga ushtarët sovjetikë në fund të Luftës II Botërore, synon një efekt të ngjashëm, edhe pse duke ndjekur një rrugë krejt tjetër dhe nga një perspektivë në thelb feministe: ekzaltimin e humanizmit, në mjediset artificiale të një institucioni total, falë sublimimit. Murgeshat, që i janë premtuar Zotit, e gjejnë të mirën në marrëdhëniet “motërore” me njëra-tjetrën, ose në komunitet; aq më tepër në rrethanat historike të fundit të Luftës II Botërore, që e kish provuar veten si më mesjetare se Mesjeta.
Përshtypja ime e fundit nga seriali ishte se ky mund të funksiononte edhe si një “promovideo” për françeskanët dhe rolin e tyre në identitetin katolik modern – si bartës së shpresës. Tek e fundit, tmerret e inkuizicionit, fanatizmit dhe intolerancës fetare dhe klerikale kanë edhe efektin – jo dhe aq të papritur – të ekzaltojnë atë çfarë është më e bukur dhe kuptimplote, ose të paktën atë që duhej të ishte më e bukur dhe kuptimplote, në marrëdhënien e individit me Zotin të cilit i beson.
© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.