nga Eda Derhemi
Pjesa e parë – Kizi i Pazarit dhe emra të përveçëm
Ndjesia që më jep turqishtja është ndryshe nga gjuhët e tjera. S’është e panjohur për ata që gjuhëve u futen me marri e pritje të veçantë, fakti që një gjuhë është si një dashuri e re. Të fryn vrundull lart e s’sheh më nga sytë ku të hedh e të pret, ku bie dhe në vritesh, por ama të lidh me rruzulli të huaja që të duken shtëpi të rehatshme sido që uji dhe ajri nuk paraqiten më të domosdoshëm. Turqishtja si një gjuhë krejt ndryshe nga ç’kam takuar më parë, m’i bën rrethinat gjuhësore ku endem, botë diamantesh me pjesë ligjërate lloj-llojesh që, kur ia ka qejfi, të gjitha zgjedhohen, ku rendi i fjalëve, i sertë dhe ushtarak si ai i, fjalavjen, gjermanishtes, bëhet lozonjar për shqipfolësin që e ka në gjak t’i hedhë e presë (e më pas, mbjellë nëpër tarraca stilistike) fjalët nëpër fjali si pehlivan që s’ia bën syri tërr. Në turqisht ndodh që fjalët ia hipin njëra-tjetrës e bëjnë një kaladibrançe, nga ato që as cirku i xhanbazëve (që xhanin ia kishin shitur dreqit) s’i ka bërë kund sehir (apo şehir?). E meqë jemi këtu, një gjësend që besoj zor t’i shqitet çdo shqiptari që mëson turqisht, është zhbirilimi i ndryshimeve semantike dhe fonetike që fjalët kanë pësuar me kohë në shqip. Ja, ky i xhambazit që sa përmenda, për shembull. Por çuditë janë të shumëllojshme. Disa madje shqiptarët larg Turqisë i anashkalojnë si puna e “tamam” që ka përputhje sintaksore por jo semantike, apo “raki/rakı” që ka përputhje në shumë prej përbërësve të gjësendit që vesh fjala, por jo në të gjitha; se, hahaha, njëra është raki që ta do xhani, dhe tjetra, thjesht uzo që e pi vapa.
Paragrafin lart e shkrova kësaj vere kur bëja një kurs intensiv 8-javor turqishteje. Për mua turqishtja është edhe një asociacion i gjallë me njerëz e kohë Tirane të vjetër. Nga fjalët e para që mësova e që vijoi të mbetej shumë e përdorshme orë për orë në kurs, ishte fjala kız që do të thotë ‘vajzë’, apo lidhur me të kızsız (pa vajzë) apo kızıyla (me vajzë). Dhe një a dy ditë pas fjalës kız, siç e duan librat e shenjtë e konservativë të të mësuarit të gjuhëve, ia mbërritën emrat e vakteve dhe ushqimeve; midis tyre edhe bal (shqiptohet ‘ball’), që do të thotë ‘mjaltë’, si edhe ballı kaymak që është kajmak me mjaltë, ushqim i njohur në Turqi. Kështu ndodhi që të paktën dy-tri herë në ditë gjatë turqishtes, unë, prej kız e prej bal, të kuptoja se emri shqip Ballkëze ardhur prej turqishtes Balkız, paskësh kuptimin ‘vajzëmjalta’. Kështu ndodhi që kujtova Kizin tonë, Kizin e Pazarit. Kizi ishte një vajzë-mjaltë tiranase me mendje të ngadalshme që në rininë time të hershme vinte qark ditës nga rruga e Punishtes së Pastave (Siri Kodra) tek Selvia e rreth Pazarit të Ri. Qëllonte që ngjitej deri nga Shkolla Partizani dhe ajo e Kuqe. Me siguri që shkonte edhe deri tek Samiu. Por kufiri ku ajo lëvizte mbaronte diku te Rruga e Barrikadave. Kizi nuk ish personazh që arrinte për shembull tek Banka apo deri tek Ismaili tek Lana, e jo e jo pastaj deri tek Qemal Stafa a Petro Nini ku Tirana niste e shbëhej dhe mbaronte. Kizi i njihte mirë zonat e veta, dhe nuk para i gabonte. S’besoj ta kem parë t’i afrohej Pallatit të Kulturës. Çdo lagje Tirane kish disa ogure të mira si Kizi të cilave u diheshin huqet e hartat ku silleshin; shumë ndër ta ishin meshkuj e më pak femra. Njerëzit ata i ruanin; të vegjlit i tallnin. Kizi vuante nga një sëmundje e mendjes, por nuk i bënte dëm kujt, dhe kryesisht qeshte. Më shpesh me engjëjt e vet. I fliste çdo njeriu që i kushtonte një vëmendje sado minimale, veç rasteve kur dukej e pikëlluar dhe si e përhumbur në botën e vet. Përndryshe ecte pa drejtim që të shkonte askund në atë universin e vet pa kufi. Gjimnazistët aso kohe dilnin shpesh në tufa rrugëve të Tiranës. Rruga e Dibrës, Pazari i Ri, zona e Sahatit dhe Bulevardi për ne ishin jeta, sidomos kur kishim pushim apo linim orën “si grup”. Shegët, caracat, hurmat, ftonjtë, farat, hidet, kumbullat muçmollat që blinim tek Pazari i Ri dhe pastaj i mbllaçitnim të gjithë në grup tu fol e tu qesh pa i lënë radhë njëri-tjetrit, kryqëzoheshin me patjetër me Kizin diku nëpër rrugëtimet endacake përreth Pazarit. Ndaj edhe i thoshin Kizi i Pazarit. Edhe ne të Pazarit ishim, sido që nuk ishim aq të veçantë sa ajo. Më bënte përshtypje sa përkujdesje ndihej mbi atë gocë, që, sado e sido të zhgërryhej tërë ditën, në mëngjes e shihje që familja që unë s’ia njoh, e nxirrte të larë e të veshur me kujdes. Janë njerëz heronj e shtëpi të shenjta ato që ruanin me dashuri e përkushtim aq e aq të sëmurë mendorë nëpër qytete e fshatra shqiptare, pa të ardhura e pa asnjë shkollë a strukturë institucionale ndihmëse për ta. Por Kizi kish një veçori që s’i ndryshoi kurrë: flokë prerë shumë shkurt, ashpër e fare drejt si mbi qafë, si tek balluket; pak a shumë si Jeanne D’Arc në pikturat heroike mbi kalë e me flamur. Kizi, pa kalë e pa flamur, ishte një ndër personazhet e njohur të Tiranës së varfër. Po t’i prisje flokët keq dhe me balluke si pa lezet, thoshin “I paske pre flokët si Kizi” ose “Pse qeke bo si Kizi Pazarit?”
Por një ditë Kizi u shfaq nëpër rrugë shtazënë me barkun që rritej çdo ditë si gjithë barqet. Si për të na kujtuar se lloji ynë dykëmbor ka aftësi pa kufi si në kahun e mirë edhe në atë të mbrapshtin. Tirana gjithnjë ka pasur fëlliqësira; nuk mbërritën sot. Kur iu rrit barku, Kizi vazhdonte të endej po aq e pafajshme e buzagaz, por edhe ngulmonte t’u tregonte barkun kalimtarëve me atë qeshjen e madhe që sa të shtinte frikë, aq ta prekte zemrën, dhe me një shkundje koke e çakërdisje sysh që thoshte: e besoni dot? Kujtonit ju se unë s’jam si ju të tjerët?! Jam që ç’ke me të! Dhe qeshte me zë. I dalloja dhimbje dhe rënkim në zë. Apo ia kërkoja? Dhe këtu, në klasë të turqishtes, më ndërhynte një tjetër asociacion i pakërkuar që më hidhte në prehër të një filmi shumë të ëmbël turk të 2019 me një personazh tragjik të afërt me Kizin – “Mrekulli në dhomën nr. 7”. E gjitha kjo radhitje imazhesh, mendoni, sado e përshpejtuar në kokë, më ndodhte sa herë shfaqej fjala ‘kız’ në leksion. Si balsam.
Emra e mbiemra njerëzish të familjes e të tjerë që kam njohur, më vinin me drita e deshifrime gjithë zigzage turke dhe arabike ditët e para të turqishtes sime intensive. Kizi ishte një buzëqeshje e parë, por kridhesha pa pushim në rrënjë e degë pemësh gjenealogjike që t’u bëja hartat emocionale emnoro-sendërtore. Një lojë kulturore që më sillte afër fëmijërinë e më befasonte me të papritura për ata emra që i dija si të lidhur afër me doktrinën bazë myslimane nga Mehmeti e Zenepja, Aliu dhe Aishja, Ismaili e Hatixheja, Bajrami, Brahimi dhe Fatimja, por edhe me emra kuptimi i të cilëve më emociononte kur e mësoja: një hallë në lagje që quhej Emine, ish vjehrri im Fiqri dhe një hallë tjetër e largët Fiqrete, një e njohur që quhej Pembe, e vetmja Pembe që njihja dhe që s’kish ngjyrë rozë, teze Lemçi që s’e mora vesh kurrë se nga i vinte ai emër Lemç, një shok filloreje me mbiemër Jegeni që më ish dukur gjithnjë aq shqip dhe që në fakt qenkësh ‘nip’ në turqisht, fisi Ekmekçiu për të cilin isha e bindur se kish origjinë turke por veç tani mora vesh se do të thoshte bukëpjekës, Kuçuku (që Halili, një çun në fillore, thoshte se e kishte Kyçyku, por ne s’e besonim dhe tani kuptova se kish pasur hak dhe do të thoshte në turqisht “i vogël” ) që ish emri i shitësit të bulmetit, Shabonit, që nuk dëgjonte nga veshët dhe, me një “HËËËË?”, të bënte ta përsërisje sa djathë doje pesë herë rresht duke bërtitur. Veç dëgjimin e kish küçük Shaboni, se vetë ish një burrë i madh në gjithë drejtimet. Lutesha me vete që kur më çonin të blija djathë, gjalpë a marmalatë ke Shaboni, të gjeja në dyqan të bijën që në fund edhe e zëvendësoi, Serveten e bukur e të pastër (kushërirën e shoqes sime të klasës, Hysnies) me veshë që funkisononin si letër thithëse bojë rozë nga ato të mirat të trashat që i blinim tek kinkaleria e Sadikut. Lagjja e Tabakëve më dha një të tjetër të shkundur orën e turqishtes; e bindur se donte të thoshte ‘lëkurë’ a diç lidhur me këtë zeje në turqisht, mësova se në fakt ishte ‘pjatë’. “Duh” do thoshin gocat e mia në anglisht, duke bërë lidhjen me fjalën shqip ‘tabaka’; por ato nuk e dinë se nona ime pjatave u thoshte në fakt çini (me theks fundor) që në turqisht qenkësh një stil i vecantë qeramike të vizatuar orientale. Ehhh!
Nona ime tironase dhe gjuha e saj e vjetër, u bë e përhershme në trurin tim në orët e turqishtes. Kërkova a ishte emri i saj në turqisht. E pyeta zyshën turke mos e kish dëgjuar emrin Haxhire, shkruar në turqisht Hacire. Më tha se e kish dëgjuar por rrallë, dhe se ish emër i vjetër e nuk ia dinte kuptimin. Pa dyshim i lidhur me arabishten. Kisha kujtuar se lidhej me haxh-haxhi-haxhillëk, por ndoshta janë të pavarur. Në Internet më dilte i lidhur me Hajira/Hajra. Tek fjalori i Dizdarit nuk e gjeta. Po nonës sime të bukur dhe ëngjëllore, në lagje i thërrisnin Xhiri ose Xhire kone. U shmangesha gjithnjë në klasë muhabeteve me shoqe për emra gjyshesh se kisha turp nga emri i saj. Në fillore një çun lagjeje një herë ish tallur me mua duke më kënduar në rrugë këngën më pa kuptim në botë që qarkullonte aso kohe:
Haxhireja në vapor
ma bën me sy ma bën me dor’
Haxhireja në karri(k)e
Me kapele republike …
S’e dija në vazhdonte apo jo, por kënga më fuste në një siklet të pamatë. Do kisha gjetur një si lloj shpagimi të vogël sikur të merrja vesh për shembull se emri në origjinën e vet arabe, perse a turke ishte një emër luleje apo virtyti që pak njerëz kanë. Si atëherë kur kuptova se pse, çdo turk që takoja nëpër konferenca nëpër botë, kur më lexonte emrin në etiketën mbi bluzë, më fliste direkt në turqisht. Emri Eda na qenkësh shumë i njohur në Turqi dhe na paskësh një kuptim që shumë turq ma kanë shpjeguar, por që ende s’e marr vesh tamam. Por më sigurojnë se është një kuptim shumë shumë shumë i mirë. Dhe Derhem u ngjante si fjalë turke, sido që nuk ia dinë kuptimin, dhe nuk e lidhnin me paranë siç bëjnë menjëherë në Marok. Pa dyshim që as e dinë se tek fjala derhem në arabisht e persisht kish hedhur farën dhrahmia greke, e fjala u soll tek unë krejt rastësisht e pa lidhje, nga një erë juge që fryu drejt e nga Turqia. Po ashtu si nuk dinë se mes emrit të Firdesit dhe Parajsës nuk kalon në mes as një lumë i tërë dhe as edhe një përrua picërrak, po thjesht një fjalëz- farë nga po ajo greqishte e vjetër.
Eh, ja, kështu! Kështu më lidheshin Kizi, Haxhireja, Eda dhe Firdesi në ato orë të lumura turqishteje.
(c) 2020, Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet riprodhimi pa lejen eksplicite të autores.