PËR POEZINË E JAMARBËR MARKOS

nga Erlind Sulko

Vjen një kohë kur njeriu e kupton që asgjë nuk është më e hijshme, më e madhërishme, më e mirë, më e ëmbël dhe më e njëmendtë se sa thjeshtësia. Kjo është koha kur njeriu ka arritur lulëzimin e tij më të epërm.

Thjeshtësia nuk duhet të ngatërrohet me një lloj naiviteti sipërfaqësor. Përkundrazi, asgjë nuk mund ta shprehë më plotësisht pafundësinë se sa thjeshtësia. Një rrethi të përkryer i nevojitet vetëm një vijë e lakuar: kaq mjafton që udhëtimi të jetë i amshuar. Por një topi të ndërlikuar i duhet lëkura, qepja, boja, logoja, dizajni, njerëzit, puna, vuajtja, përfitimi, fabrikat e shumëçka tjetër. Me pak fjalë, topit të ndërlikuar, ndryshe nga rrethit të përkryer, i duhet një pafundësi flijimesh për të arritur një udhëtim të përkohshëm e të shkurtër. Pas dy a tre lojërash, topi do fillojë të griset pak nga pak deri sa te shfryhet e të hidhet në plehra. Me të drejtë Whitman e përshkruan thjeshtësinë në parathënien e botimit të parë të Fije Bari në vitin 1855 si artin e artit dhe madhështinë e shprehjes.

Ky lloj adhurimi i thjeshtësisë është i duhur për të hapur udhën drejt poezisë së Jamarbër Markos, pasi poezia e tij është, si nga ana ndërtimore, ashtu edhe nga ana përmbajtësore, një poezi e thellësisë së pafundme të shikimit të thjeshtë. Në këtë kuptim, trajta dhe përmbajtja janë të njëjtësuara në poezinë e tij. Gjithashtu, siç edhe do e shikojmë në shqyrtimin e poezive të mëposhtme: poezia e Markos përshkruhet nga një pafuqi e gjithëpranishme. Një pafuqi e njeriut dhe Hyut për të ndryshuar kohën. Ëndja përrallore e shikimit të thjeshtë në poezinë e tij duhet të shikohet si një mundësi për të tejkaluar këtë pafuqi të paanë.

Nga ana ndërtimore nuk hasim metafora të ndërlikuara, nuk shohim krahasime të padëgjuara më parë, nuk zhvillohen alegori të zgjatura, nuk lexojmë aluzione ndaj poetëve të tjerë. Jo, aty mbizotëron fshehtësia e kundrimit poetik dhe gjuha e thjeshtë. Shohim edhe një rikthim të vazhdueshëm tek ëndja e kundrimit dhe pafundësia e saj. Pamja nuk mund të burgoset: ky është një besim kyç që haset shpesh në poezitë e Markos. Pamja është e pafundme: kuptimi ynë për të është i fundmë. Në poezinë “E fshehta” kjo mrekulli e pamjes së pafundme që hapet para nesh dhe merr trajtën e një të fshehte që hyn në zemrat e gjithkujt: jo vetëm në zemrat e dikujt. Pamja i përket të gjithëve dhe askujt në të njëjtën kohë.

E fshehta

Më e bukura, më e mira, më e dashura,
Hyjnë nga njëra zemër në tjetrën
Dhe treten larg në detin e heshtjes
Ndërsa ti pa u kuptuar
Hyn në të gjitha zemrat njëkohësisht

Sa më shumë rritemi dhe aq më shumë harrojmë të habitemi nga magjia e pamjes: ne kur rritemi nuk jemi më si fëmijët që dëfrehen edhe nga lëvizja e një fije bari në erë apo nga fluturimi i zakonshëm i një mize. Arsyet përse ne e shpërfillim pamjen janë të shumta: në poezinë “Në dhomën time te tavolina e vogël” shkaku është përsëritja e së njëjtës, ndërkohë që në poezi të tjera të patitulluara të Markos është kuptimi i jetës dhe pendimi. Si përsëritja, si kuptimi i jetës apo edhe pendimi, e anashkalojnë pamjen nëpërmjet një ngurtësimi të pamjes. Poezia e Markos, në mënyra të ndryshme, mundohet të na rikthejë magjinë e humbur të pamjes.

Në dhomën time te tavolina e vogël

Përsëri këta trëndafilët
Dhe përsëri këta trëndafilët
Çuditërisht të mrekullueshëm e të papërfillshëm.
Si ditët dhe ngjarjet.
Si njerëzit e mëdhenj e si lypësat
Me krenarinë lavdinë e mërzitjen.
Përsëri këta trëndafilët e përsëri këta trëndafilët
Si gjithmonë përsërisin
Si njerëzit dhe lavditë
Atë çka shpreh
Ai që lyp gjithçkanë
Dhe ka gjithçkanë me vete, për pak kohë.

E patitulluar

Isha kurioz për të parë
Dhe pashë
Pastaj u pendova
Dhe pashë përsëri

E patitulluar

Shtatë lule të thara
Me mbretërit, ushtarët, kristalet dhe pluhurin
Kukullat me duart, ngjashmërinë dhe kohën
Një mace e vogël me sytë, lodrat
mustaqet dhe gjuhën që shijon
Dhe ti.
Një vijë uji që mund ta kalojë kushdo
Dhe unë.
Që s’e kaloj, se s’kam ku shkoj.

E patitulluar

Për të mbyllur në shtëpi
Duhen dyert dhe qielli pa ngjyrë.
Për të mbyllur në dhomë
Duhen librat, duart dhe shqetësimi.
Për të mbyllur brenda zërit tënd
Duhen vitet, buzëqeshjet dhe mërzitja.
Për të të mbyllur brenda asaj që shikon
Nuk do të mjaftonte kuptimi i jetës.

Nga ana botëkuptimore, poezitë e Jamarbrit përshkruhen nga një pafuqi hyjnore. Ai, në dorëshkrimet e veta të viteve 1972-1974, e përshkruan edhe vetë Hyun si “krijesa më e pafuqishme e universit”.^[i]  Edhe kur fuqizohet, ai e lë botën në Skëterrë: gjë që sërish tregon pamundësinë e tij për të ndryshuar botën. Dhuna, diktatura, burgjet, harlisja e egër e së keqes,  vrasja e të pafajshmëve, zvetënimi i njeriut, zbrazëtia shpirtërore: të gjitha këto janë dëshmi të pafuqisë së Hyut. Dëshmi të pamohueshme që shfaqen para vetë jetës së poetit.

Kjo pafuqi e Hyut shndërrohet edhe në një frikë nga bota njerëzore. Hyu jo vetëm që nuk e kontrollon më dot krijimin e tij, por ai as nuk mund ta kuptojë më atë. Dëshira e njeriut për të jetuar në përjetësinë e Ferrit është e pashpjegueshme. Ja çfarë lexojmë në një poezi që gjendet në bllokun “Fjalë ndaluar në kohë” të viteve 1978-1979:

“Filluan të prishnin kisha
Unë e pash zotin
Punonte bashkë me ta
Ata u ulën të pushonin
Edhe zoti bashkë me ta
Ata folën për njerëzit e vdekur
Dhe zoti u largua
I trembur:
– Pse paska vdekje edhe në botën e njerëzve”

Zoti është aty pranë njerëzve, edhe kur ne e braktisim. Edhe kur ne shkatërrojmë shtëpinë e Zotit, ai është prapë aty: si një dëshmitar i pashmangshëm. Por një ndarje e frikshme, një tëhuajsim tërësor midis njeriut dhe Zotit ndodh kur njerëzit fillojnë të flasin për njerëzit e vdekur. Kjo poezi duhet lexuar me kujdes: Zoti nuk largohet i trembur kur ata vrasin, por kur ata flasin për të vdekurit. Kur vrasësit flasin për të vdekurin: a ka ndonjë gjë më të padurueshme, më të neveritshme se sa kjo? A ka ndonjë gjë më të pështirë se sa përligja e vrasësit? Kur vrasësit flasin për të vdekurit, ata e shndërrojnë vdekjen në një vdekje përfundimtare, një vdekje të nevojshme, një vdekje për hir të së mirës së përgjithshme. Nëse Fjala është vetë Zoti, siç dëshmohet në Ungjillin e Gjonit, atëherë vrasësi e vret Fjalën duke ligjëruar për të vdekurit. Dhe si pasojë, vret vetë Zotin. Mëkati më i pafalshëm është vetë  gjuha vdekatare.

Diçka e fshehtë, diçka gati e pakuptueshme na shfaqet në vargun e fundit: “Pse paska vdekje edhe në botën e njerëzve”. Nuk duhet të harrojmë se këto fjalë janë fjalët e Zotit. I trembur, Zoti bën një ndarje në fjalët e tij midis botës njerëzore dhe një bote tjetër që nuk përmendet, por që e lë lexuesin të nënkuptojë se bëhet fjalë për botën hyjnore. Ajo që habit Zotin është se vdekja paska zbritur edhe në botën njerëzore, gjë që sërish lë të nënkuptohet se vdekja është padyshim e pranueshme në botën hyjnore. Çfarë është ky dallim i çuditshëm që bëhet midis botës njerëzore dhe botës hyjnore? Si mund të thuhet se vdekja e dallon botën hyjnore nga bota njerëzore? Arsyeja përse kjo dëshmi e Zotit na tingëllon kaq e çuditshme është pasi ai e kthen botëkuptimin tonë filozofik dhe fetar përmbys. Në botëkuptimin tonë të përgjithshëm bota njerëzore është e paqëndrueshme, jetëshkurtër dhe kalimtare. Ndërsa bota hyjnore përfytyrohet si një botë e përjetshme dhe e pandryshueshme. Por në poezinë e  Markos shohim të kundërtën: vdekja është e pranishme në botën hyjnore dhe tani është duke u zhvendosur edhe në botën njerëzore. Poezia nuk e qartëson se në çfarë mënyre mund të themi se vdekja është e pranishme në botën hyjnore. Po një shpjegim i mundshëm do ishte ky: bota hyjnore e përfshin vdekjen dhe rilindjen si pjesë të një lulëzimi të pasosur, ku gjithçka është përjetësisht e re dhe përjetësisht e vjetër. Një trajtë të këtij paradoksi fetar e gjejmë edhe në Trininë e Shenjtë, ku Zoti edhe ndryshon, por edhe ngelet i njëjtë, edhe vdes, por edhe ringjallet. Por në dallim nga bota hyjnore, bota e njeriut është e pavdekshme: aty asgjë nuk ndryshon dhe gjithçka është një përsëritje e mërzitshme e vetvetes. Bota njerëzore është si një lavjerrës: ajo ndryshon vetëm po ta ndalojë dikush.  Në këtë kuptim, mund të thuhet se vdekja nuk është pjesë e botës njerëzore, por shërben si një kapërcim nga bota njerëzore në botën hyjnore.

Pavarësisht këtij interpretimi parësor dhe metafizik, kjo poezi është e pandashme nga realiteti historik i kohës kur është shkruar. Kjo poezi i referohet drejtpërsëdrejti ndodhive historike gjatë diktaturës komuniste: prishjes së kishave dhe shkatërrimit të komunitetit fetar. Ajo që është e çuditshme këtu është se Zoti shfaqet në anën e mohuesve duke ndihmuar shkatërrimin e vet. Kam përshtypjen se këtu kemi të bëjmë me një kuptim të ndryshëm të Zotit nga fetë Abrahamike. Mendimi im është se Marko këtu është në mënyrë të ndërgjegjshme ose të pa ndërgjegjshme duke shqiptuar një kuptim Hegelian të Zotit: si një shfaqje e domosdoshme e së hyjnishmes gjatë historisë. Diktatura komuniste nuk ishte aspak ateiste, por fshihte brenda saj një fe të re. Pavarësisht shpalljes së ateizmit në kushtetutë, ritualet fetare u përvetësuan brenda frymës së kohës: besimit në njeriun e ri të partisë, në ndarjen e historisë në para komuniste dhe pas komuniste, në besim e verbër ndaj dogmës, në burgosjen dhe torturimin e tjetrit, në njerëz që bënin autokritikë të shëndosh si të rrëfeheshin para priftit, apo edhe në fletërrufe që të godasin si vendime papnore.

Siç edhe pamë në shqyrtimin e poezisë së e mësipërme, “Fjalë e ndaluar në kohë”, Zoti largohet i trembur nga njeriu. Në dorëshkrimet e pabotuara të Markos shohim një poezi, të titulluar “Qetësisht i ndërgjegjshëm” ku ai i rikthehet sërish marrëdhënies me Zotin. Ja poezia në fjalë:

“Shtrati ka vdekur, ka kohë.
Mua koha s’më nevojitet më
Mua më duhet harrimi i vetvetes.
Të tjerët le të jenë të arsyeshëm
Arsyeja do t’u hapë
atyre
Mjaft lëmshe të pazgjidhshëm
Vetëm mua
më duhet
Shtrati i vdekur
S’ka aspak ngjashmëri
midis meje dhe jush
Ju jeni arsyeja e mbushur me stërhollime
Unë pres që
arsyeja të hapë një vend
Mua
Më duhet
Sa e tmerrshme
Mua
S’më……. duhet…
……………..asgjë
Shtrati i duhet një të vdekuri
Të… pa… varrosur” ^[iië

Duket që në vargun e parë të kësaj poezie që shtrati kthehet në një simbol: shtrati nuk mund të vdesë. Pyetja që duhet të shtrojmë atëherë është: çfarë përfaqëson shtrati? Është e pamundur të mos e shikojmë shtratin këtu si një përfaqësi e caktuar e së hyjnishmes: si një shtrat botëkuptimor të vetvetes dhe tjetrit. Vargu i parë duke shprehur vetveten shpreh edhe frymën ku poezia jeton. Në vdekjen e shtratit oshëtin vdekja e marrëdhënies me Hyun. Në poezi shtrati përcaktohet nëpërmjet këtyre cilësive: ai është i paarsyeshëm, i thjeshtë dhe paradoksal. I tillë është edhe besimi në Hyun: ajo kërkon nga ne një kapërcim besimi, ajo ka një doktrinë të shpallur që mund të pranohet ose mos të pranohet dhe është ne thelb përherë paradoksale. Paradoksi është gjuha e Hyut: ai është edhe njeri edhe Zot, ai është një edhe tre,  ai është edhe jashtë kohës edhe brenda kohës. Paradoksi në poezinë e Markos shfaqet kur ajo rrëfen se atij i duhet një shtrat, por shtrati i duhet vetëm një të vdekuri të pavarrosur. Shikojmë sërish se si jeta hyjnore lidhet drejtpërsëdrejti me pranimin e së papranueshmes, pranimin e vdekjes. Njerëzve mund t’iu duket i paarsyeshëm ky besim në Zot, kjo dëshirë për të pasur një varr edhe në jetë, për të pasur një shtrat ku njeriu mund të humbë, por kjo nuk e zhduk dot nevojën e pashtershme që ne kemi ndaj saj.

Në marrëdhënie të kundërt me këtë kuptim të paarsyeshëm dhe paradoksal të së hyjnishmes, kemi Hyun e Arsyes dhe Kohës. Kjo shfaqje e Hyut të arsyeshëm shprehet që në fillim të poezisë kur poezia shprehet se:

“Mua koha s’më nevojitet më
Mua më duhet harrimi i vetvetes.”

Ka diçka të fshehtë në këtë shprehjen “mua koha s’më nevojitet më”. Për çfarë kohe jemi duke folur? Dhe për çfarë mund t’i nevojitet koha njeriut? Kam përshtypjen se këtu kemi hyrë në një kuptim mekanik të kohës: të kohës si një mundësi për të zotëruar qenien. Me pak fjalë, për kohën si mundësi për zhvillim. Prandaj, dhe ky besim tek kjo kohë lidhet edhe në poezi me arsyen. Por, siç vazhdon edhe vetë vargu: rrëfimtarit nuk i duhet koha, por harrimi i vetvetes. Koha e arsyes dhe zhvillimit lidhet ngushtësisht me thellimin e panevojshëm dhe të stërholluar brenda vetvetes: këtë lloj sëmundje jemi duke duruar edhe më tepër ne lexuesit; vetë. Zoti i arsyes, kohës dhe zhvillimit është si hyjnitë e vjetra pagane: ai kërkon përherë flijime. Sëmundjet e pafundme mendore nuk kanë çelur si kërpudhat në vjeshtë rastësisht. Ne jemi zhytur aq thellë brenda vetes, saqë e kemi humbur udhën e daljes. Ecim me ankth dhe frikë në humnerën brenda nesh: pafundësia e zgjedhjeve vetëm e thellon humbjen. Prandaj dhe ne kërkojmë harrimin e vetvetes. Harrimi i plotë dhe përfundimtar i vetvetes,  vetvetes si një zgjedhës i fatit tënd, është edhe kalimi i parë nga jeta jo fetare në jetën fetare. Mos të harrojmë se çfarë kërkon Shën Pali vazhdimisht në Besëlidhjen e Re: vdekjen tërësore të vetes në mënyrë që të hapet hapësira për banimin e Hyut brenda nesh. Nevoja e harrimit të vetvetes është në thelb një nevojë fetare gjatë një periudhe anti-fetare.

(c) 2020, Erlind Sulko. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

^[ië Demo, Elsa. Letërsia shqipe pa lexuesin e parë. Rasti i tre autorëve: Kasëm Trebeshina, Shpëtim Gina, Jamarbër Marko. Akademia e Studimeve Albanologjike.Tiranë, 2019. f. 142.

^[iië Demo, Elsa. Letërsia shqipe pa lexuesin e parë. Rasti i tre autorëve: Kasëm Trebeshina, Shpëtim Gina, Jamarbër Marko. Akademia e Studimeve Albanologjike.Tiranë, 2019. f. 138.

*Poezitë e përmendura, jo në dorëshkrim, të Jamarbër Markos janë shkëputur nga libri Rastësisht me dashje, botuar në vitin 1995 nga shtëpia botuese Çabej.