DOWNTOWN ONE TIRANA

nga Nevis Isaj

Në Tiranë është nën ndërtim godina më e lartë në Shqipëri. Kjo kullë do të jetë 140m e lartë dhe do të ngrihet buzë lumit të Lanës, pranë këndit të lojërave 7 Xhuxhat. Krijuesit janë firma holandeze me famë botërore MVRDV. Në faqen e tyre online ndërtesa përshkruhet si një shprehi që feston progresin e Shqipërisë. Tipari më i rëndësishëm i saj do të jetë, mesa duket, vetëm njëra nga fasadat, e cila nëpërmjet relievit të pikselizuar të shtëpive dhe zyrave të mbivendosura, do të formojë hartën e Shqipërisë.

Arkitektët thonë se ky dizajn jo vetëm luan rol ikonografik, falë së cilit njerëzit do të mund të identifikojnë banesat e tyre me qytetin përkatës në hartë, por mundëson për banorët, falë kësaj mbivendosjeje, pamje panoramike spektakulare të qytetit dhe maleve. Megjithëse shumë nga fjalitë e ofruara nga arkitektët në përshkrimin e projektit meritojnë një ese tjetër ku të mund të verifikohen për kuptimin që mbartin (nëse realisht mbartin kuptim), këtu do trajtoj dy shqetësime që më krijohen nga ky projekt:

Shqetësimi i parë është ndërtimi i një kulle (aq më tepër asaj më të lartës) në Shqipëri, dhe shqetësimi i dytë është stampa e hartës së shtetit në trupin e ndërtesës. Para se të vazhdoj, dua të theksoj që këto shqetësime dhe qëndrime të mijat nuk janë shprehje e një analize dhe kritike gjithëpërfshirëse profesionale apo reflektuese të praktikave ku bëj pjesë. Këto janë reagime personale kundrejt ndërhyrjeve që Tirana pëson vazhdimisht, dhe janë të mbrujtura nga një seri vendimesh të paarsyeshme nga aktorët e përfshirë në prodhimtarinë e arkitekturës në kryeqytet.

Po e filloj nga e para: problemi që kam me idenë e ndërtimit të kullave në Shqipëri. Nuk mendoj që kullat e larta janë një problem në vetvete, sido që për arsye të ndryshme, të diskutueshme gjetiu, nuk jam ende krejtësisht i bindur për këtë. Kullat shumë të larta shndërrohen në problem kur ndërtohen pa arsye vend e pa vend. Kur flas për kulla në kontekstin shqiptar, i referohem 2 tipologjive: kullat si ndërtime vernakulare ballkanase dhe kullat si investment towers (kulla të ndërtuara me qëllim parësor investimin dhe përfitimin e zhvilluesit). Kulla për të cilën po diskutoj këtu i përket kategorisë së dytë sepse, siç mësohet dhe nga faqja e arkitektëve, kjo ndërtesë është investimi i një zhvilluesi privat dhe do të jetë një miks apartamentesh banimi dhe zyrash.

Kullat e investimit në kontekstin shqiptar për mendimin tim janë të papërshtatshme. Për të kuptuar pse mendoj kështu po i referohem historisë së ndërtimit të kullave në qytetet amerikane ku dhe u ngjizën fillimisht. Qiellgërvishtësit e parë ishin rrjedhojë e natyrshme e kushteve të kohës në të cilën u krijuan, ashtu sikundër ishin kullat vernakulare në alpet shqiptare. Autenticiteti i tyre rrjedh nga një dialog direkt dhe i sinqertë me rrethanat historike, sociale, ekonomike, dhe veçanërisht teknologjike. Krijimi i qiellgërvishtësve të para në Chicago ishte një event i paprecedent në historinë e arkitekturës, i nxitur nga zhvillimi i shpejtë ekonomik dhe i mundësuar falë arritjeve në inxhinierinë e kohës. Këtu po i referohem, së pari, krijimit të çelikut falë procesit të Bessemer-it: bashkimi i hekurit me karbonin për të krijuar metalin e nevojshëm për qëndrueshmërinë vertikale të ndërtesave; së dyti, krijimit të telefonit: mundësoi komunikimin duke qenë se tashmë distancat brenda ndërtesave ishin të tilla që e bënin bashkëbisedimin me zë të thjeshtë të kotë; dhe së treti, krijimit të ashensorit: kullat do të ishin të pamundura nëse funksionimi i tyre do të varej nga ngjitja e vazhdueshme e shkallëve të pafundme. Nëse kullat në Amerikë ishin rezultati i natyrshëm i kushteve të kohës, a nuk janë ato në Shqipëri sot gjithashtu rezultat i kushteve të kohës? Në kontrast me qiellgërvishtësit e fundshekullit XIX dhe fillimshekullit XX, kullat e sotme në Tiranë vuajnë, në rastin më të mirë, nga një indiference ndaj jetës së qytetarëve të zakonshëm në qytetet ku ato po instalohen dhe përgjegjësisë që kanë kundrejt shfrytëzimit të përgjegjshëm të resurseve të planetit. Pavarësisht se krahasimi çalon, kjo kullë, dhe të tjerat që po ngrihen në Tiranë së fundmi, do të ishin analoget e kullave që po ngrihen njëkohësisht në vendet e gadishullit Arabik apo kudo në vendet e tjera në zhvillim në botë. Është e qartë që ndërtimi i këtyre kullave në Tiranë nuk dëshmon për një bum ekonomik të Shqipërisë ashtu si ShBA gjatë the roaring 20s, dhe aq më pak për pjekjen e kushteve teknologjike për zgjidhjen e problemeve qoftë të arkitekturës bashkëkohore dhe qoftë të infrastrukturës në Tiranë. Pranëvënia e kullave të tilla në kryeqytet me problematikën e paadresuar të ndërtesave të ngritura pa asnjë planifikim infrastrukturor dhe sens estetik, jo vetëm në rrethinat e qytetit, përshfaq një ndarje groteske midis qendrës së qytetit, ku supozohet të ngrihen godina me standarde europiane, dhe periferisë, ku shkel në baltë sapo del jashtë derës së shtëpisë.

Nëse arkitektët në Chicago ishin në dialog direkt me dendësinë dhe probleme të tjera të qytetit industrial dhe, për rrjedhojë, përfaqësues të avangardës në arkitekturë si vegël për zgjidhjen e tyre, arkitektët e përfshirë në dizenjimin e kullave sot në Tiranë (apo edhe në Doha apo Dubai) stonojnë kur përpiqen të trajtojnë problemet e periudhës sonë me mendësi dhe qasje të vjetra tashmë prej më se një shekulli. Ndryshimet klimatike lusin që arkitektët të shikojnë, para së gjithash, drejt traditave dhe praktikave të ndërtimit lokal, të cilat stoikisht i kanë rezistuar kohës. Argumenti kryesor për ndërtimin e kullave në qytete është reduktimi i problemeve me dendësinë. Qiellgërvishtësit mund të mbajnë një numër të lartë banorësh në një sipërfaqe të vogël toke, duke lënë kështu më shumë hapësirë në qytet për funksione të tjera. Mendoj që ky argument, edhe pse teorikisht legjitim dhe i vlefshëm veçanërisht për megaqytete si New York-u apo Londra që mbajtën mbi supe revolucionin industrial, në kontekstin e Tiranës nuk është domosdo i vlefshëm. Problemi i dendësisë së Tiranës është një problem që mund të adresohet duke i dhënë arsye të mira banorëve të qyteteve dhe fshatrave nga të cilët lëvizin, për të mos lëvizur. Pra, ndërtimi i kullave në Tiranë nëse realisht është një tentative për të zgjidhur problemet e dendësisë në qytet, është tentativa e kurimit të një simptome dhe jo i shkaqeve të sëmundjes. Nëse një zhvillues kërkon të investojë për të përfituar dhe njëkohësisht zgjidhur problemet e shumta të Tiranës, le ta bëje këtë duke investuar në qytete të tjera me të njëjtin impakt që kërkon të investojë në Tiranë. Kështu do t’u japë arsye të gjithë qytetarëve që kërkojnë të lëvizin nga qytetet e tjera për të mos e bëre këtë. Njëkohësisht investimi në infrastrukturën e transportit do t’u jepte mundësinë banorëve të Tiranës të udhëtonin diku tjetër për të punuar duke reduktuar kështu dhe dendësinë në qytet. Më shumë se tentativa për të zgjidhur problemet e shoqërive ku po ndërtohen, kullat sot janë një emulacion anakronik i idesë së zhvillimit amerikan nga shtete që tentojnë të reklamojnë zhvillimin ekonomik duke rikrijuar imazhin e një skyline.

Shqetësimi i dytë që më vjen nga kulla është vendosja e hartës së Shqipërisë në njërën nga fasadat e saj. Informacioni që marrim nga arkitektët është që kjo do të luajë rol ikonografik, ku qytetarët mund të identifikojnë apartamentin apo zyrën e tyre me qytetin përkatës në hartë. Pra godina do të luajë një rol komunikues me qytetarin dhe do të shërbejë si një tekst apo imazh për t’u lexuar.

Historikisht arkitektura ka komunikuar me qytetarët nëpërmjet ndërtesave të mëdha publike përgjithësisht të ndërtuara nga drejtuesit politikë apo fetarë të kohës. Që nga Piramidat e Obeliskët e Egjiptit, agorat greke, Partenoni, Panteoni, harqet e triumfit, katedralet gotike, e deri tek ekranet e qiellgërvishtësve të sotëm, ndërtesat mbartnin mbi trupin e tyre narrativa që synonin komunikimin jo vetëm metaforik, por edhe direkt me lexuesin. Objektet fetare mbartnin histori fetare, të shprehura me skulptura të ndryshme në pjesë të ndryshme të godinës, dhe objekte si harqet e triumfit mbartnin në trup histori të lavdive ushtarake të drejtuesve të kohës. Në periudhat kur alfabetizimi ishte një mundësi vetëm për një pjesë të vogël të popullsisë, këto tekste në trupin e ndërtesave luanin një rol edukues sepse i komunikonin masave histori të ndryshme të cilat përndryshe nuk i merrnin dot. Pa dyshim, këto narrativa kishin rol kontrollues të popullsisë për ta bindur dhe homogjenizuar nën logon e fesë apo perandorisë. Simboli që kërkohet t’u komunikohet qytetarëve të Tiranës nëpërmjet kullës është harta e Shqipërisë. Nëpërmjet thjeshtëzimit mjeran dhe reduktimit të mesazhit të përcjellë deri në një ikonë (në kontrast me kompleksitetin e skulpturave dhe muraleve më të arrira në historinë e artit: timpanoni i Partenonit në Athinë, kapela sistine në Vatikan, fasada e Notre-Dame në Paris apo dhe dekoret e ndërtesës së Chrysler-it në New York evokuese të pjesëve të makinave dhe ornamentet e Louis Sullivan ne Chicago evokuese te natyralitetit nëpërmjet bimësisë), kjo narrativë u kujton qytetarëve thjesht që janë shqiptarë. Vendosja e hartës së shtetit mbi trupin e ndërtesës si një tatuazh 3 dimensional krijon një metaforë qesharake të ngjashme me shqiponjën që qëndronte në rrethrrotullimin para hyrjes në Tiranë: të dyja dëshmuese të një ndjeshmërie që nuk arrin dot të flirtojë me asgjë përtej kiçit.

Për të kuptuar më mirë dhe theksuar kotësinë e imazhit të hartës mbi ndërtesë, po ndërtoj një paralelizëm të ekzagjeruar të një fakti historik: kam dëgjuar që kur Faik Konica mbërriti fillimisht në ShBA, ai u shfaq në aeroport me një kostum popullor shqiptar. Kjo ndoshta për të treguar atë çka është gjenuine në kulturën shqiptare dhe për t’ia përshfaqur botës qoftë edhe si kontribut në etnografi ose dhe modë. Përfytyro për një moment Tiranën si ambasadore të Shqipërisë në BE e në botë. Nëse ajo do të vishte një kostum ashtu siç bëri Konica, dhe nëse ky kostum do t’ishte kjo kullë, atëherë Tirana nuk do t’i bashkohej mozaikut kulturor europian duke shfaqur atë çka është esenciale në identitetin e saj, por duke veshur një kostum të qepur sipas stilit europian nga një stof të printuar me flamurin kuq e zi. Mendoj që kjo as nuk do t’i shtonte kulturës europiane ndonjë vlerë (prerja europiane e kostumit është diçka që ekziston tashmë, dhe nuk vjen nga Shqipëria dhe stofi prej flamuri, në rastin më të mirë, do të përforconte idenë e Ballkanit nacionalist) dhe as do të tregonte krijimtarinë në traditën e ndërtimit në Tiranë.

Një tjetër digresion i shkurtër në lidhje me identitetin e Tiranës. Vëre sesi është vendzënë hapësira përgjatë kësaj pjese të lumit të Lanës, midis urës së rrugës George Bush dhe urës në bulevardin Dëshmorët e Kombit: ndërtesat më prominente aty vizualisht në radhë madhësie do të jenë një bankë, Katedralja Katolike, piramida, Xhamia e Namazgjasë, dhe kjo kullë hartë. Ndodh që dhe Parlamenti i Republikës të jetë diku aty, i shkrefur e i strukur me bisht ndër shalë nën hijen e katër minareve të xhamisë së re vezulluese dhe kullës kombëtare. Arkitektura është shprehja fizike para së gjithash, e identitetit, kulturës, dhe jetës së qytetarëve të qytetit nga ajo buron. Nëse ky segment në Tiranë do të përdorej si shembull studimi për të lexuar identitetin e kryeqytetarëve, atëherë (në përpjesëtim të drejtë me madhësinë e këtyre ndërtesave) ata do të ishin ushtarë të rekrutuar, të gatshëm për të braktisur pavarësinë e mendjes, fillimisht nga kampi i nacionit, më pas nga kampi i fesë, dhe më pas nga kampi i konsumit, në unison me popullatat analfabete që përmenda më lart. Vetëm në fund do të ishin tiranasit individë të lirë, me bindje të pavarura që vlerësojnë përplasjen e ideve në agorën e sotme që quhet parlament dhe që në këtë rast është një shaka impotente e mbytur nga serioziteti provincial i përplasjeve të tribuve të egra mashkullore. I refuse to join any club that would have me as a member. Vëreni gjithashtu sesi ky segment nuk thotë asgjë për arkitekturën si shprehje e dashurisë për të bukurën thjesht dhe vetëm për hir të bukurisë. Kujto fasadat e Parisit të baronit Haussmann apo fasadat e Gaudí-së në Barcelonën e modernizmit katalan dhe krahasoji ato me ngjyrat e shpëlara nga shiu dhe ojna-bojnat e betonit të ftohtë të tranzicionit shqiptar. Sido që të jetë, godina do t’u bashkohet 2 ndërtesave fetare në anën tjetër të lumit për të thënë dhe ajo të sajën për sa i përket identifikimit me grupin, dhe në këtë rast jo grupin fetar por grupin kombëtar meqë të gjithë e dimë që feja e shqiptarit është shqiptaria.

Nëse Tirana duhet të jetë një shtrat eksperimentesh arkitektonike le të jetë një shtrat i tillë, ku operacionet dhe eksperimentet të mos vazhdojnë të prodhojnë një monstër si ajo e Dr. Frankenstein-it, ku zhvillimi imponohet nga lart, por një cyborg të përmirësuar ku teknologjia të bashkëjetojë harmonisht me traditën, dhe këtu nuk i referohem traditës së arkitekturës me A të madhe si shprehje e pushtetit të radhës. Arkitektura është, dhe ka qenë historikisht, skena dhe korniza e jetëve të gjithë njerëzve që kanë ekzistuar ndonjëherë dhe të gjithë atyre që do të ekzistojnë në të ardhmen. Si e tillë, ajo ka jo vetëm privilegjin por dhe përgjegjësinë që t’i amplifikojë këto jetë kur ato janë shfaqje të sinqerta gëzimi dhe festimi të ekzistencës dhe t’i lehtësojë ato kur shfaqja të godasë si dramë. Nëse arkitektura është muzika që shërben si kolona zanore e këtyre jetëve atëherë le të jenë arkitektët dirigjentë të zanatçinjve muzikantë që luajnë veglat e tyre të punimit të drurit, gurit, rërës, apo gëlqeres. Së bashku le të ndërtojnë një identitet lokal të arkitekturës si shprehi e burimeve natyrore të zonës. Kështu arkitektura do të mund të lirohet nga ideologjitë e grupit të ndërtuara mbi tipare të zgjedhura arbitrarisht që historikisht kanë normalizuar ndarjet ekonomike, politike, kombëtare, apo fetare. Arkitektura nuk do të jetë më asgjë tjetër përveç vetes: një eksperiencë fenomenologjike me natyrë materiale dhe taktile, e zhveshur nga kuptimet abstrakte të projektuara mbi të nga grupi i radhës.

Në fund mendoj që Shqipëria nuk ka nevojë të tërheqë starkitektët e botës për të dëshmuar që dhe ajo është pjesë e diskursit bashkëkohor të arkitekturës. Është ironike që arkitekti përgjegjës për rinovimin e piramidës (gjithashtu shprehje e simbolit kombëtar të shqiponjës), i cili kërkon të tejkalojë të kaluarën duke e hapur këtë ndërtesë drejt inovacionit, dizenjon njëkohësisht këtë kullë me simbolin kombëtar të kufijve në hartë. Ndoshta në të ardhmen, kur Shqipëria të jetë pjesë e BE-së dhe kufijtë e shteteve në botë të jenë tashmë irrelevantë, tironcit do të kenë fatin që një arkitekt jo vetëm europian, por tashmë botëror, akoma më progresiv se Winy Maas, t’a rinovojë këtë kullë dhe t’a shpjerë larg simboleve të ndarjeve territoriale.

(c) 2020, Nevis Isaj. Të gjitha të drejtat të rezervuara.