BRINJËZA

U bënë muaj që, sa herë që vërtitem në studio, më shkojnë sytë te një libër i Roland Barthes-it, Le bruissement de la langue, Essais critiques IV, mbi një tryezë të vogël anës dritares – më ngacmon kopertina, me Barthes-in që thith cigaren; dhe më kujtohet raporti i këtij me fotografinë (disa thonë që nuk kish shumë qejf ta fotografonin; lexoni edhe këtu).

Por tani që po e bëja gati këtë ese, mendova se Barthes-i me cigare kish qenë një topos i imazhit të intelektualit frëng, dhe jo vetëm në kopertina librash. Edhe Italo Calvino-ja, që e kish mik dhe e takonte shpesh në Paris, ashtu e kujton te “In memoria di Roland Barthes”: me cigaren të varur në çip të buzës, siç e mbanin ca që kishin qenë të rinj para Luftës.[1]

Propaganda anti-duhan na ka kushtëzuar, këto 20 vjet të fundit, ta bashkëlidhim cigaren me kancerin në mushkëri dhe vdekjen; jo më kot, në anglishten informale të filmave, dëgjon ndonjëherë që ta quajnë death stick. Ashtu edhe të vjen tepër e lehtë analogjia, mes Barthes-it tymues cigaresh dhe purosh, dhe “vdekjes së autorit” (la mort de l’auteur), një metaforë cerebrale, falë së cilës kritiku letrar ka zënë vend në historinë e tekstologjisë dhe të narratologjisë.

Por vdekja e autorit Barthes, këtë herë e trupit të tij, do të mbahet edhe ajo mend; dhe jo vetëm ngaqë për të u bë shkas një aksident budalla: më 25 shkurt 1980, Barthes-i ish nisur këmbë për të shkuar në Collège de France, ku do të verifikonte një projektor diapozitivash, që i duhej për leksionin të nesërmen – kur e përplasi përdhe furgoni i një lavanderie, tek kapërcente Rue des Écoles.[2]

Në fillim, gjendja e tij u vlerësua si stabël dhe “jo-shqetësuese”: rrëzimi i kish shembur gjoksin dhe i kish thyer disa eshtra, por asnjë organ vital nuk ish dëmtuar dhe nuk kish arsye për alarm. Miqtë e tij, studentët, krejt Franca dhe Europa e kulturës kanë shpresë se gjithçka do të përfundojë mirë. Everything will be OK.

Por Barthes-i, që natën e parë në spitalin La Pitié-Salpêtrière, kalon një krizë frymëmarrjeje – aq të rëndë, sa mjekët detyrohen ta vendosin në respirator dhe ta intubojnë dhe, më pas, edhe t’i bëjnë një trakeotomi. Dhe që nga ai moment, deri gati një muaj më pas kur do të vdiste (më 26 mars), Barthes-i nuk do të flasë dot më; madje trakeotominë do t’ia përshkruajë, me gjeste, mikes së vet Kristevës, si një lloj therjeje simbolike.

Kjo vështirësi me ajrin, frymën dhe mushkëritë i ka rrënjët në të kaluarën e largët: pacienti kish një histori të vjetër tuberkulozi. Në autobiografinë e vet, Roland Barthes par Roland Barthes, në kapitullin “Brinjëza” (LA CÔTELETTE), ai rrëfen se, në Leysin, në 1945, gjatë një “pneumotoraksi ekstrapleural”, i patën hequr nga trupi edhe një copëz brinje, të cilën mjekët zviceranë – sipas të cilëve “unë isha pronari i eshtrave të mia, në jetë dhe në vdekje” – ia patën dhënë kur doli nga spitali, së bashku me sendet e tjera personale. “E pata ruajtur për një kohë të gjatë në sirtar këtë copëz të vetes, shkruan ai, “këtë farë penisi kockor, pa ditur ç’të bëja me të dhe pa guxuar që ta hiqja qafe, nga frika se mos cenoja veten. Por pastaj, vazhdon ai, e kuptova se funksioni i çdo sirtari është të zbutë, të ëmbëlsojë, të aklimatizojë vdekjen e objekteve duke i lënë për ca kohë në një vend të përshpirtshëm, në një kapelë të pluhurt… prandaj erdhi një ditë kur e mora dhe, bashkë me garzën që e mbështillte, e flaka tutje nga ballkoni poshtë në rrugën Servandoni, ku do ta ketë gjetur dhe nuhatur ndonjë qen.”

Teksa i lexoja këto rreshta, m’u përhi sakaq në mendje ngjashmëria mes kësaj brinjëze tashmë të balsamuar, mbyllur në purgatorin e sirtarit, dhe cigares së varur në buzë: si njëra ashtu edhe tjetra, të ngjashme edhe nga trajta, evokonin njëfarësoj vdekjen, të cilën ai e kish mbajtur gjithnjë pranë.

Madje u shtyva edhe më: te gjesti simbolik i hedhjes së brinjëzës nga ballkoni në rrugë, pashë hijen paralajmëruese të po asaj vetëvrasjeje të pavetëdijshme, që të tjerë do ta përsiatnin edhe më pas, kur të komentonin aksidentin në Rue des Écoles. Dhe pikërisht: që Roland Barthes-it i kish ikur dëshira për të jetuar, sidomos pas vdekjes së nënës, me të cilën kish qenë aq fort i lidhur; por jo vetëm. Kolegu Georges Raillard tregon se, pak javë para aksidentit, kur po e çonte Barthes-in në shtëpi me makinë, pas një leksioni në École polytechnique, e pat pyetur: “Çfarë leksionesh ke ndërmend të japësh vitin tjetër?” Dhe tjetri ishte përgjigjur: “Do të tregoj ca foto të nënës sime dhe do të rri pa folur.”[3]

Ditët e para, në spital, gjendja e tij nuk ish gjykuar aq serioze. Por ata që i shkonin për vizitë, ishin të gjithë të shqetësuar – e gjenin të trishtuar, të rënë, gati të dorëzuar ndaj vdekjes. Njëri prej miqve, Éric Marty, e pat krahasuar vështrimin e tij të dëshpëruar me atë të kafshëzës që po gëlltitet e gjallë nga një boa – duke qenë boa, në këtë vizion tmerri, tubi i respiratorit. Philippe Sollers dhe Julia Kristeva i kanë përshkruar, të dy, ato ditë të ankthshme: edhe ata besojnë se Barthes-i, i intubuar dhe i trakeotomizuar, nuk donte të jetonte më. Edhe mjeku ashtu mendon: “Il ne lutte pas du tout” (nuk lufton fare). Sollers e kujton të bëjë një gjest të ngadalshëm, mekanik, për t’i treguar se i duheshin shkëputur tubat, për t’i dhënë fund gjithë kësaj.[4]

Një mik tjetër i afërt, Michel Foucault-i, që i shkonte shpesh Barthes-it të aksidentuar në spital për ta parë, sikur e kish ndier që këtij i kish ikur dëshira “për t’u kthyer.” Siç kujton Mathieu Lindon, Foucault-i, që kish kaluar edhe ai vetë ca ditë në spital pas një rrëzimi, i pat thënë se “njerëzit nuk e kuptojnë se çfarë përpjekjesh duhen bërë, për të mbijetuar në një spital, dhe se ta lësh veten të vdesësh (se laisser mourir) është efekt neutral i spitalizimit (l’état neutre de l’hospitalisation), i cili kërkon mundim, për t’u kundërshtuar.”[5] Këto fjalë kur vijnë nga Foucault-i…

Shumëkush po dyshonte, ato ditë, për një vetëvrasje të butë; edhe pse thjesht trauma e vdekjes së nënës nuk mjafton, si shtysë. E shumta, ajo shërbeu si shenjë pikësimi, për një tekst-jetë që, në sytë e protagonistit, nuk u mbyll siç duhej; sepse Barthes-it, siç e vëren Hervé Algalarrondo (vep.cit), i pat humbur dëshira. Në leksionin e fundit, të mbajtur dy ditë para aksidentit, Barthes-i ankohet, para studentëve, se nuk ka arritur ta shkruajë Romanin (me R të madhe), për të cilin ka folur aq gjatë, për dy vjet rresht. Shpreh haptazi dyshimin se nuk do ta përfundojë dot kurrë. Madje edhe se nuk do të shkruajë dot më. Çfarë duhet interpretuar edhe në kontekstin e fjalëve që i pat thënë kolegut të vet, për temën e leksioneve vitin e ardhshëm: projeksionin e heshtur, pa zë (“pa zë”) të fotografive të nënës. Dhe kjo, sepse humbja (e nënës, para dy vjetësh) ia ka transformuar thellë dhe turbullt dëshirën për botën (“mon désir du monde”).

Miqtë e tij dhe nxënësit e tij e refuzojnë këtë lloj vdekjeje të trupit – nuk e kanë menduar se “autori” i tyre do t’u vdiste kështu. Asnjë prej tyre nuk e di se Barthes-i e ka përjashtuar tashmë simbolikisht çdo lloj rikthimi në jetë, çdo lloj rigjenerimi, që nga momenti kur e flaku poshtë, nga ballkoni, brinjëzën relike, faqeshënjues kobtar të lëndimit që bartte në gjoks. Më vjen në mendje pasazhi në Bibël (Gjeneza), ku Zoti e vuri Adamin në gjumë (narkozë?) dhe pastaj ia mori njërën nga brinjët, nga e cila ngjizi Evën. Komentuesit e këtij pasazhi kanë vënë në dukje se, nga të gjitha eshtrat e trupit, brinjët janë të vetmet që mund të rigjenerohen…

Në një farë mënyre, të gjithë ne sot mund ta rikthejmë në “jetë” autorin e vdekur, nëpërmjet brinjës së tij: veprës. Çfarë do të thotë edhe se, në fotot e tij aq të shumta me cigare në buzë, Barthes-i sikur na ka treguar edhe mënyrën si ta ringjallim: duke e lexuar.

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

[1] Italo Calvino, Collezione di sabbia, Mondadori, 2017.

[2] Po kthehej nga një drekë që kish ngrënë me liderin socialist dhe presidentin e ardhshëm të Francës, François Mitterand. Këtë detaj e ka shfrytëzuar Laurent Binet, për romanin “Funksioni i 7-të i gjuhës” (La septième fonction du langage), për të endur një konspiracion sa kozmik, aq edhe komik rreth aksidentit dhe pastaj vdekjes së Barthes-it.

[3] Tiphaine Samoyault, Barthes: A Biography, Polity 2017. Te kjo vepër jam mbështetur edhe për disa të dhëna të tjera në shkrim.

[4] Hervé Algalarrondo, Les derniers jours de Roland B., Stock, 2006. Te kjo vepër jam mbështetur edhe për disa të dhëna të tjera në shkrim.

[5] Mathieu Lindon, Ce qu’aimer veut dire, Gallimard 2013.