(Më poshtë, disa pak urime dhe kujtime, për të gjithë ata që e nisin edhe ditën e Krishtlindjes me një espresso)
Z. SHYTI PËR MBINGARKESËN E KALENDARIT
Kush është më i madh, pyetëm ne: ai që i festohet datëlindja, apo ai që i kremtohet datëvdekja? Zoti Shtyti nuk dha ndonjë përgjigje të prerë për këtë dilemë. Kjo puna e datëvdekjes duhet parë nga afër, tha ai; sepse disa nga ata të mëdhenjtë fare mund të mos kenë vdekur akoma, disa të tjerëve mund t’u njihet, me ligj, vetëm datëlindja; dhe më në fund disave – le ta pranojmë – data e vdekjes nuk u kremtohet por u festohet, meqë populli gëzon që nuk i ka më nëpër këmbë. Nga ana tjetër, vërejti ai, datëlindja u festohet të gjithëve, me kusht që t’u dihet.
Z. SHYTI PËR GRUAN QË NUK PLAKET
Kaloi aty pari Maja, grua gjithnjë e pashme dhe e mbajtur mirë, me një të ecur të hajthme si prej balerine në pritje që të fillojë kërcimin; dhe aty njëri prej nesh vërejti se kjo grua nuk i linte kurrë admiruesit e saj të mërziteshin, sepse gjithnjë do të ndërronte diçka në look-un e saj – një herë formën e flokëve, një herë tjetër ngjyrën; ca kohë do të vishej vetëm sportive, ndërsa ca kohë të tjera krejt formale; tani do të preferonte ngjyrat e ndezura, më vonë pastelet; tani xhaketat dhe jeans-et, më pas fustanet; duke na hipnotizuar kështu me lojën midis çfarë kish qenë dhe çfarë ishte bërë, a thua se po na e fuste kujtesën në krizë me çdo paraqitje rishtazi; si kopertinë e lustruar e një reviste javore, me qarkullim të dendur, që kërkon të ruajë identitetin, nëpërmjet ripërtëritjes. Dhe ashtu mbetet gjithnjë e re, tha një tjetër, sepse nuk i jep kohë vjetrimit dhe plakjes, që ta fiksojë në shënjestër; aq më tepër që ky lulëzim i saj i njëpasnjëshëm në mos i pandërprerë nuk ka të bëjë as me modën, as me shijet e të tjerëve, por ndoshta veç me nevojën e saj për t’u përsëritur. Përkundrazi, tha z. Shyti; unë e kuptoj trysninë e këtij kaleidoskopi ngjyrash, vezullimesh dhe trajtash mbi ne të tjerët, që gjejmë atje shëmbëlltyrën e plakjes sonë fatale; por ju ftoj edhe ju ta kuptoni se nuk ka shenjë më flagrante të kohës që na rrjedh e firon si rëra mes gishtave, se ky freskim i përhershëm dhe rrotullues, pothuajse mekanik; kjo metamorfozë marramendëse e identitetit vizual. Por sikur ta njihnim Majën vërtet, përfundoi ai, ndoshta do të druheshim ta hapnim këtë bisedë, e cila në fakt nuk ka të bëjë aq me atë grua, sa me efektin e saj ndaj nesh.
Z. SHYTI SHFRYN KUNDËR DIJES INFLACIONARE
Kaloi aty afër prof. dr. Fatlum Z., një sociolog, që përshëndeti lehtë zotin Shyti por jo ne të tjerët, dhe dikush përmendi faktin – krejt të padiskutueshëm – që ky sapo kish mbrojtur doktoratën e dytë dhe po shkëlqente në një nga universitetet private. Shumë doktorata, shumë doktorata, shfryu z. Shyti, a nuk ardhur vallë koha që sistemi i kualifikimit shkencor të rithemelohet nga e para, sipas kriterit jo të dhënies, por të heqjes së titujve shkencorë? Mos qeshni, vazhdoi ai, sepse është e drejtë elementare e mendimit, që të ketë mjaft hapësirë për të qarkulluar i lirë. Merreni një qengj, tha ai, dhe lëshojeni në lëndinë – do të fillojë të vrapojë, të hidhet, të kërcejë, së paku deri sa t’i përhihet frika nga të qenit larg së tjerëve. Por ato pak momente galdimi – nuk gjen njeriu fjalë për t’i përcjellë besnikërisht. Merrni pastaj po atë qengj, dhe lëshojeni në po atë lëndinë, por me dy mijë qengja të tjerë dhe më thoni çfarë do të ndodhë. Do të blegërijnë të gjithë së bashku, thamë ne. Dhe jo vetëm, shtoi z. Shyti, por edhe këta të uruar qengja, ose edhe keca qofshin a viça a gica a mëza a kërriça, nuk do të lëvizin dot më lirisht, sepse do t’ia zënë frymën dhe rrugën njëri-tjetrit përveçse po të disiplinohen dhe të formojnë kopé. Keni qenë ndonjëherë në Tokio ose Hong-Kong, pyeti ai. Jo, thamë ne. Por do të keni parë ndonjë emision televiziv a ndonjë pasazh filmi, tha ai, të arterieve kryesore të atyre metropoleve, me trotuaret që vijnë e u ngjajnë lumenjve me kalimtarë; të cilët nuk kanë mënyrë tjetër për të ecur, të zinjtë, përveçse të respektojnë një farë radhe, një farë rregulli, një farë bashkërendimi të hapave – aq sa nuk kuptohet nëse këta po shkojnë atje ku duan, apo vetëm atje ku i çon rryma, sepse edhe po të donin nuk munden. Ose le ta shohim kështu: edhe sikur të duan të ecin në ndonjë drejtim tjetër, kjo do t’u shpenzonte kaq shumë energji, sa do të harronin tek e fundit se për ku ishin nisur. Si puna e transportit publik, thamë ne, që të shpie atje ku dëshiron ti, me kusht që këtë ta dëshirojë edhe itinerari i mjetit vetë. Prandaj duhet të fillojë sa më shpejt dhjetimi, tha z. Shyti, me një flakërimë inati të beftë që ia ndezi syzet – për t’u hapur rrugën atyre që duan të ecin. Se me këtë mizëri apo më mirë ta them me këtë MIZORI doktorësh, shkencëtarësh, autorësh, specialistësh, qarkullimit brounian të mendimit ia zë vendin procesioni, marshimi, parada, sinkronizimi, brohorima. Po me doktoratat tona ç’do të bëhet, pyetëm ne. Duhet t’i dorëzoni edhe ju si të gjithë të tjerët, tha z. Shyti, i pamëshirshëm: mendojeni, po të doni, si një tatim të jashtëzakonshëm ndaj inflacionit intelektual, si amnistinë që do t’ju lejojë të ktheheni në normalitet. Në fakt, z. Shyti nuk pat mbrojtur kurrë ndonjë gradë shkencore, megjithë statusin e respektuar që gëzonte, së paku në disa rrethe informale të opinionit intelektual në Tiranë; siç e pranonte lirisht edhe vetë, për ato pak kontribute që kish dhënë në mendimin shqiptar bashkëkohor, i detyrohej shoqërisë së mirë, parimit të muhabetit ad libitum ose pa partiturë; dhe veçanërisht kafesë espresso. Kjo e fundit, sipas tij, ishte edhe treguesi kryesor i një klime intelektuale që ende jepte pak shpresë: sepse mendoni, e kish zakon të përsiatej, sikur këtë espresso të vijë ta kërkojë një turmë disa mijëra vetësh, të themi e sapodalë nga një stadium futbolli: cili lokal në këtë botë do të mund t’i kënaqte këta të gjithë? Ose le të kthehemi sërish te shembulli i qengjit, vazhdoi z. Shyti: ç’do të ndodhte me inventarin e bagëtisë së imët në trevat shqiptare, sikur të gjithë doktorët, profesorët dhe kollosët e tjerë të porositnin të gjithë kotoleta qengji për drekë? Dhe për më tepër, ç’do të ndodhte pastaj deri edhe me qentë e rrugës për shkak të ligjit të kërkesës që e nxit ofertën, se po flasim kështu? Prandaj le të shohim dhe sa kohë do ta mbajë veten për fatlum ky Fatlumi, që po e mban bishtin përpjetë hë për hë, teksa porosit Red Bull në çdo tryezë ku e ftojnë akoma të ulet.
Z. SHYTI PËR ARTIN BASHKËKOHOR
Ra fjala për artin bashkëkohor dhe z. Shyti kujtoi çfarë i kish ndodhur artistit të njohur Andi M., me veprën e tij të fundit, “Shokun Enver e mbulon zbokthi,” të ekspozuar në galerinë MULLA, në Tiranë. Të gjithë e kemi parë, tha ai, instalacionin e Andit – një statujë e vjetër bronzi e diktatorit, e rikuperuar nga rrënojat e Kampit të Punëtorëve në Rrumc dhe restauruar me kujdes; dhe një material në bazë trahanaje, spërkatur si dëborë e hollë mbi supet, kokën dhe krahët e statujës. Pati kritikë, që atëherë, që suksesin e kësaj vepre e shpjeguan jo aq me forcën e saj ikonoklastike, sesa thjesht me mallin e publikut për të parë statujën e Enverit, të ekspozuar hijshëm. Pastaj ndodhi ajo që ndodhi, vazhdoi z. Shyti: një natë prej netësh një dorë e padukshme por jo e paqëllimshme e shkundi zbokthin prej brumi të thartuar përdhé, e fshiu me fshesë dhe me leckë, e hodhi në plehra; disa e quajtën këtë aksident dhe thanë se Andin e kishin gënjyer dhe i kishin shitur trahana ose zamkë të cilësisë së keqe, ndërsa të tjerë thashethemuan se zbokthin metaforik e kish asgjësuar një grup artistësh post-situacionistë radikalë. Vetë Andi, kur vizitoi galerinë MULLA për të vlerësuar dëmin material dhe estetik, vendosi aty për aty të mos e restaurojë veprën e vandalizuar, duke ia hedhur sërish Enverit trahananë mbi supe, sepse tashmë mjaftonte, sipas tij, kontrasti midis ikonografisë së mirënjohur të statujës së liderit komunist dhe pllakës shpjeguese, “Shokun Enver e mbulon zbokthi,” për të përcjellë mesazhin e instalacionit. Nga ana e tyre, administratorët e galerisë MULLA nuk u ndien, të kënaqur me suksesin e veprës në fjalë dhe dyndjen e publikut nga të gjitha anët; dhe në ngazëllim e sipër, as që e vunë re se, një ditë prej ditësh, edhe pllakën shpjeguese e kishin shkulur, për ta marrë me vete si souvenir, ose për ta zhbërë rikontekstualizimin e statujës. Ja, ky është arti bashkëkohor, përfundoi z. Shyti: jo statuja e nxjerrë nga habitati i vet natyror, as zbokthi ushqimor mbi supet e kërrusura të patriarkut, as pllaka shpjeguese në sans serif rigoroz, as publiku i currufjepsur dhe nostalgjik për Enverin dhe as kombinimi i të gjitha këtyre në një instalacion – por aktet e ndërhyrjes dhe të modifikimit të çfarë jemi mësuar ta konsiderojmë si tashmë permanente.
Z. SHYTI SHEH NJË ËNDËRR TË KEQE
Natën menjëherë pas debatit për rikthimin e dënimit kapital, z. Shyti pa në ëndërr sikur e nxorën para gjyqit dhe një gjykatës që duhej të kish qenë Kafka i komunikoi vendimin e dënimit me vdekje. Si po më dënoni kështu, kish thënë z. Shyti, unë as nuk di se çfarë krimi kam bërë; dhe veç kësaj, pse po më dënoni pa proces? I pandehur, nuk keni pse të shqetësoheni për procesin, i ishte përgjigjur gjykatësi, që duhej të kish qenë Kafka: do të ketë boll kohë për këtë proces, pasi të ekzekutohet dënimi. Dhe sa për krimin për të cilin pyetët, ja ku po ju them se nuk ka pikë rëndësie; mund të keni kryer diçka të tmerrshme, por mund edhe të jeni i pafajshëm; ne këtë dënim po e japim në mënyrë ekzemplare, dhe nuk e kemi aq me ju personalisht, sa me me vetë idenë që dënimi me vdekje është çnjerëzor dhe nuk duhet zbatuar më. Tek e fundit, kish thënë gjykatësi që duhej të kish qenë Kafka, këtu në bangon e të akuzuarit nuk iu solla unë por të tjerët; dhe duhet ta kuptoni, i pandehur, se ju në këtë moment nuk jeni veçse një letër bixhozi, në një poker që luhet me shuma të mëdha, në nivele shumë të larta dhe abstrakte; pa folur pastaj që, historikisht, dënimi me vdekje ka pasur gjithnjë vlerë ekzemplare. Dua të them, kish thënë gjykatësi që duhej të kish qenë Kafka, ne thjesht po kërkojmë të dërgojmë një sinjal të fortë në favor të dënimit me vdekje; prandaj konsiderojeni veten jo si viktimë, por si sakrificë në emër të mirëqenies dhe të sigurisë së komunitetit. E vetmja shpresë për ju, kish përfunduar gjykatësi që duhej të kish qenë Kafka, është që dënimi të mos ekzekutohet kurrë, ose të vonohet aq sa t’i japë kohë atij xhelatit tjetër, entropisë a vdekjes siç e quan populli, që t’ju marrë herët a vonë pa qenë nevoja për ndërhyrjen dhe ndihmën tonë, me ç’rast edhe do të kursehen shpenzimet e procesit. Meqë këto fjalë të fundit gjykatësi që duhej të kish qenë Kafka vetëm sa i kish shqiptuar, z. Shyti nuk kish arritur të kuptonte nëse fjala “procesit” do të shkruhej me P të madhe apo me p të vogël, një dallim ky praktikisht i pamundur për t’u bërë në ligjëratën e folur; dhe këtu makthi ia kish nxjerrë gjumin.
Z. SHYTI ARSYETON PËR TEKNIKAT E CENSURËS
Mu në mes të një debati për dallimet midis censurës negative dhe asaj pozitive, qëlloi që ikën dritat, me ç’rast z. Shyti tha: pyes veten se çfarë duhet të ikë, që ne të mos e vazhdojmë dot bisedën – meqë kjo e dritave nuk ka ndonjë ndikim në çfarë themi dhe si e themi. Por kur u kthyen dritat pas pak, dhe z. Shyti pa që kish mbetur vetëm në tryezë, ai përfundoi pa iu drejtuar askujt në veçanti: u dashka të ikin veshët.
Z. SHYTI MERR PAPRITUR NË MBROJTJE BUNKERËT
Kur lajmëruan për një agjenci të madhe udhëtimesh, se kjo do t’i sillte turistët nga Europa në Shqipëri për të parë jo bunkerët e paranojës totalitare, por kështjellat e lashta të vendit, zoti Shyti tha se dallimi mes bunkerëve dhe kështjellave ishte më shumë çështje shkalle, dhe se kështjellat e djeshme, për të cilat nuk lodhemi së pëllituri, nuk janë veçse versionet e dikurshme të bunkerëve të sotëm, sikurse janë bunkerët që ndërtoi Enveri versionet e përditësuara të kështjellave të qëmotshme. Fortifikime kanë qenë ato që i duam, tha zoti Shyti, fortifikime janë edhe këta që nuk i duam; të paktën bunkerët i kemi ndërtuar vetë, nuk na i kanë bërë bizantinët, venecianët dhe osmanët. Se janë ca prej nesh, tha zoti Shyti, që duke bërë sikur po gënjehen me fjalën kështjellë, e hedhin fjalën te kështjellat e Loire-it dhe të Bavarisë dhe pastaj fryjnë gjoksin prej pulastreni dhe shpjegojnë se ato të Europës nuk kanë parë luftë prandaj janë aq të bukura, ndërsa këto tonat janë bërë shoshë – madje duke mbrojtur Europën vetë. Por kështjellat tona, që ne për arsye të purizmit kemi turp tani t’i quajmë kala, kanë shërbyer për të ndalur shigjetat dhe gjylet e atyre që sulmonin nga përjashta, jo për të mbajtur ngrohtë ata brenda. Edhe Skënderbeut vetë, tha zoti Shyti, kur rrinte në Krujë, nuk është se i duhej të pastronte këpucët nga balta te porta e madhe. Sa për bunkerët, vazhdoi ai, le të themi se dëshmojnë një teknologji ndërtimi më të avancuar, në krahasim me gurët dhe tullat e fortifikimeve të Mesjetës; por çfarë më tërheq vëmendjen mua, është natyra demokratike e vizionit paranojak të regjimit që i ngriti, dhe që arriti deri atje sa t’i vinte në dispozicion nga një bunker çdo qytetari në gjendje për të shkrepur këmbëzën e karabinës: çfarë reforme ambicioze në shpërndarjen e fortifikimeve për frymë, nëpërmjet miniaturizimit! Secili me kështjellën e vet! Prandaj e kam të vështirë t’i simpatizoj këta që rrëmbushen për kështjellat tona “heroike”, ndërsa bunkerët duan t’i mbulojnë me dhé ose t’i çojnë për skrap; më mirë do të bënin të tregonin durim dhe të prisnin nja dy ose treqind vjet, derisa edhe bunkerët të vjetroheshin, aq sa të bëheshin të pranueshëm për selfie-t e këtyre. Dhe sa për kështjellat si ato të Loire-it, përfundoi z. Shyti, edhe këto nuk na mungojnë: janë kullat ku kemi pasë qenë ngujuar të gjithë, duke e vështruar botën prej frëngjive; pa çka se neve na janë dashur për t’u mbrojtur nga njëri-tjetri.
Nxjerrë nga Ndërhyrjet e zotit Shyti, Dudaj 2016.