Fragmente nga “Libri i çajit”, Okakura Kakuzo
Përktheu: Eleana Zhako
Referenca më e vjetër për çajin ne tekstet evropiane, ndodhet në pohimin e një shtegtari arab, ku përmendet, që pas vitit 879, burimet kryesore fitimprurëse në Kanton, ishin taksa e kripës dhe e çajit. Gjithashtu, Marko Polo, shkruan për heqjen nga posti të Ministrit kinez të Ekonomisë në vitin 1285, për shkak të ngritjes jo të ligjshme të taksës së çajit. Evropianët filluan të mësojnë më shumë gjëra rreth Lindjes së Largët, gjatë periudhës së zbulimeve te mëdha. Në fund të shekullit të 16-të, hollandezët sollën ne Evrope lajmin, që në Lindje gatuajnë një pije të këndshme nga gjethet e një shkurreje. Në vitin 1610, anijet e kompanisë hollandeze të Indisë Lindore, sollën për herë të parë çajin në Evropë. Në vitin 1636, çaji mbërriti në Francë dhe në 1638 në Rusi. Ndërsa Anglia kishte fatin të mikpriste “mysafirin e ri” në vitin 1650, duke e përshkruar si “ pije e mrekullueshme dhe e njohur e Kinës, që pranohet nga gjithë mjekët dhe e cila njihet nga Kinezët si tcha, ndërsa nga kombet e tjera si tay ose tea”.
Sikurse ndodh zakonisht me gjërat që marrin famë, edhe çaji hasi kundërshtarët e vet. Heretikë si Henry Saville (1678), iu kundërvunë ritualit të pirjes së çajit, duke e konsideruar si diçka mëkatare. Jonas Hanway në veprën e tij “ Traktat mbi çajin” (1756) shkruan, që çaji i bën burrat të humbasin moralin dhe fisnikërinë, ndërsa gratë të humbasin bukurinë. Në fillim, çmimi i shitjes së çajit nuk favorizonte konsumimin e tij nga shtresat popullore dhe konsiderohej si “privilegj mbretëror dhe dhuratë, që u përkiste princave dhe fisnikëve”. Nuk mund të harrohet roli i çajit në historinë bashkëkohore të njerëzimit. Amerika e kolonizuar i rezistoi dinastisë, deri në momentin, që Amerikanët të indinjuar nga barra e rëndë e taksave të çajit, vendosën të flakin arkat e çajit në portin e Bostonit. Pikërisht, me “revoltën e çajit”, fillon epoka e Pavarësisë së Botës së Re.
Çaji shfaqet fillimisht si ilaç dhe gradualisht zhvillohet si pije. Në Kinë, përgjatë shekullit të 8-të, çaji do kalojë në sferën e poezisë, si një rit argëtimi fisnik. Ndërsa në shekullin e 15-të në Japoni, do lartësohet si fe estetike, në Teaizmin. Teaizmi bazohet në adhurimin e së Bukurës brenda “shëmtisë” së jetës së përditshme. Mëson njeriun mbi konceptin e pastërtisë dhe të harmonisë, mbi misterin e bamirësisë, mbi romantizmin e rendit shoqëror.
Filozofia e çajit nuk është estetizëm në kuptimin e thjeshtë të fjalës, mbasi së bashku me etikën dhe religjionin, shpreh mendimin tonë të përgjithshëm mbi njeriun dhe natyrën. Është një filozofi higjenike, mbasi të mëson mbi konceptin e pastërtisë; është një filozofi ekonomike mbasi kërkon komoditetin, duke u fokusuar mbi të thjeshtën në vend të së ndërlikuarës dhe së kushtueshmes; është etikë gjeometrike, në masën që përcakton vendin e njeriut në univers. Simbolizon shpirtin e vërtetë të demokracisë në Lindje, duke i kurorëzuar gjithë pasonjësit e saj në aristokratë të shijes.
Izolimi i gjatë i Japonisë nga pjesa tjetër e botës, i dha një shtysë te veçantë zhvillimit të Teaizmit. Banesa dhe zakonet tona, veshjet dhe kuzhina jonë, arti i porcelanit dhe verniku, piktura, vetë letërsia jonë iu nënshtruan ndikimit te Teaizmit. Asnjë studiues i civilizimit japonez, nuk mund te anashkalojë ekzistencën e Teaizmit. Duke qenë i pranishëm fillimisht në banesat elegante të të pasurve, Teaizmi më vonë do vihet re dhe në banesat e njerëzve më të thjeshtë. Fshatarët tanë mësuan si të kultivojnë lulet dhe bimët, si të flasin me shkëmbinjtë dhe ujërat. Në të folurën e përditshme, themi për dikë që s’mallëngjehet lehtë nga efektet tragjiko – komike të dramës së tij personale, që “s’i ka mbetur pikë çaji” brenda tij. Nga ana tjetër, për një njeri pasionant, që përleshet me pasionet tokësore, themi “që ka shume çaj”.
Për një të huaj është disi “normale”, që e gjithë zallamahia në lidhje me rëndësinë e çajit, të tingëllojë e pakuptimtë për të dhe të shprehet “shumë zhurmë për asgjë”. Por, nëse arrijmë te mendojmë, që sa e vogël duket kupa e kënaqësive njerëzore përballë babëzisë njerëzore, se sa shpejt tejmbushet nga lotët, se si zbrazet lehtësisht deri në pikën e fundit nga etja jonë e pashuar për Infinitin, atëherë nuk do ndjenim asnjë lloj pendimi rreth zhurmës për një kupë të vogël çaji. Kaq flijime kemi bërë në altarin e Bakhut. Madje kemi glorifikuar dhe ikonën e përgjakur te perëndisë së luftës, Marsit. Përse, të mos i përkushtohemi edhe pakëz, Mbretëreshës së Kameljave dhe të dëfrehemi nën rrymën e ngrohtë të simpatisë, që rrjedh nga altari i saj? Te qehribari i lëngët, brenda porcelanit te bardhe, mund të shijojë dikush heshtjen e ëmbël të Komfucit, shpirtin pikant të Lao Tse-së dhe aromën e etertë të Sakyamuni-t.
Ata që s’mund të ndiejnë parëndësinë e së rëndësishmes brenda tyre, janë të prirur të shikojnë rëndësinë e të parëndësishmes te të tjerët. Njeriu Perëndimor, nën rehatinë e tij elegante, nuk shikon gjë tjetër te rituali i çajit, përveçse një shembull të mijërave zakoneve të çuditshme të Lindjes, që përbëjnë për të një ikonë piktoreske dhe disi fëminore të Lindjes. Njeriu Perëndimor, paradoksalisht, në kohën, që Japonia i përkushtohej arteve fisnike te paqes, e konsideronte Japoninë si vend barbar. Por nga ana tjetër, kur Japonia kryente masakra ne fushat e luftës manxhuriane, e konsideronte si të civilizuar. Shumë flitet për Trupin e Samurajit – Artin e Vdekjes, që i bën ushtarët tanë të ekstazohen rreth aktit të vetëflijimit. Por në të kundërt, nuk është tërhequr aspak nga Teaizmi, që simbolizon Artin e Jetës sonë. Por, më mirë të ngelemi barbarë, nëse titulli i të civilizuarit na jepet falë lavdit makabër të luftës.
Kur vallë, do kuptojë apo do përpiqet të kuptojë Perëndimi, Lindjen? Trembemi ne aziatikët para pezhishkës të së vërtetës dhe mitit, që është endur rreth nesh. Na imagjinojnë sikur jetojmë brenda aromës së lules të lotusit apo sikur ushqehemi me minj, madje dhe me bubuzhela! Na konsiderojnë si fanatikë impotentë apo filohedonistë të mjerë. Spiritualiteti indian është për perëndimorin qesharak, racionaliteti kinez konceptohet si idiotësi, ndërsa patriotizmi japonez si fatalitet. Thonë madje, që jemi më pak të ndjeshëm ndaj dhimbjes dhe plagosjeve, ngaqë sistemi ynë nervor është më rezistent! Por, në botëkuptimin e shkrimtarëve tanë të kohëve të vjetra, ju përshkruheni si qënie me bishte të kreshpëruara, që i fshihnit ndën rrobat tuaja, sikurse dhe flitej për darkat tuaja, që “zbukuroheshin” nga fëmijë të porsalindur, si gjellë fricasse. Madje, akoma më keq, ju konsideronim si njerëzit më të parealizuar në botë, që kishin namin, që nuk përmbushnin asgjë nga ato që deklaronin.
Fatmirësisht, këto paranoja kanë filluar te zhduken me ritme te shpejta. Tregtia ka diktuar gjuhët evropiane në shumicën e porteve lindore. Aziatikët e rinj vërshojnë drejt kolegjeve të Perëndimit. Ndoshta intuita jonë, nuk na ndihmon të depërtojmë në thelb të civilizimit tuaj, por të paktën jemi të gatshëm të mësojmë rreth jush. Por, fatkeqësisht, sjellja e Perëndimorëve nuk ndihmon në mirëkuptimin e Lindjes. Misionarët e krishterë vijnë në Lindje me qëllimin e vetëm për të predikuar fenë e tyre, por nuk mendojnë aspak të përftojnë rreth vlerave të filozofisë tonë. Njohuritë që keni për ne, bazohen në disa përkthime mediokre të letërsisë sonë të larmishme dhe në anekdotat e pasakta te udhëtarëve kalimtarë.
Nëse Rusia do donte të njihte më mirë Japoninë, nuk do ishte derdhur kaq gjak në fillim të shekullit te 20-të. Imperializmi evropian, i cili nuk rresht të alarmojë të tjerët rreth frikës, që vjen prej “Rrezikut te Verdhë”, harron faktin, që edhe Azia mund të rebelohet kundër rrezikut njerëzor, që mund të vijë prej “Katastrofës së Bardhë”. Mund të qeshni me ne, sepse mendoni, që “kemi shumë çaj” brenda nesh. Përse te mos mendojmë dhe ne, që Perëndimoret nuk “kanë pikë çaji” në gjakun e tyre?
Le të ndalojnë dy kontinentet të hedhin velat kundër njëri tjetrit dhe nëse s’mund të mendojnë me mençuri, le të mendojmë qoftë edhe me një ndjenjë trishtimi, rreth të mirës së përbashkët, që do i vijë gjysmës së hemisferës. Rrugëtimi i zhvillimit tonë mund të ketë qenë i ndryshëm, por nuk ka arsye përse të mos plotësojmë njëri – tjetrin. Perëndimorët e mbështetën ekspansionin e tyre mbi koston e një shqetësimi “qe s’fle”. Ndërsa ne, krijuam një harmoni të pambrojtur përballë një agresiviteti provokues.
Paradoksalisht, e gjithë bota sot përmblidhet rreth një kupe çaji. Është e vetmja teleturgji aziatike, që inspiron respekt mbarëbotëror. Të Bardhët përqeshin fenë tonë dhe zakonet tona, por e pranojnë pijen ngjyrëkafe pa asnjë lloj hezitimi. Servirja e çajit mbasditor përbën tashmë një funksion të rëndësishëm të shoqërisë perëndimore. Në zhurmën krokëllitëse të tabakave dhe filxhanëve, në pëshpëritjen e butë të mikpritjes femërore, në katekizmin e përbashkët ndaj qumështit dhe sheqerit, ndiejmë madhështinë e adhurimit ndaj çajit. Nënshtrimi stoik i të ftuarit në fatin që e pret brenda pijes rrokëllisëse, dëshmon në këtë rast, se shpirti i Lindjes është sundimtari suprem.
*Kakuzo Okakura, është autori i librit “Libri i çajit”. Ai lindi në 26 dhjetor 1826 dhe ishte djali i dytë i tregtarit Kanemon Okakura. Okakura u familjarizua, që në fëmijëri me anglishten dhe më vonë vazhdoi studimet për gjuhë të huaja, në Shkollën e Studimeve të Huaja në Tokio. Atje, iu përkushtua mësimit të anglishtes dhe gjuhës kineze, gjuhës mëmë të arteve dhe civilizimit në Japoni. Okakura shkroi “Librin e çajit”, pak kohë përpara së të shkonte në Amerikë, duke pasur si synim, përfshirjen e një elite të vogël në dialogun dhe stereotipet, që ndanin Lindjen me Perëndimin.
Njohja e tij me pedagogun amerikan Ernest Fenoloza, në Universitetin Perandorak të Tokios, ku Okakura vazhdonte për drejtësi dhe ekonomi politike, u bë shkak për përkushtimin e tij në studimin e arteve te Lindjes. Ky përkushtim u thellua më tepër si rrjedhojë e strukturës së re politike në Japoni, që kishte si rezultat ndarjen e shtetit me fenë dhe mungesën e mbrojtjes së institucioneve fetare nga shteti. Përballë situatës së re, shumë institucione fetare u detyruan, që të shisnin veprat e tyre artistike, për të përballuar peshën e rëndë ekonomike. Veprat artistike filluan të zëvendësoheshin në mënyrë të dhunshmë, nga vepra artistike, që konsideroheshin si démodé dhe të tejkaluara në Evropë, por si moderne në Japoni. Okakura dhe grupi i miqve të tij, të shqetësuar përballë zhdukjes së autencitetit të kulturës japoneze, i vunë si detyrë vetes, shpëtimin e thesareve artistike tradicionale dhe kombëtare.
Dy udhëtimet e tij në Kinë dhe në Indi, forcuan besimin e zjarrtë të Okakurës për rolin destinues të Lindjes, si anti – dialog kulturor dhe filozofik përkundër materializmit galopant të Perëndimit. Në fillim të shekullit të 20-të, Okakura do udhëtojë për në Amerikë, që të ndihmojë shoqatën dhe shkollën japoneze të Bostonit, për të dalë nga kriza ekonomike, përmes shitjes së veprave të njohura të artit japonez. Sipas një anekdote, një i ri, që e ndesh rastësisht Okakurën në një nga rrugët e Bostonit, e pyet: “çfarë lloji -nezësh jeni ju? Kinezë, Japonezë apo Javanezë”? Okakura i mençur i përgjigjet: “ Ti cfarë lloji je? Yankee, donkey or monkey?”