Këto javët e fundit u jam kthyer disa herë, te Peizazhet, shkeljeve të privatësisë së individit në Shqipëri, nga shteti dhe nga mediat; për të vënë në dukje, mes të tjerash, edhe lehtësinë e padurueshme, me të cilën konsumohet kjo shkelje. E pata shpjeguar këtë primitivizëm me mungesën e kulturës juridike dhe të respektit për të drejtat individuale në një shoqëri ende të organizuar në linja fisnore dhe para-mafioze, ose sipas kriterit të besnikërisë. E pata shpjeguar edhe me kultin e kargove, ose me pamundësinë tonë, si shoqëri, për ta kuptuar dhe interiorizuar Kushtetutën që ua kemi kopjuar të tjerëve. Çfarë kisha lënë përkohësisht jashtë, ishte pesha asfiksuese e traditës totalitare.
Pata sjellë dy shembuj: përgjimin e autorizuar nga gjykata por vjedhjen dhe publikimin e paautorizuar të bisedave telefonike mes zyrtarësh të lartë të PS-së, rreth manipulimit dhe blerjes së votës; përgjimin privat të një vajze të re, që akuzonte të atin për abuzim seksual, dhe që u publikua nga një televizion privat. Më interesuan të përbashkëtat mes këtyre dy shkeljeve të privatësisë – që kishin të bëjnë me publikimin e tyre nga mass mediat, me synim që aktet e dënueshme dhe, sipas mundësisë, personat e implikuar, t’i jepeshin për gjykim publikut të këtyre mass mediave.
Në vijim do të provoj ta shtjelloj edhe më gjerë qëndrimin tim, duke iu referuar në krye një eseje të Milan Kunderës (Testaments Betrayed).
Te kjo ese, Kundera vëren mes të tjerash se Kafka, nëpërmjet Procesit, na ka lënë trashëgim dy fjalëkyçe që janë bërë sot të domosdoshme për të kuptuar botën moderne: tribunali dhe procesi (mund t’i shqipëronim këto edhe si gjykata dhe gjyqi). Tribunali, thotë ai, nuk shënjon institucionin juridik që ka për synim të ndëshkojë shkelësit e ligjit, por një pushtet që gjykon, dhe që gjykon sepse është pushtet. Është pushteti ai që i jep legjitimitet tribunalit (një pragmatist do të thoshte, që u jep performativitet vendimeve të tij).
Procesi, që sjell në jetë tribunali, është gjithnjë absolut, çfarë do të thotë se nuk merret me një akt specifik a një krim të caktuar (vjedhje, mashtrim, përdhunim), por me karakterin e të akuzuarit në tërësinë e tij, duke ia analizuar deri edhe ngjarjet më të vogla të krejt jetës së tij. Ky lloj procesi është analizë morale e biografisë së të akuzuarit – kujtoj këtu “tablonë sinoptike” që shoqëroi shpalljen e ish-kryeministrit M. Shehu poli-agjent; ose përpjekjen titanike për të treguar se githë jetën e vet M. Shehu kish qenë armik.
Procesi është absolut, vëren Kundera, edhe ngaqë nuk mbetet vetëm brenda caqeve të jetës së të akuzuarit. I ungji i thotë K.-së, në roman: “Dëshiron ta humbësh këtë proces? … Kjo do të thotë se do të rrënohesh tërësisht. Dhe të gjithë të afërmit e tu me ty.” Çfarë të kujton ndëshkimin ekzemplar që u bëhej familjarëve dhe të afërmve të “armiqve” nga regjimet totalitare, por jo vetëm. Kafka i Procesit nuk kish parasysh ndonjë eksperiencë totalitare, por mbase persekutimin e hebrenjve në Europë. Edhe Sartre-i, vazhdon Kundera, pat akuzuar, për krimet e kolonializmit, jo kolonialistët, por gjithë Europën e të gjitha kohërave, sepse “të gjithë kemi përfituar nga shfrytëzimi kolonial.” Fryma e procesit është e tillë, që të mos njohë statut kufizimesh: e shkuara e largët është po aq e gjallë sa edhe një ngjarje e ditës; madje as në vdekje nuk shpëton dot, thotë Kundera, sepse ka informatorë edhe në varreza.
Procesi ka një kujtesë të përbindshme, por edhe shumë specifike, që mund të përkufizohej si harresa e gjithçkaje që nuk është krim. Kësisoj, procesi e redukton biografinë e të akuzuarit në kriminografi. Për Victor Farias-in, thotë Kundera, jeta e Heidegger-it u dashkësh shqyrtuar vetëm në kontekstin e marrëdhënieve të tij me nazizmin. Në klimën e intoksikimit post-komunist, në 1991, një gazetë në Paris pyeste: “Pse kanë rrugët tona ende emrat e Picasso-s, Aragon-it, Eluard-it, Sartre-it?” Për këtë lloj mendësie, vlerat e njollosura pushojnë së qeni vlera, dhe fryma e procesit është të reduktojë gjithçka në moralitet – duke shpërfillur në mënyrë absolute talentin, artin dhe veprën.
Totalitarizmi instalon një regjim-proces, ku e gjithë populata e një vendi tërhiqet me zor në makinacionet e mëdha të procesit – gjithkush e ka të qartë se mund të akuzohet në çdo moment, prandaj edhe e ka gati autokritikën, që është nënshtrimi i të akuzuarit ndaj akuzuesit, heqja dorë nga vetvetja, një mënyrë për ta nulifikuar veten si individ. Synimi i procesit nuk është të bëjë drejtësi, por ta anihilojë të akuzuarin. Edhe kur të akuzuarit kanë vdekur ndërkohë, ose i kanë vrarë, ndëshkimi vazhdon – me djegien e librave të tyre, me heqjen e emrave nga librat shkollorë, me rrëzimin e monumenteve, me ri-pagëzimin e rrugëve që mbanin emrat e tyre.
Këto janë të Kunderës të gjitha. Më thoni nëse nuk ju kujtojnë jo vetëm çfarë ndodhi në Shqipëri gjatë totalitarizmit por edhe, e sidomos, çfarë ndodhi në Shqipërinë post-totalitare. Le ta quajmë procesi për inerci, ku rolin e masave të mobilizuara nga Partia e marrin përsipër masat e mobilizuara nga mass mediat.
Perandoritë totalitare dhe proceset e tyre të përgjakshme janë zhdukur – por gjithë duke lënë trashëgim frymën e procesit, shkruan Kundera; duke përmendur figura të artit dhe të kulturës të akuzuara për simpati pro-naziste dhe pro-fashiste: Hamsun, Heidegger, Richard Strauss, Gottfried Benn, von Doderer, Drieu la Rochelle, Celine, Malaparte, Marinetti, Ezra Pound, Montherland, St.-John Perse… Dhe pastaj figura të akuzuara për simpati pro-komuniste: Majakovski, Gorki, Shaw, Brecht, Eluard, Picasso, Leger, Aragon, Nezval, Sartre… Disa prej këtyre, vazhdon Kundera, i janë nënshtruar një procesi të dyfishtë – për shembull, Shostakoviçi, i përndjekur si formalist në vitet e stalinizmit, i përndjekur si pro-stalinist më pas: për të kompensuar kompozimet e tij të vështira, ai stiste plehra propagandistike, që i hynin në punë regjimit, duke arsyetuar se, në historinë e artit një gjë e pavlerë nuk luan rol; pa e ditur se, për tribunalin, pikërisht të qenit pa vlerë ngre peshë.
Si është e mundur, pyet Kundera, që një shovinist rusomadh dhe sovjetomadh si Majakovski, autor i propagandës në vargje, ai që Stalini vetë e pat quajtur “poeti më i madh i kohës sonë”; si është, pra, e mundur që Majakovski është, megjithatë, një poet i jashtëzakonshëm, një nga më të mirët?
Tribunalin, shkruan Kundera, e mban në këmbë konformizmi i opinionit publik, prandaj edhe tribunali nuk ka kohë për të humbur me idetë. Arsyeja e tij është të kryejë hetimet, që i paraprijnë procesit. Dhe teksa humnera e kohës vjen e zgjerohet mes gjykatësve dhe të akuzuarve, është gjithnjë një eksperiencë inferiore që gjykon një eksperiencë superiore. Dhe nëse fryma e procesit do t’ia arrijë që ta anihilojë kulturën e shekullit XX, asgjë nuk do të na mbetet, përveçse kujtesa e tmerreve të tij, e kënduar nga një kor kalamajsh.
(vijon)
© 2019, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht kopjimi pa leje.