Vërente shkrimtari dhe dijetari lituanez Tomas Venclova, në një ese të botuar në “The New York Times” në vitin 1988 (The Prince and His Czar – Letters from Exile): Pamundësia për t’u arratisur – edhe pse disa njerëz ia dalin të bëjnë çfarë duket praktikisht e pamundshme – është përkufizimi i mirëfilltë i burgut. I referohej Rusisë si koncept (të quajtur “burg i popujve” nga Lenini) – asaj cariste më parë dhe Bashkimit Sovjetik më pas (atij që krijoi Lenini). E megjithatë, nuk mund të mos i referohet edhe Shqipërisë.
Breza të tërë u rritën tek ne me kultin dhe mitin e arratisjes në mendje: të tyrin, si diçka që mund ta provonin nëse krijoheshin rrethanat; si legjendë a rrëfim për arratisjet e të tjerëve, të suksesshmet dhe të dështuarat, ndjekjet me qen, vrasjet në kufi, ekspozimet publike të kufomave; si përfytyrim a ëndërrim të vagullt (evazion), të llojit “sikur të jetoja në Paris…”.
Por kish edhe një lloj tjetër arratisjeje – që edhe ajo e nxirrte individin nga bota e deriatëhershme, por jo për ta projektuar mirëfilli në një gjeografi tjetër. Një arratisje si të thuash mendore: shkëputje nga realiteti, nga jeta sociale, nga kalendari. E atij që vendoste të mbyllte sytë dhe veshët dhe të hiqej mënjanë, për të mos e jetuar më “jetën socialiste”, duke parapëlqyer hijen ndaj dritës.
Në vitet 1970, kjo lloj ndarjeje nga “të tjerët” u damkos si shfaqje e huaj, si sëmundje që kish nevojë të luftohej: që këtej edhe lufta kundër “indiferentizmit”, që ndonjëherë shfaqej edhe si “menefregizëm”. Personi i prekur nga ky virus, mund të ishte fizikisht i pranishëm në grup, por mendja e tij ndodhej tashmë gjetiu: me dëshirën e tij, ai kish vendosur të tërhiqej nga realiteti “socialist”. Të tillë elementë, që shpesh nuk merrnin pjesë ose nuk angazhoheshin në veprimtaritë dhe ritualet karakteristike për njeriun socialist, ndonjëherë akuzoheshin për “parazitizëm”, ose përndiqeshin për shkelje të tjera morale – meqë realitetin këta e refuzonin edhe duke përbuzur normat “morale”. Kish mes tyre “huliganë”, alkoolistë, “gagarelë”, prostituta. Sikurse kish edhe njerëz me çrregullime mendore, përfshi edhe psikotikë. Të gjithë bashkë përftonin një “zonë” sociale kaotike, ku devijimi politik dhe devijimi mendor gërshetoheshin, njëherësh shkaqe dhe pasoja të largimit.
Në Bashkimin Sovjetik të po kësaj periudhe, për shkak edhe të një qëndrimi më tolerant të regjimit ndaj sjelljeve jo-konformiste mes të rinjve (dhe më pak të rinjve), dukuria ndeshej rëndom. Alexei Yurchak, që i ka studiuar në imtësi marrëdhëniet e individit me pushtetin dhe komunitetin në atë vend, në vitet 1960-1980[1], përdor termin vnye, për një lloj marrëdhënieje që e vendos individin në zonën kufitare midis këndej dhe gjetiu.[2] Te kjo vnye mund të gjesh ngjashmëri të mëdha, por edhe dallime radikale me disidencën: disidenti e merr regjimin seriozisht dhe e kundërshton ballazi; ndërsa vnye i kthen kurrizin, duke e injoruar.
Dukuria ka të bëjë drejtpërdrejt me shkallën e angazhimit social: disidenti mund të bëjë polemikë me autoritetin partiak, që i kërkon ta vëjë ditën e pushimit në dispozicion të bujqësisë socialiste, ndërsa ai tjetri, që ka zgjedhur të jetë vnye, thjesht nuk paraqitet për punë. Të dy refuzojnë, por në mënyra të ndryshme, ndoshta të kundërta.
Në Rusi dhe më pas në Bashkimin Sovjetik kjo lloj tërheqjeje nga realiteti dhe mbylljeje në indiferencë ka qenë identifikuar tek i ashtuquajturi “vnutrennii emigrant” (внутренний эмигрант), që mund të jepet në shqip si “emigrant i brendshëm”. Sipas studiueses Irina H. Corten[3], shprehja emigrant i brendshëm filloi të përdoret në vitet 1920, për ata intelektualë rusë që, megjithëse nuk e pëlqenin regjimin sovjetik, vendosën të rrinë në Bashkimin Sovjetik, në vend që të emigronin. Megjithatë, më i famshmi nga këta emigrantë të brendshëm, i cilësuar i tillë drejtpërdrejt nga Pravda, rezultoi Boris Pasternaku, autori i “Doktor Zhivagos” dhe fitues i çmimit Nobel, të cilit i thanë se, po të shkonte në Suedi për të tërhequr çmimin, nuk do të lejohej të kthehej në BRSS. Pasternaku vendosi të mos largohej nga atdheu.
Njëfarësoj kjo të kujton kritikën që ia bënin rëndom Kadaresë në vitet 1970 dhe 1980, se “shkruan për të huajt”; me të vetmin dallim se yni mbetej fuqimisht i angazhuar në punët e regjimit në Shqipëri – si shkrimtar, si qytetar dhe si hierark i kulturës.
Me përkufizim, emigranti i brendshëm tërhiqej nga jeta, nuk binte në sy, rrinte në hije, parapëlqente botën e vet ndaj asaj të përbashkët; prandaj edhe nuk është lehtë sot të kërkosh se cilët kanë qenë të tillë në Shqipërinë totalitare, veçanërisht mes intelektualëve dhe njerëzve të elitës kulturore. Aq më tepër që regjimi i Hoxhës nuk tregonte ndonjë mëshirë dhe simpati të veçantë për individë të tillë.
Dhe këtu argumenti kthehet vetvetiu te Lasgush Poradeci, i përshkruar nga Kadareja.
“Të shkoje tek ai, ishte më shumë se të dilje jashtë shtetit. Të dukej se dilje jashtë kohës, jashtë sistemit të zakonshëm të të menduarit. Edhe një hap dhe kishe ndjesinë se do të kapërceje kufijtë e jetës, për të shkelur në shkretinë danteske. Prej vitesh, qysh pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, ai kish qenë përherë i tillë: i gjallë dhe i vdekur njëkohësisht. Shumë gjimnazistë që e bënin në mësim, e kujtonin të vdekur.”
Lexojmë në “Ftesë në studio.” Dhe mes radhëve, na përcillet dyshimi, në mos ideja, se një pjesë e mirë e Lasgushit ishte tashmë përtej, vnye, e larguar nga realiteti ynë i përbashkët (shared), i arratisur. Por kjo ishte një lloj tjetër arratisjeje, që nuk mund të pengohej me kufitarë, tela me gjemba dhe qen: arratisje e mendjes. Prandaj edhe kontakti me një njeri të tillë, të jashtëbotshëm, të ndillte frikën e vdekjes. Për burgun që ishte Shqipëria e atyre viteve, i arratisuri ishte njëherësh edhe i vdekur: me të nuk mund të komunikoje dot mirë, përveçse si me një hije.
“Kisha bindjen se ai kishte një kohë të veçantë, zembereku i së cilës nuk përkonte me tonën. Kjo ishte ndoshta dhe arsyeja pse shkoja rrallë. Ditët nuk përputheshin. Mekanizmi i kohës së tij ecte herë përpara, herë mbrapsht dhe herë mbetej në vend.”
Shkruan Kadareja. De-sinkronizimi shoqëron dhe plotëson zhvendosjen hapësinore. Duken të dyja si simptoma të një mendjeje pjesërisht të larguar.
Njerëzit që zgjedhin të jetojnë në vnye, emigrantët e brendshëm, jo gjithnjë përjetojnë këtë krisje mes tyre dhe botës reale që kanë përreth; por ikja nëpërmjet izolimit, ose dërgimi i mendjes përtej vështirë se mund të arrihen pa pasoja. Edhe në atë imagjinatë kolektive të fosilizuar që është gjuha – në rastin tonë shqipja – e ndeshim si konstatim: i ka ikur mendja, e ka lënë mendja janë dy nga frazeologjitë më të rëndomta, për dikë që po e përjeton realitetin në modalitetin skizo-.
Për disidentët e mirëfilltë, ata të mirënjohurit, të tipit Sakharov ose Havel, thonë se kanë një raport të privilegjuar, gati sakral me të vërtetën; aq sa – të paktën sipas Yurchak-ut – e marrin gjithnjë seriozisht diskursin autoritativ, ritual të regjimit dhe i kundërvihen atij me argumente. Ndryshe prej këtyre, disidentët vnye, ose të ikurit mendërisht, kanë të njëjtin raport të privilegjuar, në mos sakral, me veten: u duket tejet e çmuar, që ta sakrifikojnë duke e vënë të hedhë vallen e duhur politike.
Tek të dy grupet e gjen atë lloj ndershmërie të përndezur, që karakterizon adoleshentin – por në realitete politike si Shqipëria, ku disidenca haptazi politike të shpinte sakaq në burg, do të jetë lloji tjetër i kundërshtimit, ose emigrimi i brendshëm, që do të shërbejë si rrugëzgjidhje, edhe pse jo rrallë me kosto mendore të papërballueshme.
Yurchak-u tregon për një folës në Shërbimin Botëror të Radio Moskës, të quajtur Vladimir Dançev, që e denoncoi ndërhyrjen sovjetike në Afganistan live, dhe për çka e çuan në një spital psikiatrik. Gazetarëve të huaj që kërkuan të marrin vesh se ç’i kish ndodhur kolegut të tyre, një funksionar i lartë sovjetik iu përgjigj kështu: “Nuk e dënuam, sepse të sëmurët nuk dënohen.” Por Bashkimi Sovjetik i viteve më parë të Hrushovit dhe pastaj të Brezhnjevit ka hyrë në histori edhe si një regjim që i mbyllte kundërshtarët e vet në klinika psikiatrike; duke e trajtuar disidencën si një lloj skizofrenie.[4]
Ana e përkundërt e kësaj dukurie është çrregullimi mendor – afektiv, behavioral, kognitiv – që shoqëron mërgimin e vullnetshëm nga realiteti, ose vendimin për të jetuar si emigrant i brendshëm, si vnye. Shembuj si ai i Lasgushit janë ndoshta vetëm më ekstremet, që lajmërojnë, ose më mirë vënë alarmin, për çfarë ka ndodhur, për çfarë po ndodh. Prandaj edhe poezitë e pashkruara të Lasgushit mbase duhet t’i afrojmë me fatin e të arratisurve, që ndonjëherë nuk u gjendet as varri: “Ishte nga të rrallët njerëz dhe ndoshta i vetmi shkrimtar i madh, që arriti për një kohë aq të gjatë, duke qenë i gjallë, ta përjetojë vdekjen e tij,” shkruan Kadareja. Vdekjen e tij si shkrimtar, do të shtoja.
(vijon)
© 2019, Peizazhe të fjalës.™ Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Për veprën e cituar, shih pjesën e parë të këtij shkrimi.
[2] Term i krahasueshëm me vnenahodimost të Bakhtin-it, dhe që Sergei Prozorov (The Ethics of Postcommunism: History and Social Praxis in Russia) e ka përkthyer si “përjashtësi” (eksterioritet). Të jetosh vnye do të thotë, sipas Prozorov “të vendosësh dhe të ruash një diferencë minimale midis sistemit dhe vetes.”
[3] “Vocabulary of Soviet Society and Culture: A Selected Guide to Russian Words, Idioms, and Expressions of the Post-Stalin Era, 1953–1991” (Duke University Press Books, 1992)
[4] Këtë temë e kam trajtuar gjetiu, edhe pse në një kontekst lehtësisht tjetër. Shih Disidenti në klinikë, për më shumë.