LABIRINTE, HARTA DHE TERRITORE

Ka një tregim të vogël të Borges-it me titull “Los dos reyes y los dos laberintos”, që po e sjell këtu më poshtë, me përkthimin tim:

DY MBRETËRIT DHE DY LABIRINTET

Thonë njerëzit që u zë vend fjala (por Allahu di më shumë) se na ishte një herë një mbret në ishujt e Babilonisë që thirri arkitektët dhe magjistarët e vet dhe i vuri t’i ndërtojnë një labirint kaq të ngatërruar dhe dredharak sa më të urtët të mos e merrnin dot në sy të hynin dhe ata që të hynin, të humbeshin. Një vepër e tillë rezultoi skandaloze, sepse pështjellimi dhe mrekullimi janë gjëra të Zotit, jo të njerëzve. Pastaj, kaloi ca kohë dhe erdhi në oborrin e tij një mbret i arabëve dhe mbreti i Babilonisë (për të përqeshur me thjeshtësinë e mysafirit të vet) e joshi në labirint ku ky u sorollat, i poshtëruar dhe i hutuar, derisa ra mbrëmja dhe i kërkoi ndihmë Zotit dhe e gjeti derën e daljes. Nuk nxori ankim nga buza, por veç i tha të zotit të shtëpisë se në Arabi edhe ai e kish një labirint të vetin dhe, me vullnet të Allahut, do t’ia tregonte një ditë mbretit të Babilonisë. Pastaj u kthye në Arabi, thirri kapitenët dhe prefektët e tij dhe e mësyu mbretërinë e Babilonisë dhe me ndihmën e fatit ia rrafshoi kështjellat, ia gjunjëzoi popullin dhe e kapi mbretin e Babilonisë rob. E lidhi pastaj të burgosurin mbi një gamile këmbëshpejtë dhe e çoi në shkretëtirë. Udhëtuan tri ditë, pastaj i tha: “O mbret i kohës, lëndë dhe emblemë e epokës! Në Babiloni ti deshe që unë të humbesha në një labirint bronzi, me shumë shkallë, dyer dhe mure; por tani I Pushtetshmi e pa me vend të më lejonte që të ta tregoja unë ty labirintin tim, që nuk ka as shkallë për të ngjitur, as porta për të shqyer, as korridore të gjata për të përshkuar, as mure për të penguar kalimin.” Pastaj ia hoqi vargonjtë dhe e braktisi mbretin e Babilonisë në mes të shkretëtirës, ku ky vdiq nga uria dhe etja. Lavdi Atij që nuk vdes kurrë.

Kritikët kanë thënë, mes të tjerash, që me labirintin e Babilonisë Borges-i i referohej letërsisë së Joyce-it, ndërsa me shkretëtirën e mbretit të Arabisë, letërsisë së vet: e para e padepërtueshme sepse tejet e ngatërruar, e dyta paralizuese me besnikërinë e vet ndaj esencës.

Këto ditë m’u kujtua teksti i Borges-it kur po negocioja stacionin e metrosë në Times Square 42^nd Street, Manhattan; një labirint si ai i Babilonisë, me shumë shkallë, kalime, korridore dhe marifete të tjera. Dhe më shkoi mendja për një lloj labirinti praktikisht të pakalueshëm, më të pakalueshëm edhe se shkretëtira e Arabisë: një stacion metroje ku udhëzimet për udhëtarët të jenë qëllimisht të gënjeshtërta.

Në fakt, nëse e përfytyrojmë një stacion të tillë, që u shërben shumë linjave, si labirint, atëherë ky do të ishte labirint me shumë qendra dhe shumë hyrje (dalje) – duke përkuar çdo qendër me platformën ku dëshiron të arrijë udhëtari. Mirëpo udhëtari nuk mund ta identifikojë trenin, platformën dhe shtegun e duhur për të arritur atje përveçse nëpërmjet shenjave të shkruara: shkronjave, shigjetave dhe teksteve të tjera (më rrallë, në rast modifikimesh të përkohshme të linjave ose të platformave, nëpërmjet udhëzimeve me zë). Nëse unë po kërkoj të marr trenin Q për të shkuar në një drejtim të caktuar (ta zëmë downtown), atëherë nuk mund ta gjej platformën as vetëm me sy, as vetëm me logjikë, dhe as duke adoptuar ndonjë sistem procedural (algoritëm): më mjafton, përkundrazi, të ndjek udhëzimet që shoh në mure ose të varura në tavan; dhe që janë një kombinim tekstesh, ikonash (në kuptimin semiotik) dhe ngjyrash (linja të ndryshme kanë ngjyra të ndryshme)[1]. Duke vepruar kështu, unë e pranoj në mënyrë implicite se udhëzimet janë jo vetëm të sakta, por edhe të vërteta; dhe se labirinti i stacionit po bashkëpunon me mua, për të më çuar atje ku dëshiroj.[2]

Për shembull, tabela e mëposhtme:

Më tregon se duke zbritur shkallët djathtas (sipas drejtimit të shigjetës të kthyer nga poshtë) do të arrij në platformën që u shërben linjave B dhe C, në drejtimin Downtown & Brooklyn (drejtimi i kundërt do të ishte Uptown & Manhattan). Ngjyrat – portokalli për B-në dhe blu për C-në nuk sjellin këtu ndonjë informacion esencial, por shërbejnë si kontekst dhe orientojnë në sfond (kodi i ngjyrave shërben për identifikimin e llojeve të linjave); sikurse më tregon, teorikisht, se drejtimi i treguar nga shigjeta nuk do të më çojë te asnjë nga linjat e tjera të metrosë së NYC, veç atyre të dyjave.

Megjithatë, asgjë nuk na pengon të përfytyrojmë, qoftë edhe si eksperiment “filozofik”, një stacion të tillë ku udhëzimet, tabelat dhe krejt informacioni të synojnë ta ngatërrojnë udhëtarin. T’i thonë: ecë majtas, pastaj ngjit shkallët, për të arritur te platforma e B-së uptown, dhe ky të bindet dhe të përfundojë te platforma e linjës 6 downtown. E kështu me radhë. Tani, një udhëtar që ka kohë të mjaftueshme në dispozicion, do të mësohet me gabimet, dhe do ta ketë parasysh, pas disa dështimesh, se udhëzimi “ecë majtas, pastaj ngjit shkallët, për të arritur te platforma e B-së uptown” është në fakt udhëzim për të arritur te platforma e linjës 6 downtown dhe kështu me radhë.[3] Me fjalë të tjera, udhëtari nis t’i interpretojë udhëzimet e gënjeshtërta si të ishin “shifër” arbitrare dhe t’i çiftojë me kuptimet e tyre reale.

Mirëpo ekziston edhe mundësia që udhëzimet të jenë jo vetëm të gënjeshtërta, por edhe të ndryshohen të themi çdo 12 orë; çfarë do t’ia bënte të pamundur udhëtarit dekodimin. Në këto rrethana, udhëtari kokëfortë ose thjesht vazhdon kafshërisht me metodën e ‘trial and error’ derisa ta gjejë platformën që dëshiron; ose fillon të lërë shenjat e veta në muret e stacionit (metoda e fillit të Ariadne-s për Tezeun, ose e guriçkave në përrallën e Hansel-it dhe Gretel-it) [4], që t’i ketë parasysh në përpjekjet e mëvonshme, të paktën derisa të ndërtojë një hartë abstrakte të stacionit, që të mos ia ketë më nevojën udhëzimeve.

I braktisur në shkretëtirë, mbreti i Babilonisë mund të ishte orientuar edhe me yjet; duke i përdorur si të ishin udhëzime ose kundër-hartë për të dalë nga labirinti, ose të paktën për të shmangur trajektoret rrethore. Dilemat e tij nuk janë, pra, abstrakte, pse kushtëzohen nga nevoja për ujë dhe ushqim; nuk është fjala thjesht për të dalë nga labirinti, por për të dalë brenda një kohe të caktuar. Përkundrazi, në eksperimentin tonë më lart i lejuam udhëtarit një kohë të pafund në dispozicion, për t’u orientuar në stacionin me tabela të gënjeshtërta. Por le të provojmë të përfytyrojmë një aeroport me tabela mashtruese dhe një udhëtar që po përpiqet të kapë avionin në një orë të caktuar: jo vetëm që gates nuk janë atje ku priteshin, por edhe renditja e tyre nuk është sekuenciale (p.sh. gate 210 dhe 211 nuk janë afër njëra-tjetrës).[5]

Për t’u orientuar në labirint zakonisht duhet një hartë; por vetëm një hartë nuk mjafton, duhet edhe që harta të jetë e saktë, ose të paktën të synojë të jetë e saktë. Më në fund, dhe në rastin ideal, harta duhet të përfshijë edhe një informacion të tipit “you are here”. Këtë nevojë për hartë e provojnë jo vetëm stacionet e metrosë ose vetë sistemet e transportit publik në qytete të mëdha, por edhe hapësira të tilla si qendrat tregtare, të mbidheshme ose të nëndheshme; parkimet; e kështu me radhë. Njeriu nuk i ka aftësitë mirëfilli shqisore (mendore) për t’u orientuar lehtë në labirinte të tilla, pa ndihmën e udhëzimeve përkatëse, që mund të marrin formën e hartës, ose formën e një sekuence hapash si ato që të thotë navigatori satelitar me zë, kur je në timon. Në rastin e një aeroporti ndërkombëtar ose edhe të një stacioni qendror metroje ose autobusash interurbanë ose trenash, aeroporti ose stacionet gjithfarësh shërbejnë edhe si harta të vetvetes, falë udhëzimeve që afishojnë për përdoruesit. Gjithsesi, kusht që këto sisteme të funksionojnë është që përdoruesit t’u besojnë udhëzimeve, t’i marrin për të mirëqena; ose të bëjnë një marrëveshje me veten, se janë duke u zhvendosur jo në realitet, por në hartë. Çfarë do të thotë edhe se jeta metropolitane po na detyron të gjithëve t’i zëvendësojmë territoret, qoftë edhe vetëm konceptualisht, me hartat përkatëse.

© 2018, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Imazhi në kopertinë: Harta e terminalit 1 të Aeroportit Haneda, Tokio.

[1] Një mënyrë praktike do të ishte edhe të pyesja personelin e stacionit ose udhëtarë të tjerë – por kjo do të ishte njëfarësoj ekuivalente me tabelat e udhëzimeve.

[2] Ndërkohë, prej meje si udhëtar pritet ta di paraprakisht nëse vendi ku dua të shkoj është downtown apo uptown, në raport me stacionin; sikurse pritet që të di të lexoj anglisht dhe ta kem të qartë si duhen interpretuar shenjat e llojeve të ndryshme, nga shigjetat që i referohen lëvizjes, te emërtimet identifikuese të linjave të metrosë me shkronja, numra dhe ngjyra.

[3] Le të pranojmë, me marrëveshje, se identifikimet e trenave vetë janë të vërtetë, në kuptimin që një tren i shënjuar si Q është vërtet treni i linjës Q; duke u përkufizuar linja Q si një tërësi stacionesh të lidhura mes tyre me tren në një sekuencë specifike.

[4] Por edhe në këtë skenar mund të përfytyrojmë një demon që shkon natën dhe i ndryshon shenjat, për ta ngatërruar udhëtarin të nesërmen.

[5] Kaosi do të shtohej edhe më, sikur të dyshonim se tabelat orare japin informacion jo të besueshëm: p.sh. e njoftojnë një fluturim si të anuluar, në një kohë që avioni është ende në gate, duke pritur të mbushet me pasagjerë.