PËR TEATRIN, PREJ NJË PËRKTHYESI

nga Eda Derhemi

Këto ditë kam pritur, me një lloj padurimi dhe ankthi, të reja nga shfaqja teatrale “Maskuar”, dramë e autorit bashkëkohor izraelit Ilan Hatsor, që po shfaqet në teatrin eksperimental Kujtim Spahivogli, pjesë e kompleksit tradicional të Teatrit Kombëtar në zemër të Tiranës. Nuk ka publicitet, as diskutime, as kritikë. Një poster e pak njoftime të përcipta në media, dhe opinione në FB prej aktorëve në dramë.

Për shumë arsye e pres kështu. Së pari, sepse shfaqja “Maskuar” po përdor një hapësirë teatrale zyrtarisht “të mohuar” ose së paku “të diskutueshme” në kuptimin diskursiv dhe real: është në teatrin që është dhe s’është, në një hapësirë surreale; e pres edhe sepse shfaqet në një sallë paralele me destinacionin formal të përkushtuar fillimisht për teatrin, Turbinën. Kësisoj gjithçka që shfaqet në Teatër vihet në opozitë direkte me Turbinën dhe diskursin qeveritar që Turbinën e zbukuron me drita, përkëdheli të ligjëruara, dhe furnizim me shfaqje. Kështu teatri si art popullor bëhet rishtas zëdhënës i Tiranës tradicionale dhe rezistente kundër një Tirane të shërbyer nga lart e të etiketuar si më e mirë, do apo s’do ti. Kështu, një hapësirë teatrore klasike më prestigjioze se Turbina, salla tjetër ku pak më parë përfundoi Festivali mbarëkombëtar teatror [i cilësuar prej të shumtëve si një shfaqje e mediokritetit ku rriten artet tona që katapultohen në skenë në forma skuadronesh për të kompletuar kalendarët zyrtarë ose për të përforcuar ideologji dhe manovra politike e ekonomike], ka një shans të ri t’i tregojë publikut se salla e teatrit tradicional prodhon cilësi. Turbina ka bekimin zyrtar, madje më shumë se bekimin: ka prezencën, publicitetin, mbështetjen e institucioneve. Jam e bindur që Festivali mbarëkombëtar teatror i mbledhur pas 20 vjetësh, me shfaqje që, nga sa lexoj, ishin të përzgjedhura keq, të papjekura e të papërgatitura, është një sajesë e organizuar nga veglat e qeverisë për të konfirmuar dhe normalizuar Turbinën dhe për të mënjanuar e diskriminuar hapësirën në Teatrin e vjetër. Qartësisht ata thonë: mblidhuni këtu, këtu, këtu! “Festë” e pagëzuan festivalin teatror, sado që niveli ishte i trishtuar. Dhe sidomos, mos shkoni ATJE, tek rrënoja propagandistike fashisto-komuniste, shëmtaraqe, që s’i vlen kujt, e që e kanë mbytur minjtë!

Sado transparent, skenari i kësaj “vënieje në skenë” është ngacmues, edhe i dalë boje qoftë. Ndërkaq, është e qartë se zgjidhja e mirë për teatrin që bashkon çdo mendje pa interesa ekonomikë a politikë, do ishte që godina e vjetër të ribëhej duke ruajtur sa më shumë formën dhe kujtesën e saj, Turbina të vazhdonte të funksiononte si skenë multiformëshe spektaklesh të ndryshme, dhe nëse duhej që patjetër ndonjë arkitekt europian me emër, të sillte fluturat e veta moderne në Tiranë, bujrëm[i] edhe atij! Veçse pastaj, për të justifikuar këto hapësira, duhen përgatitur aktorë e regjisorë cilësorë, duhen prodhuar drama e komedi shqip që u flasin shqiptarëve, duhen trimëruar kritikët që kanë frikë të analizojnë, duhen rritur drejtorë trupash që nuk u shërbejnë partive… etj. etj. Ose siç thonë në ca fshatra: ka punë puna!

Më intereson shumë si shkon shfaqja “Maskuar” edhe sepse dy prej aktorëve kryesorë të saj, A. Derhemi dhe A. Trebicka, disa muaj më parë i kthyen krahët Lëvizjes për Mbrojtjen e kompleksit të Teatrit Kombëtar, sido që, së paku Derhemi ka qenë energjikisht i lidhur me mbrojtjen e godinës dhe kundërshtar i trajtimit qeveritar të teatrit, kohë para se kjo lëvizje të krijohej. Jam kureshtare sepse nuk isha krejt e qartë për argumentet e grupit fillestar të aktorëve si kundërshtarë të shembjes, dhe as si braktisës të Lëvizjes. Nuk mendoj se i paraqitën ndonjëherë qartë e plotë në krahun racional idetë e veta, sido që emocionalisht qenë gjithë kohën të pranishëm dhe funksionalë. Por, të shohësh këto dy grupe njerëzish, një herë pjesë e së njëjtës forcë qytetare, që deklamojnë në dy mënyra të ndryshme mbrojtjen e së njëjtës pasuri të qytetit, ndërsa e shohin njëri-tjetrin si kundërshtarë kur i ndajnë fizikisht vetëm pak metra, të jep një ndjesi të keqe të mungesës së komunikimit. A shkojnë të shohin teatër ata të Lëvizjes? A rrinë të dëgjojnë ç’thuhet në grumbullin para Teatrit ata të shfaqjes? Po publiku: a shkon nga njëri krah në tjetrin? Apo i tregojnë gishtin e mesit njëri-tjetrit?

Nga reagime të fundit duket se nga kjo Lëvizje mund të shfaqet edhe një Parti. Në atë rast, edhe në paçim një parti të re e kritike, më të drejtë se ekzistueset, nuk ka se si të jetë më lëvizja që nisën artistët. Si shumë lëvizje, ajo po përfundon në diçka tjetër. Do doja që kauza e teatrit (që është edhe kauza e Tiranës), të ishte e artistëve dhe qytetarëve, të mbetej politike pa u bërë politikane. Sepse s’ka parti a politikan që besoj dhe jam skeptike ndaj të ardhmëve. E, as nuk besoj se qeveria do tërhiqet për shembjen; besoj se interesat që luhen aty janë shumë të mëdha, e do sajojnë fishekzjarrë hutues dhe presin me ditë e javë e muaj sikur ta kishin harruar për çastin e duhur, por në fund do bëjnë çfarë duan. Ndaj  besoj edhe se dashuria për qytetin si shtëpia ku njerëzit krijojnë komunitet bazuar në kulturën e mirë, u gëzohen shekujve të shkuar dhe edukohen për vitet që ndjekin, ku ushqejnë barazinë, paqen e vet dhe shpresën për fëmijët, është një koncept që nuk ka tagër institucional tek ne; besoj se zona e teatrit është veç një pjesë e vogël e një plani më të madh për qytetin që është i pamençur, i pabukur, tahmaqar e jonjerëzor.

E kam pritur me padurim e ankth shfaqjen “Maskuar” edhe sepse unë jam përkthyesja e kësaj drame. Ma kërkuan dhe e bëra me dashurinë që çdo përkthyes ka për shkronjat që i bën ushqim e shtrat për aq kohë sa merret, e lufton me to t’i bindë e riformësojë që të japin të njëjtin efekt të origjinalit. Është dramë e vështirë, me shumë energji dhe një kompleks marrëdhëniesh që nisin në një rrugë të gjerë ku ka vend për të gjithë subjektet të ecin për krah, dhe mbaron në një vrimë të ngushtë ku gjithsesi duhet të vazhdojnë të mbeten qenësorë e të dukshëm po aq subjekte e probleme sa në fillim të dramës. Kjo është mënyra se si rritet emocioni, si rëndohet atmosfera aq sa nuk merr dot më frymë, si kalohet nga dialogu i përditshëm në fjalën fatale, nga vëllazërimi në vëllavrasje, nga qarja ndaj pushtuesit në mëkatin vdekatar, nga qetësia e natës prishur nga plumbat, në ferrin e përhershëm të humbjes së njeriut më të afërt si edhe idealit. I gjithë ky ankth që rritet aq sa bëhet makth për spektatorin, jehona indirekte thirrëse ndaj shqiptarit që të mos bëhet vegël politike në këto ditë të vështira, por të ruajë dinjitetin dhe vlerat njerëzore e qytetase, përcillen nga fjala. Dhe unë e bëra fjalën në shqip, dhe pastaj ia dhurova regjisorit dhe aktorëve. Nuk desha asgjë në këmbim, sigurisht, por padyshim nuk mendova se pasi u dhashë pjesën në dorë, e pasi kisha shënuar me naivitet foshnjor sugjerime për regjisorin, aktorët e skenografët (sepse, sipas meje, unë isha Papa i Hatsorit mbi skenë, dhe e njihja dramën më mirë se kushdo tjetër), nuk do më thoshin as urime, dhe as faleminderit pas shfaqjes.

Dita e premierës mbaroi. Pyeta prindët e mi në Skype si doli shfaqja. Ata ishin të entuziazmuar, e nisën të më tregonin se për çfarë fliste drama (?!). Pastaj më thoshin “shumë e mirë, por pak e rëndë si pjesë”. Ime më sa s’qante! Sinqerisht në fillim humba qetësinë. Ata e dinë mirë se dramën e kam përkthyer unë. Përse ma shpjegonin sikur unë të mos e kisha idenë përse flitej?! Ta kishin harruar thua nën magjinë e skenës?! Më bëri përshtypje e njëjta gjë dy javë para shfaqjes kur fola me njërin prej aktorëve që më kish kërkuar t’i përktheja dramën: “është shumë e ndërlikuar historia, dhe ka fjalë thënë në fillim, të cilave veç në fund ua sheh rëndësinë dhe kuptimin, si edhe ngjarje paralele që ndodhin në kohë reale, ndaj vënia në skenë është një sfidë e vërtetë…”. Kështu më tha mua që e kisha krijuar atë dramë në shqip, e, që të lidhja ato situatat e ndërlikuara që tani, me saktësinë e vet, mahnitnin aktorin, kisha ndenjur ditë e netë duke e rrotulluar çikrikun e mendimeve që të gjeja fjalën dhe shprehjen e duhur, e të përcillja intensitetin e tensionin e fuqishëm të dramës. Prita se mos regjisori, Milto Kutali, një burrë i mençur, regjisor i hollë e i zgjuar, do më shkruante një email të më thosh urime edhe mua… që si të isha ndonjë krijesë e letërsisë iluministe, kësaj radhe e kisha shtyrë shpresën përtej kufijve realistë, dhe kisha besuar se meritoja kaq shumë. Pastaj thashë, epo pas premiere e kanë festuar; në mos Miltoja, dy aktorët kryesorë, të njohur e të stërvitur në rutinat teatrale, do më uronin apo falënderonin.

Pastaj e ripashë gjithçka prej një tjetër pozicioni, e ndoshta më afër së vërtetës. Dhe gjithçka u reduktua në një racionalizim drejt problemit sistemik. Çështja është që askush nuk meriton të konsiderohet përgjegjës për ç’më vrau mua. Problemi është shumë më bazal se aq: ai lidhet me mosvlerësimin e përkthyesit në shoqëri, sidomos të atij që përkthen një vepër dramatike me të cilën pastaj ngrihen figura me fytyra aktorësh, që publikët e ndryshëm me të drejtë i njohin më fort sesa përkthyesit. Për fat unë nuk punoj si përkthyese, dhe e mbaj familjen me një tjetër punë. Por ha kompekaj ndonjëherë dhe s’më rrihet pa e kthyer në shqip diçka që e dua shumë kur e lexoj. Dhe, as sot që shkruaj këtë shkrim, nuk jam pishman për këtë. Por dua ta them fort, në emër të atyre që përkthejnë për të mbajtur kalamajtë dhe dinjitetin e vet: shqipes, më shumë se shumë gjuhëve të tjera, i duhen përkthyesit. Duke mos ua njohur vlerën e duke i harruar, bëjmë një padrejtësi shoqërore e profesionale, u japim hapësirë përkthyesve të këqij që shpesh përkthejnë tjetër për tjetër në shqip, kalojnë pa u skartuar dhe u marrin vendin njohësve të mirë të gjuhëve dhe teorive të përkthimit; e sidomos, duke mos vlerësuar përkthyesin, u presim krahët aq e aq veprave të mrekullueshme që duhet të flasin në shqip për shoqërinë tonë, sot ende të egër e të vuajtur.

E mos më pyesni ç’mendoj për dramën “Maskuar”, se nuk e kam parë, nuk ma kanë komentuar, dhe as kam pasur fatin të lëçis ndonjë kritikë që nuk është shkruar ende. Unë thjesht e përktheva.

(c) 2018, autorja.


[i] E kuptoj që këtu ekspertët do më bërtasin se s’marr vesh nga administrimi shtetëror e privat, nga ekonomia dhe llogaritë, nga buxheti problematik shqiptar, dhe se duhet medoemos të ndërtohen Kullat ogurzeza që të paguhen shpenzimet për një teatër të ri. Por s’ka asgjë që më bind se e vetmja mënyrë e qeverisë për të shpëtuar një gjë që ka jetuar me ne për gati 100 vjet, gjë realisht e potencialisht të bukur, është që ta shëmtojmë e përçudnojmë atë.

Rreth Autorit

Eda Derhemi jeton e punon në Champaign-Urbana të ShBA-ve. Pasi punoi si pedagoge e gjuhësisë në Universitetin e Tiranës (1985-1990), ajo emigroi në Itali, e më pas në ShBA. Përfundoi një Master (Linguistics) dhe një PhD (Communications) në Universitetin e Illinoisit në Urbana-Champaign, ku, prej shumë vjetësh, punon si pedagoge me fokus kurse për gjendjen sociolinguistike në Itali, Mesdhe dhe Europë. Pas doktoratës, ka kryer dy herë kërkime post-doktorale 1-vjecare: në Kosovë mbështetur prej IREX, dhe në Tiranë mbështetur prej Fulbright. Puna e saj shkencore është ndërdisiplinore dhe ndërthur gjuhësinë me etnicitetin, politikën, ligjin, dhe kulturën. Pakicat gjuhësore dhe rrezikimi i ekzistencës së gjuhëve minoritare në Europë, sidomos gjendja e arbërishtes dhe arvanitishtes, janë qendrore në punën e saj. Mbetet shumë e lidhur me shqipen dhe Shqipërinë, sido që ka mbi 30 vjet që nuk është banuese e përhershme në Tiranë. Gjyshja e saj nga Tirana (nona), dhe Tirona e Vjetër me zakonet e veta i janë vazhdimisht në mendje. https://www.routledge.com/Endangered-Languages-in-the-21st-Century/Derhemi-Moseley/p/book/9781032196749

Author Archive Page

10 Komente

  1. Ky është një rrëfim i trishtë i mjerimit që ka pllakosur për tridhjetë vjet komunikimin dhe vlerësimin në mardhëniet profesionale dhe njerëzore në Shqipëri. Histori pa fund që i kemi dëgjuar dhe përjetuar nga profesionistë që nuk kanë kërkuar më shumë veçse respekt për mundin dhe profesionalizmin e tyre. Sot këta profesionistë enden nëpër botë, ngase vendi i tyre nuk ua ka nevojën. Por nga ana tjetër mund të thuash që është edhe progres sepse vetëm një gjeneratë më parë profesionalizmin ua kanë shpërblyer edhe me likuidim fizik.

    Por për tu hedhur në një temë tjetër, që është kapur shkarazi në shkrim: nuk jam dakort kur nënvlerësohet, apo akoma më keq përbuzet akti i atyre që mendojnë ta shndërojnë lëvizjen për mbrojjen e Teatrit në një lëvizje politke.

    Çfarë kuptimi ka droja për tu marrë me politkë nga frika se mos po përdoresh nga politika (duke supozuar se është fjala për atë të pistën)? A nuk është vetë mosangazhimi në politikë garancia kryesore që të vazhdojmë të përdorohemi nga politika (ajo e pista)? Dhe nëse politikën ua lëmë kriminelëve si mund të kemi ndonjë pretendim apo shpresë se ajo mund të behet ndonjë ditë e pastër?

    Përkundrazi, mendoj së është domosdoshmëri që lëvizja për teatrin të kthehet në lëvizje politike. Ajo po lufton me politikën e të duja krahëve dhe ky është përfundimi i saj logjik. Në vënd se ta ruajnë që të mos shndërrohet në politike, përkundrazi intelektualët duhet të luftojnë që ajo të shkojë shëndosh e mirë drejt këtij destinacioni llogjik. Duhet të kujdesen t’i përgatisin asaj një platformë të shëndosh qytetatre që t’i shërbej qytetit, dhe të ngelet e pastër në rrugën e vet. Intelektualët, si një prind, duhet të kujdesen që gabimet e të kaluarës të mos përsëriten me fëmijën e tyre më të fundit në demokraci.

    Përndryshe politka këtë do, që “pakicat e zhurmshme”, siç i quan ato Veliaj, të mos formulohen dhe rriten asnjëherë politkisht, të mos jenë në gjëndje të ngrenë zërin e qytetarit në altarin e parlamentit, që aty të vazhdoj të votohet me urdhër nga sipër për prishje, vjedhje, dhe përçudnim të pronës dhe të drejtave të qytetatrëve.

    1. Te pretendohet qe nje levizje per Teatrin te kthehet ne levizje politike eshte te pakten qesharake. Te udhehiqet klasa puntore dhe fshatarsia punonjese nga 6 personazhe ne kerkim te autorit?
      Qesharake se nuk ka fjale tjeter, sepse eshte qesharake te pretendohet shpetim nga vetem nje levizje politike dhe asgje tjeter, lere pastaj nga nje levizje politike e yshtur nga Teatri. Vallaj keni gjet me çfare te kaloni kohen!

      1. Nexhmie,

        E vetmja gjë qesharake është klasa politike aktuale në Shqipëri. Çdo gjë tjetër është për të vënë kujën. Pas kryelartësisë, ja ku e ke edhe ministren e kulturës, që e zotëron anglishten në mënyrë perfekte. Se për pjesën tjetër që nuk pretendon të ketë ardhur nga shoqëria civile, dhe e ka për krenari që ka dalë nga llumi, nuk bëhet fjalë.

        Por meqënëse je e ndricuar, të lutem na trego se si duhet të formohet një lëvizje politke? Mos duhet t’i marrim leje naltgjatësisë së tij? Apo të marrim leje tek ambasada amerikane?

        Dhe ki pak respekt për bashkëbiseduesit se nuk kontribuon njëri tek PF për të kaluar kohën, pavarësisht se ju e keni bërë sport për t’ua humbur kohën të tjerëve këtu. Shumica që kontribuojnë janë familjarë, kanë punë me përgjegjësi, dhe me shumë kokëcarje. Që shkruajmë këtu, jemi duke sakrifikuar diçka tjetër.

        Nuk po e zgjas, por s’ta ka njeri për borxh, se ka ikur koha kur mund të tallnit bothën ndërsa qëndroni si gjeli në maj të plehut.

        1. Krupskaja,

          sakrifica presupozon, sidomos per nje intelektua t’modh, sakrificen e vetes, azerimin e vetes per te kuptuar tjetrin, ku e ka hallin tjetri, per çfar po flet, e kush eshte vertet. Pastaj, nga Krupskaja, behu Nene Tereza po te dush, sakrifiko me vepra, ktheje Teatrin ne Parlament po qe i zoti.

          Meqe je me zanat arkitet, pa he te shofim na trego si behet nje shtepi, te tregoj se si formohet nje levizje politike (qe ne fakt nuk formohet, por vetem transformohet, si çdo tjeter gje e krijuar, sipas ligjit te ruatjes se mases).

    2. Edhe une mendoj se nuk ka zhvillim pa forca te reja politike, ne kuptimin e partive; kjo s’do te thote se une u besoj pas fuqizimit. Dhe ka nje probabilitet shume te larte qe personat qe behen pjese partish, perfundojne qe nuk i njeh dot me. Per levizjen e teatrit, them se eshte levizje politike sigurisht, por me lart bej dallimin mes politik e politikan; te mos harrojme se edhe E. Veliaj nga nje levizje civile vjen. Qofshin ndryshe partite e se ardhmes!
      Ceshtja eshte qe duhet te pranojme dhe perkrahim me te miren ne terren, por per mua ky kompromis i mbyll rrugen nje te reje edhe me te mire, dhe i hap rrugen kalcifikimit te shmangieve dhe korrupsionit.
      Sidoqofte, nje pjesetar i Levizjes per teatrin me kontaktoi sot dhe me tha se nuk ka gjasa per dicka te tille.

      1. Po u vazhdu me kete stil partite e te ardhmes do jene vertet me ndryshe, por do jene me keq ndryshe sepse tendenca e kohes eshte dekadenca, entropia rritet vazhdimisht ka nje shekull. Historia e ka treguar vazhdimisht kete, e megjithkete asnje nuk ve mend, sepse ne loje jane mekanizma te thelle inkoshient te shpirtit njerzor. Fenomeni Veliaj eshte nje fenomen mikroskopik, e megjithate shume tregues per mikrokozmosin shqiptar te mbas viteve 90-te, e megjithkete asnje nuk ve mend, me pak se te tjeter ata qe dikur kane brohoritur Velijan, e sot e urrejne “se ky paska qen me keq se komunistet”. Eshte shume treguese shprehja pop: “nuk ma men çar ka ngrone mrome!”. Vlen kjo shprehje edhe per intelektualin e shquar qe dite e nate flet per Monumentin e Kujteses (shoah, komunizmi), e ne fakt nuk ma men çar ka ngron mrom.

        Shpresa per ndryshim eshte e rreme dhe naive ne rastin me te mire, ne rastin me te keq eshte vetem realizim i nje deshires prometeike njerzore per te qene kunder, termi “revolucion permanent” e pershkruan sakte.

  2. Jo padashje, Arben. Doja te thoja qe problemi nuk eshte vetem i imi, por i nje kategorie me te pergjithshme, asaj te te gjithe perkthyeseve dhe perkthyesve. Fatkeqesisht mashkullorja funksionon ne gramatike si gjini neutrale (default). Po te thoja “Perkthyeseje” lexuesi do e lidhte me mua direkt, dhe do ish me e veshtire ta shihte si nje diskutim per gjithe perkthyesit.

  3. Eshte pak e trishtueshme kur shikon se si progresistet/liberalet/ dhe ne pergjithesi ata qe vetepozicionohen ne te majte te spektrit kane shume pak besim tek demokracia.
    Sidomos ata te shkolluarit.
    Kane besim ne te drejtat e individit, kryesisht ne te drejten per te folur, por jo edhe ne te drejten per te mos folur dhe akoma me pak per te drejten per te bere dicka qe E Majta nuk e aprovon!
    Kur kjo ndodh, atehere me siguri dicka nuk shkon ne rregull. Me siguri populli eshte manipuluar ose injorant! Ose me siguri qeveria eshte korruptuar!
    Loja i ka rregullat me hile!
    Do bere nga fillimi! Dhe kush di ta beje kete pune me mire se gjithe te tjeret?
    Bingo!

    1. Vende: nuk ka hile. Por edhe une mendoj si ti se mosbesimi ne politike eshte shume i trishtuar. Dhe i ben “progresistet/liberalet” qe thua ti, nje kategori te dobet dhe qe ankohet me shume se ndryshon pozitivisht gjendjen. Por aftesia per te bere kompromise eshte shume individuale dhe nuk e regj dot me pune e vullnet.

Lini një përgjigje

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin