Atë 1 Maj, qyteti provincial i Stargorodit, në Bashkimin Sovjetik, po gatitej që, veç paradës tradicionale për ditën e punëtorëve, të mblidhej edhe për të festuar përurimin e linjës së parë të tramit. Kështu fillon kapitulli XVIII i romanit Dymbëdhjetë karriget (1928), nga Ilia Ilf dhe Evgenij Petrov.[1]
Dikur rreth orës një të drekës[2], u dukën shenjat e para të gjallërisë te tribuna e ngritur afër stacionit nga ku do të nisej trami: hipën atje delegatët, teksa një bandë amatore luante marshet e rastit, por gjithnjë të nevojshme. Mbledhjen e deklaroi të hapur “shoku Gavrilin”, shefi i shërbimeve komunale të Stargorodit, pas të cilit banda luajti Internacionalen tri herë, nga fillimi në fund. Pas kësaj, shoku Gavrilin iu afrua mikrofonit dhe tha: “Shoku Gavrilin tani do të mbajë një fjalim.” Fjalët e tij të para premtuan diçka të mirë dhe të thjeshtë: “Të ndërtosh një linjë trami nuk është njëlloj si të blesh një gomar.”
Mirëpo, si i tha këto, Gavrilini – pa e ditur as vetë pse – befas filloi të fliste për situatën ndërkombëtare. Disa herë u mundua ta fuste fjalimin në shina, por, për tmerrin e vet, nuk arriti dot. Veç komente për gjëra jashtë Rusisë fluturonin nga goja e tij, kundër vullnetit të tij. Pas Chamberlain-it, të cilit Gavrilini i kushtoi gjysmë ore, arenën ndërkombëtare e pushtoi senatori amerikan Borah… Gavrilini bëri në vazhdim disa vërejtje thumbuese kundër aristokracisë rumune dhe më në fund iu kthye Mussolinit.
Vetëm andej nga fundi, sikur erdhi pak në vete, tamam në kohë për t’ia dhënë fjalën… përfaqësuesit të kooperativave të bulmetit, i cili kish kohë që mezi ç’priste për të thënë të vetën. Por edhe ky, pasi doli përpara të tjerëve në tribunë, përshëndeti me dorë dhe… filloi të buçasë me të madhe për situatën ndërkombëtare. Dhe kështu për një copë herë.
Më në fund, i erdhi radha të fliste kryeinxhinierit Treukhov. Teksa ky po i afrohej mikrofonit, Gavrilini i pëshpëriti: “thuaj ndonjë gjë, unë e menderosa fare”.
Treukhovi kish shumë gjëra për të thënë: punën gjatë të shtunave vullnetare, problemet që i ish dashur të kapërcente, dhe gjithçkaje që ish arritur dhe gjithçkaje tjetër që mbetej për t’u arritur. Në fakt, qyteti duhej ta hiqte qafe tregun, të ndërtonte serra dhe sidomos të ngrinte një urë të përhershme mbi lumë, në vend të asaj ekzistueses, të cilën çdo vit e rrëmbenin ujërat në pranverë. Më në fund, kish edhe një plan për një frigorifer të madh mishi.
Këtu Treukhovi hapi gojën dhe, duke belbëzuar filloi: “Shokë! Pozita ndërkombëtare e vendit tonë…” Dhe pastaj vazhdoi t’i jepte turmës truizma pas truizmash, derisa kjo – që kish dëgjuar gjashtë fjalime të tilla deri më tash – e humbi krejt interesin.
Vetëm kur kish mbaruar punë, e kuptoi Treukhovi se nuk kish thënë as edhe një fjalë të vetme për linjën e tramvajit. “Sa turp,” tha me vete. “Ne s’e kemi idenë si të mbajmë fjalime.”
Ky kapitull i një romani aq emblematik për Bashkimin Sovjetik të NEP-it më ka mbetur në mendje – në mos për gjë tjetër, për konfirmimin e një ndjesie që edhe unë vetë e kam provuar sa e sa herë gjatë viteve të totalitarizmit: paaftësinë për të dalë nga skripti, gjatë një performimi diskursiv publik.
Askush nuk u kërkon banorëve të Stargorodit, përfshi këtu elitën teknokratike të provincës, që të mbajnë qëndrime të prera kundrejt situatës ndërkombëtare – dhe vetë sebepi për të cilin janë mbledhur, linja e re e tramit elektrik në qytet, fton për një lloj tjetër diskursi, ku të flitet konkretisht për çfarë është arritur.
Por tubimet publike, në totalitarizëm, ndjekin një disiplinë diskursive që nuk kushtëzohet as nga dëshirat e pjesëmarrësve, as nga arsyet konkrete të tubimit: përkundrazi, sikurse në Stargorodin e romanit, janë tribuna, atmosfera e haresë kolektive, tingujt e bandës që intonon marshe dhe pastaj luan Internacionalen – e cila aso kohe, dhe deri në vitin 1944, shërbente edhe si himn kombëtar i Bashkimit Sovjetik; janë të gjitha këto kushte pra që prodhojnë një lloj të caktuar ligjërimi, i cili përsërit një skript stabël dhe fiks, të krijuar diku në qendër. Kësisoj, një tubim i vogël në provincë, kushtuar përurimit të një linje të transportit publik, detyrohet të klonojë, jo vetëm në koreografi e në dekor, por edhe në tematikën e fjalimeve, evente të ngjashme, por të mëdha, që ndodhin në qendër të shtetit. Pa çka se denoncimi i pamëshirshëm i Chamberlain-it dhe i senatorit amerikan Borah, që mund të kish ndonjë farë kuptimi në gojën e Stalinit, merr kuptimin zero, kur shqiptohet nga liderët modestë të ekzekutivit në Stargorod.[3]
Si çdo mishërim artistik i goditur, edhe kjo paraqitje nga mjeshtrit e satirës Ilf dhe Petrov arrin të përcjellë formulën algjebrike të çka mëton të pasqyrojë: dhe pikërisht, në rastin konkret, skllavërimin e ligjërimit publik nga performativi, ose shkëputjen – ndonjëherë dramatike, por tani thjesht qesharake – midis aktit të së folurit publik dhe realitetit përkatës. Linja e tramit nuk ka aq lidhje me Chamberlain-in dhe Mussolini-n, sa ç’ka me nevojat e përditshme të banorëve të qytetit për të lëvizur poshtë e lart; por ligjërimi totalitar është i tillë që arrin ta shndërrojë arritjen konkrete (tramin) në një shifër abstrakte dhe nga kuptimi i suksesit të ruajë vetëm domethënien.
Për t’u vërejtur që ky disiplinim i ligjërimit, ose kjo rreshtore fjalësh, shprehjesh dhe klishesh nuk kushtëzohet drejtpërdrejt nga frika ndaj shtetit ose pushtetit; por thjesht nga nevoja primordiale për t’u konformuar – ngjarjet e romanit ndodhin në periudhën e NEP-it, ose kur shteti totalitar ende nuk ia kish shfaqur qytetarëve fytyrën e terrorit (kjo do të ndodhte vetëm pak vjet më pas). Ashtu siç del i skenografuar te Dymbëdhjetë karriget, Bashkimi Sovjetik është një truall mundësish dhe kantier ndërtimi dhe pazar gjigand, ku masat sapo kanë fituar vetëdijen kolektive dhe po e shijojnë – e megjithatë, ligjërimi publik, ose mënyra si individi komunikon me masat dhe bëhet zëdhënës i tyre, i është nënshtruar tashmë diktatit të klonimit dhe e ka veshur uniformën e ritualit. Në kuptimin që individi nuk ka ç’t’i thotë më publikut përtej përcjelljes së ligjëratës (edhe të përfytyruar) të një Tjetri abstrakt (pushtetit), madje edhe kur ka shumë se ç’t’i thotë. Prandaj edhe tubimet politike, sado të pafajshme dhe sado anësore, nuk munden veçse të ndjekin modelin e përcaktuar paraprakisht dhe deri në hollësi.
Për ta përmbledhur, tubimi politik tani nuk i shërben më informimit ose reflektimit për realitetin e pandërmjetëm, por riprodhimit të pushtetit (totalitar), nëpërmjet ritualesh dhe liturgjish specifike, të cilat ndjekin modele po aq specifike dhe që veprojnë deri edhe në nivelin e lirisë individuale, duke ua bërë praktikisht të pamundur individëve të konstituohen si të tillë, ose individualisht, në komunikim me “masën”.
[vijon]© 2018, Peizazhe të fjalës™. Ndalohet rreptësisht riprodhimi.
[1] Romani ka qenë i mirënjohur edhe për lexuesin në Shqipëri, falë një përkthimi nga Hamit Kokalari, botuar në vitin 1960.
[2] Nuk e kam në dorë versionin shqip të romanit; këtu dhe në vijim po i referohem një përkthimi anglisht.
[3] Kjo qesëndisje e fjalimit politik stereotipik, ku vëmendjes ndaj realitetit konkret ia zë vendin rimarrja e stilizuar e klisheve, parafabrikateve dhe tropeve të tjera të diskursit totalitar u kthye ajo vetë në klishe të letërsisë satirike të realizmit socialist, duke e gjetur rrugën drejt letërsisë shqipe të kësaj metode letrare, madje edhe vetë shqipes bisedore, me shprehje të tilla si “mos na mbaj fjalime tashi”.
E kujtoj si tani kete liber, por te fundosur siç ishim te te njejtin mjedis gjuhesor, nuk kam mundur te kuptoj talentin e madh te autorve, qe mund te cilesohen si nga me ta paret qe, ne nje veper letrare, lene edhe shenime te nje analize sociolingustike per nje fenomen qe sapo lindte, korruptimi i mendimit nepermjet gjuhes, siç do ta quante G. Oruell ne nje artikull te vitit 1946, por qe eshte “rizbuluar” tani vone:
http://raumgegenzement.blogsport.de/2009/10/27/george-orwell-la-politique-et-la-langue-anglaise-1946/
Pavarsisht se pêrshkruan ngjarjet e NEP-t, romani Dymbedhjete karriget me sa po shoh ketu, eshte botuar me 1928, pra kur terrori ne BS ka filluar. Guxim i madh!
Gjithsesi, as qe mund te imagjinohej botimi i nje libri te tille ne Shqiperine e Hoxhes. Zylo, me perurimin e banjove te tij, duket si jehone disi e larget e “Dymbedhjete karrigeve”, me minaturizimin e fjalimeve te Gavrilinit te tij ne probleme higjenike…
Ne fakt, edhe aq sa tha, ka luajtur pak me nervat e regjimit.
Si konfirmim qe realiteti mund te jete me imagjinar se imagjinata me e shfrenuar, kam nje kujtim te vaget, siguria jote mi vagulloi, se romani “Dymbedhjete karriget” eshte perkthyer ne kohe te hoxhes dhe priftit. Me kujtohen me mire ilustrimet e tij, ilustrime me pene me nje linje, tipike ruse, ka shume mundesi te vellezerve Kukrinikse.
Vitin se kur është botuar “12 karriget” në shqip e kam vënë në shkrim, bashkë me emrin e përkthyesit (te shënimi 1). Por Lyss e ka fjalën për diçka tjetër: thotë se as që mund të imagjinohej botimi i një libri SI KY, në Shqipërinë e Hoxhës. Ose një libër që fliste për Shqipërinë ashtu si flet “12 karriget” për Bashkimin Sovjetik të fundviteve 1920.
Pardon, nuk e kisha vene re shenimin.
Por prap insistoj te ve ne diskutim kuptimin e çfar thote Lyss, perforcuar edhe nga ty, se nuk arrij te marr vesh se çfar ndryshimi ka per çensuren zyrtare midis botimit ose perkthimit te nje teksti qe nuk duhej te lejohej te lexohej per kohen.
Ka nje kontekst te vertete vartesie dhe kompleksi inferioriteti gjykimi. Shprehja “eshte botuar edhe ne Bs” ka qene si nje lloj vize edhe per shume perkthime dhe vepra origjinale. Nderkohe qe per autoret vendas nuk kishte nje “dorezane” te tille. Kjo ishte ana e keqe, por e mira e kesaj pune ishte se edhe ne ditet e saj me te keqija, letersia sovjetike e realizmit socialist, per arsye te tradites vendase, qe kishte nxjerre disa nga korifejte me te medhenj te letersise boterore, kurre nuk u katandis e censurua ne nivelet e letersise shqiptare te realizmit socialist. Jo vetem vepra e mesiperme qe analizon Vehbiu, por mjaft romane te tjera si “Shpartallimi” qe po me kujtohet ne kete çast, e qe perktheheshin ne Shqipoeri sepse ishin botuar ne BS, eshte e pa imagjinueshme qe te botoheshin po te qene shkruar nga nje autor vendas (besoj e ke parasysh subjektin e librit qe flet per shpartalliin e njesive sovjetike gjate luftes civile) apo romanin Çapajevi, qe mes te tjerash tregon edhe per sekretarin politik qe fshihej ferrave nga frika, po nuk me ka lene kujtesa etj.
Autoret vendas shiheshin si punetore politike te paguar nga regjimi e me impakt me te drejteperdrejte mbi nje realitet konkret, dhe çdo nuancim a devijim prej tyre, merrej si kritike per regjimin, nderkohe qe letersia sovjetike qendronte e shihej si e nje dimensioni tjeter, si nje veper letrare e distancuar nga realiteti i perditshem, qe kontrrollohej ne çdo qelize nga regjimi, i cili kerkonte te nxirrte benefice nga shkrimtari qe paguante vete e qe e shihte si ndihmes te politikes.
Ka patur ndryshime themelore vleresimi.
Eshte i njohur episodi kur Stalini i kerkoi Shollohovit qe te bente antar te partise komuniste nje nga personazhet e tij te medhenj, G. Melehovin, me duket dhe autori iu pergjegj se e pyeta Melehovin, por ai nuk pranoi te behej komunist. E po mire, tha Stalini, vepra le te botohet ashtu siç eshte.
E perfytyron dot nje episod te tille me E. Hoxhen?
Por nuk ndodhte me gjithçka. Klasike te tille si Dostojevski kurre nuk u ndaluan ne BS, por ata kurre nuk u botuan ne Shqiperi, po keshtu edhe figura te medha te shekullit si Sartre, Kafka etj, etj..
Po ashtu studimet e gjenetikes ishin te lira, sikunder edhe ato ne fushen e psikanalizes, te dyja keto fusha qe shiheshin si shkenca reaksionare ne Shqiperi.Ne Bs jepnin koncerte kengetare e artiste te medhenj boterore, qe kurre nuk u transmetuan nga radioja shqiptare.
Pra kemi qene te dy vende komuniste, por jo me nivel te njejte.
Mbetet nje peng i madh per mua qe shume vete ende mendojne se Shqiperia ishte nje vend komunist si gjithe te tjeret…
Kur ke te besh me nje vend prej 2 meleone banoresh, peng eshte edhe sikur ky vend te jete me i liri ne bote, e te kete me henger e me pi sa te duash.
Per te mos u ngatrruar kembesh me ndjenja atdhetare, e te tjera ndenja antikomuniste apo enveriste, supozo qe je i lindur zviceran. Si do te dukej krahasuar nese i lindur ne nje perandori 200 milionshe e me tradite qe ka rrezatuar kulture ne shekuj jasht kufijve te saj?
Persa i perket perkthimit nga rusishtja, ke te drejte, ka shkruar gjate edhe Ardiani per kete, qe perkthimet nga rusishtja kalonin pa kontroll. Por nuk me duket se keni te drejte te krahasoni kontestin e Shqiperise me tradite kulturale pothuajse zero, me kontestin e BS, dmth te tradites se kultures ruse. Ne zero kulture çfar te çensurosh? Tradita e kultures ruse kishte nje inerci te fuqishme shekullore qe veshtire te çensurohej ne disa dhjetra vite, e megjithate eshte çensuruar shume me teper relativisht Shqiperise. Duhet me ndigju çfar thone ruset qe kane jetuar para revolucionit, bile edhe nje 15 vite mbas revolucionit, kur lulzoi Avangarda ruse, qe si fenomen ka qene shume me i fuqishem dhe shume me i ndriçuar se gjithe tradita kulturore ruse bashke. Mbas 15 vjetesh u be byk fare, asnje gjurme, bile edhe sot eshte e pamundur te pershkruhet komplet si fenomen, shume gjera kane humbur pergjithmone.
Tjeter rrethane lehtesuese per Shqiprine 2 meleonshe, ishte edhe rrethimi imperialisto revizionist. Kunji jone ka qene gjithnje me Jugosllavine, qe nuk kishte nje çensure shume me te lehte edhe se sovjetike. “Pse si Kosova do te behemi ne?”. Besoj me kupton se çfare dua te them.
Ka nje episod te ngjashem me Stalinin, bile nje epope, quhet fenomeni “Kadare”. Akoma sot diskutohet me teori te ndryshme se si ishte i mundur botimi i tij. Sigurisht sepse ishte nga Gjirokastra. ha ha ha!
S’po e zgjas me teper, kaq mjafton si fakt se edhe duhet te jem nga Gjirokastra.
Harrova te them se me duket, jo shume i sigurte, se Dostojevskij ne te gjalle te Stalinit nuk eshte ribotuar me. Perveç arsyesh se ishte thellesisht reaksionar, ishte edhe fakti subjektiv qe Stalini e urrente si shkrimtar dhe person.
Dhe jo vetem Stalini e urrente, ka pas shume qe e urrenin (shpesh ishin po ata qe donin shume Tolstoin). Ka pas edhe antikomuniste qe e urrenin, si psh demokrati Nabokov.
Nje prove, biles Prova, e diferences midis 2 meleon dhe 200 meleon, dhe midis zero kulture dhe tradites kulturore shumeshkullore, eshte arratisja ne perendim e intelektualit 2meleonzerokulture. Gje fare e pakonceptueshme per nje disident sovjetik.
Edhe kete fenomen e ka trajtuar disa here Ardiani, ilustruar me shembuj, qe zakonisht disidentet jane debuar me shkelma prej Rusie, nuk jane arratisur me komardare skode nga liqeni i Pogradecit. Pasternaku deklaroi se nuk mund te jetonte dot jasht Rusise, e ju lepi pushtetit qe te mos e nxirrte jasht shtetit. Tani ndoshta jane harruar, por akoma e kam te gjalle kujtesen se çfar nuk behej per te dale jasht shtetit, çdo lloj intrige e mundur kunder kolegeve pretendente, çdo lloj lepirje pushtetit, çdo lloj nderhyrje miku kusheri me influence. Ne kohen e Ramizit e dala jasht shtetit ishte e vetmja arsye jetese per intelektualin e shquar. Shoferi me Albania ishte krijesa me supreme shqiptare atebote. Pamporet e mbushur me mizeri refugjate te kacavjerrur si majmune neper litare direkesh, ishin vetem nje pasoje banale e kesaj ndjesie intelektuale.
Nuk kam degjuar gje me te turpshme, me te poshter dhe me te ulet se deklarata tipike disidente shqiptare: “Jasht shtetit bohet jete mer jau!”. Per nje arsye apo nje tjeter halli, edhe mund te iket prej vendit, por te mos ndihet kjo si pune tradhetie (edhe ndaj vetes) jasht çdo arsyeje dhe logjike, perseris: eshte e turpshme dhe e poshter. Ndersa nuk ka fjale qe e pershkruan kthimin e intelektualit ne atdhe qe t’i tregoje kushurijve te tij veshjet firmato te blera jasht shtetit ku bohet jete mer jau!
Është fantastike t’i loxosh sot apologjetë e komunizmit shqiptar, kur të kërkojnë me të mbush mendjen se e keqja e komunizmit erdhi nga injoranca jo nga dëshira dhe vullneti diabolik për të shfarrosur tjetrin. A thua se këta “çensorët” e fjalës së lirë, të ashtëquajturit “injorantë” nuk e dinin se po i nënshkruanin atij poetit apo artistit dënimin me vdekje dhe po e privonin nga gjërat më bazike të jetës!
Jo, këta e dinin mirë se ç’bënin, dhe nuk ishin as çensorë dhe as injorantë. Problemi është që në komunizëm e keqja jo vetëm ishte normalizuar, por ishte ngritur edhe në shkallën më të artë të hierarkisë, në piedestal. Dhe kjo ka të bëj me qëllimin që këta i kishin vënë vehtes.
Përndryshe hajde themi që edhe e keqja nazizte erdhi nga injoranca dhe mungesa e kuturës, por cfarë do t’i themi Martin Lutherit dhe gjithë artistëve, shkrimtarëve, dhe filozofëve gjerman që erdhën para Hitlerit?
Where there is a will, there is a way, thonë anglezët.