CAMAJ ME KADARENË TEK URA

“Shekulli” boton disa letra të Martin Camajt për Anton Nikë Berishajn, me shënimin se këto kanë dalë për herë të parë në revistën “Pasqyra e t’rrëfyemit”, nën kujdesin e studiuesit Behar Gjoka.

Letrat janë me interes edhe pse, si rrallë herë, tregojnë si e kanë parë autorët e mëdhenj të shqipes njëri-tjetrin, edhe përmes barrierave politike dhe ideologjike.

Veçanërisht më tërhoqi vëmendjen një letër e dt. 9 korrik 1979, ku Camaj ndalet në novelën (romanin?) Ura me tre harqe, dhe që po e sjell këtu më poshtë:

I dashun Anton,

mora letrën tande dhe një pjesë të Ura me tri harqe. E lexova ndoshta pakëz përciptazi, po langun ia nxora. Përshtypjet po t’i qes në letër ashtu si më vjen mbas leximit.

Sigurisht se Kadare ka një penë shumë të zhdërvjelltë dhe – si i thonë në popull – ai ditën e qet, sidokudo. Për mue asht një shkrim interesant ma tepër si dokumentacion e një gjendje të mbrendshme në Shqipni dhe feksit në ndërgjegjen e autorit. Baj habi të madhe si nuk ia ngrehin veshët atje mbrendë për një kompozicion të tillë. A e di si më duket? E shoh në rolin e atyne dy rapsodëve që këndojnë kundër ngritjes së urës, të paguem; herë pas herë bahet pishman… dhe e hedh ndonjë thimth të lehtë vëreri edhe kundër punëdhënësve të vet.

Të kthejmë tek kompozicioni, si i tillë: ky asht qit shpejt e shpejt në letër, ndoshta edhe mbas leximit të romanit tim… Gjej disa reminishenca që më bajnë me dyshue. Ndejse! Në këtë pikë besoj se gjykon ti ma drejt. Ka thimtha edhe kundër shfrytëzimit të legjendës si mjet alegorik apo simbolik. Sidokudo të irriton (ngacmon) sepse ai nuk i ka përblue çështjet, ngjan si pamflet apo reportazhë gazmore, e shkrueme për transmetim në radio. As gjuha nuk asht e përpunueme, po interesante sepse paraqet gjuhën e përditshme, një zhargon. Për ne që nuk jetojmë ndër ato kushte të vlefshme për t’u ditë: ndoshta kështu flasin toskët intelektualë posaçe nëse rrinë bashkë dhe u zhdërvillohet gjuha nga një gotë venë mbasdarke. Ai duket se ka lexue shumë mbi rapsoditë e folklorë, historinë e kulturës sonë: të gjitha i ban lamsh, lesh e li, natyrisht shpesh dhe invencion të qëlluem. Mue, në fillin e parë më irritojnë këto përciptësi sepse jam i dashunuem në të kaluemen e popullit tanë, ndonëse as vetë s’përpiqem kurrë ta hymnyzoj të shkuemen: ai më këta elementa sillet, si i thonë gjermanët “lieblos”, pa dhimbje. Shi për këtë nuk më pëlqen disa herë as Migjeni i cili shkruen mbi mizeren tonë si misionar kristian mbi vorfninë e mizeren e dheasve të Afrikës. Si të mos ndieja kështu, nuk do të shkrueja ashtu si shkruej.

Penë nervoze kjo e Kadaresë dhe në ato kushte fort e lirë!

Po nervozismi e prish kthjelltësinë e stilit e të gjuhës, gja që nuk e ban në Kronikën në gur. Kjo e fundit mbetet, kjo në fjalë (URA) mund të merret si sintomatike në një fazë të caktueme të tij.

Jam i bindun se edhe unë ia ngacmoj nervat nëse lexon sendet e mia: ndoshta dikund piqemi, po s’di se ku. […]

Letra mund të komentohet në disa rrafshe. Për shembull, duke vënë re se Camaj në atë kohë e konsideronte Kadarenë si “rapsod të paguem të regjimit”, por që ndonjëherë “bahet pishman” dhe “e hedh ndonjë thimth të lehtë vëreri edhe kundër punëdhënësve të vet”, çfarë do të ketë qenë një përshtypje që ndanin mes tyre shumë intelektualë të emigracionit në ato vite (përfshi këtu edhe afërsinë e Camajt me Pipën).

Ose për aluzionin që Kadareja, te kjo vepër, është ndikuar nga një roman i Camajt (“pas leximit të romanit tim”), meqë ky “gjen disa reminishenca që [e] bajnë me dyshue.” Cili të jetë ky roman, vallë? A ka ndonjë bazë për të folur për “polenizim të kryqëzuar” mes këtyre dy shkrimtarëve përndryshe të ndarë nga politika? Apo duhet të zgjedhim midis paranojës (hipotetike) të Camajt dhe plagjiaturës (hipotetike) të Kadaresë? Nuk di ç’të them.

Camaj vëren pastaj se teksti i Kadaresë i ngjan i papërpunuar, “si pamflet apo reportazhë gazmore, e shkrueme për transmetim në radio”, një përshtypje që më kap në befasi; sepse tekste të tilla, në fund të viteve 1970 në Shqipëri mbaheshin si maja të shqipes letrare, ose shembuj të përpunimit artistik të shqipes në nivelet më sublime.

Letërshkruesi e kap edhe me gjuhën e novelës: “nuk asht e përpunueme”, thotë; por “interesante, sepse paraqet gjuhën e përditshme, një zhargon.” Dhe pastaj parashtron hipotezën se “ndoshta kështu flasin toskët intelektualë posaçe nëse rrinë bashkë dhe u zhdërvillohet gjuha nga një gotë venë mbasdarke.”

Pastaj e shtyn thikën edhe më thellë: Kadareja ka lexuar shumë për rapsoditë dhe folklorin, historinë e kulturës sonë, por “të gjitha i ban lamsh, lesh e li”, dhe se sillet me to pa dashuri, pa dhimbje (“siç thonë gjermanët, lieblos).

Më në fund, Camaj kthehet tek motivi në hyrje të letrës, për të vërejtur se pena “nervoze” e Kadaresë i duket “fort e lirë.”

A kanë ndonjë vlerë këto shënime të Camajt, përtej informacionit që japin për shijet e tij dhe qasjet e tij ndaj letërsisë?

Përshtypja ime është se, ndoshta edhe ngaqë, siç thotë, nuk e ka lexuar të gjithë romanin (novelën), ai nuk e ka kapur natyrën e tij prej pastiche – ose si një tekst të baraslarguar edhe nga besnikëria etnografike, edhe nga saktësia historiografike; ose një vepër që shfrytëzon lëndë të parë folklorike dhe kulturore, për të ndërtuar diçka krejt të re. Camajt duket se i ka shpëtuar, besoj unë, që anakronizmi edhe narrativ edhe diskursiv, në këto vepra të Kadaresë, është përftesë artistike, jo efekt i nxitimit ose i superficialitetit të autorit. Edhe ajo “mungesë e dhimbjes” është më shumë efekt i distancimit, i tëhuajzimit (estrangement), sesa dëshmi e një qasjeje klinike të autorit, si ajo e natyralistit ndaj bretkosës të gatshme për t’u eksploruar në brendësi.

Përndryshe, si një mendje e dashuruar pas detajit etnografik, Camajt doemos do t’i dhimbet përdorimi që ia bën Kadareja këtij elementi; si të ishte ky i fundit piktor që i shkul lulet nga lëndina, për t’i ngjitur me zamkë në një pikturë-kolazh. Ka vërtet një farë lehtësie, te kjo qasje, por kjo është lehtësia gazmore (playfulness) e post-modernizmit, jo e gazetarit dhe as e atij që shkruan “për transmetim në radio.” Sërish, Camajt i ka shpëtuar krejt intertekstualiteti i romanit të Kadaresë; dhe jo aq ndaj letërsisë shqiptare të Realizmit Socialist, sa ndaj diskursit kombëtarist që në ato vite po kristalizohej në Shqipëri.

Dhe më në fund, gjuha. Nëse Kadareja i atyre viteve ishte një nga autorët që jo vetëm shkruanin në standard, por edhe kishin shkëlqyer brenda standardit (duke e legjitimuar këtë si gjuhë letrare), Camaj mbetej lëvrues i gegnishtes; dhe i një gegnishteje të sofistikuar, shpesh precioze, që ishte mjaft larg shqipes së Kadaresë prozator. Camaj thotë se vepra e këtij të fundit “paraqet gjuhën e përditshme, një zhargon.” Edhe pse nuk e kam të qartë se çfarë ka parasysh Camaj këtu me “zhargon”, ai ka të drejtë kur sheh te teksti i Kadaresë një pasqyrë a kampion të shqipes që ishte përpunuar në Shqipërinë e Pasluftës. Nga ana tjetër, duke parë përpjekjet jo të pakta të Kadaresë, në rrjedhë të dekadave, për të integruar elemente të gegnishtes letrare në prozën e vet, tingëllon ironike tabloja që pikturon Camaj, e Kadaresë duke pirë verë mbasdarke me intelektualë të tjerë “toskë”. Ka një farë trishtimi në këtë letër, që buron ndoshta nga izolimi i Camajt; ndoshta po të kish pirë ky një gotë verë me Kadarenë, do ta kish shkruar letrën ndryshe.

21 Komente

  1. Me pelqeu fundi, me beri me qesh. Ne fakt qesha, megjithse ndryshe, me fantazine gege qe imagjinonte shkrimtaret toske tu i got ven. Me erdhi si flesh bek nje vizion i harruar i klubit te Lidhjes se Shkrimtareve toske tu pi i got ven.

    Kjo pune e diskursit kombetarisht te Kadarese ne vitet 80-te ka nje paralele me çfar ndodhte ne BS. Nuk jam ne gjendje te di me thelle neper teori komploti, por eshte e sigurte se tashme ekzistonte ndjeshmeria ne maje te kupoles qe komunizmi kozmopolit kish marre fund, dhe duhet me gjet nje gje tjeter me e zevendesu.

  2. Ka plotesisht te drejte autori,nese Kadare ne menyre imagjinare,do te kishim pire nje got verë bashke,do kjartesohej gjithçka,jo vetem mes tyre por edhe skajimeve te letersise shqiptare, eh te mendosh se jane dy viganet e shqipes letrare: Kadareja dhe Camaj i gegnishites se perpunuar.Aq sa duken te larget aq jan te afert deri ne asht dhe palc,diçka e pazakonte ne historin e letrave shqipe. Te habit perkujdesja e qashter e Camaj kur thote”Si nuk ja terheqin veshet Kadarese per kete lloj letersie qe shkruan” vetkuptohet ne kundershti me metoden e realizmit socialist, çka i qendroi besnik terē jeten. Ndofta nje guxim i tepruar i Kadarese por edhe vetdijesimi mbi fuqine e tij te paperseritshme letrareske, madje nje kokfoftesi e Kadarese e shtuar me nje zgjuarsi dhe dinakeri ne thojza, qe asnjehere ne veprat e tij nuk heq dore, nga veprat kinse historike, me fuqi te jashtzakonshme prapavepruese.

  3. Perceptimet e Camajt për Urën , sidimos vrejtja për qasjen ndaj të kaluarës dhe lëndës historiko- legjendare, nuk të habisin po të mbajmë në vëmendjen disponimin e tij për glorifikimin e historisë.
    Dhe , sidomes, faktin qê shkruante përtej Murit.
    Ndodhi dhjetë vjet më parë, kur muret e moskuptimit kishin rënë, debati dhe moskuptimi që shoqëroi Të jetosh në ishull i Blushit lidhur me qasjen çmitizuese ndaj historisë.
    Prapseprapë, të mësuar me lavdet që i bëhen veprës së IK; shënimet e Camajt janë një qasje ndryshe.

  4. “ndoshta po të kish pirë ky një gotë verë me Kadarenë, do ta kish shkruar letrën ndryshe.”

    Camaj ka folur me kthjelltësinë që sjell distancimi.

    Them se ka qënë fat i madh që Camaj nuk e ka pirë atë gotë, sepse rezultati nuk do të kish qënë kjo letër sa e vërtet dhe aktuale, në kuptimin që lexohet sikur të ishte shkruar sot.

    Sepse, a është e mundur që të mos ketë lidhje midis “lieblos” që Camaj e spikat, midis rreshtash, në shkrimet e Kadaresë, dhe atij “lieblos” që shfaq krejt elta intelektuale sot në Tiranë, që e ka Kadarenë si intelktualin model? Pikërisht ajo elite intelektuale që u kthye brenda natës nga të qënit dikur elitë toske, sot në elitë sorrosiane dhe globale?

    Në fakt këta e përdorin folklorin, dhe gjithçka tjetër që u jep dhe i marrin atij vendi, për të promovuar vetën jo për të njohur bashkëqytetarin e tyre, siç do dëshironte Camaj. Përndryshe elita sorrosiane e bllokut kuksianët i rras burgjeve, kurse veten e quan Borgjezi.

    Por të paktën të falenderojmë Camaj se na e kthjellon disi këtë marrëzi që përjetojmë sot.

    1. Politikisht ka fituar Camaj, keshtu qe nuk perben sens te akuzohet Kadareja per situaten e sotme, ose me sakte te akuzohet Kadare, qe ishte disident “brenda”, me teper se Camaj, qe ishte disident “jashte”, dhe disident me i madh se Kadare. Kjo situate qe perjetojme eshte e Camajt, e Kadrese eshte me pak se Camaj.

      Pastaj Camaj nuk ka kuptuar asgje nga Kadare, biles ka keqkuptuar rende. Te gjitha meritat moderne te Kadarese i shef si difekte ose pazotesi. E kjo sepse ne krahasim me Kadare, Camaj eshte nje katunar ne letersi. Kadare eshte i ndikuar nga Avangarda ruse, sepse letersia sovjetike, nga ku Kadare nisi te marre vesh nga bota letrare si student ne Moske, eshte vazhdimsi e Avangardes (ky eshte nje diskurs me i holle se kaq). Eshte njesoj sikur te ngrihej nga varri Rafaeli dhe te thote se Pikaso nuk di me vizatu.

      1. Është paksa kurioze që ju thoni se politikisht ka fituar Camaj! Po spekulloj se e keni fjalën për demokracinë si sistem, kur thoni “politikidht”. Por e identifikoni atë (demokracinë) me Camaj, dhe jo me Kadarenë?

        Në fakt kjo është teza që mbështet elita politike dhe intelektuale sot në Tiranë. Për ata fajin e ka sistemi dhe jo njërzit, siç thotë edhe Rama. Ndërkohë qytetatrët dergjen burgjeve sepse nuk paguajnë energjinë elektrike, tarifat e taksat, ndërsa ministart tymosin puro kubane nëpër ballkone.

        Megjithatë, është fakt i pamohueshëm se elita sorrosiane që drejton sot vendin, e djathtë dhe e majtë, është nje elitë që identifikohet tërësisht me Kadarenë, dhe aspak me Camaj. Ndaj nuk më duket se ka vlerë reale ajo që thoni.

        Por ndoshta, po spekulloj, në vënd të “politikisht” keni dashur të thoni që Camaj ka fituar nga pikpamja etike?

        Sa për avanguardën ruse dhe modernitetin, Kadareja ishte të paktën gjysëm shekulli me vonesë, sepse këto të parat kishin vdekur përfundimisht me konstruktivizmin rus dhe me Stalinin, kurse avanguarda perëndimore vdiq përfundimisht me Nazizmin.

        Kadareja është fenomen post-modern që ka për karakteristikë mishmashin (lesh e li thotë Camaj), ose “everything is connected to everything theory” për të krijuar meta-realitete që e justifikon etikën e vet pavarësisht nga qëndrimi faktik që mban ndaj problemeve njerëzore, si kundër-qasje të natyralistit ndaj bretkosës siç e karakterizon Ardian Vehbiu.

        Por, Camaj flet për dhimbje dhe ndjeshmëri, nuk flet për bretkosa. As kërkon të bëjë natyralistin në laborator. Para flet për angazhim. Camaj thotë “vetë s’përpiqem kurrë ta hymnyzoj të shkuemen”, pra flet për ta kapërcyer pozicionin e Rilindjes në përqasjen glorifikuese të historisë, që me thënë të vërtetën ka qënë lajtmotiv për shumë kohë edhe në këtë blog. Ndaj më bën çudi përqasja e A.V.-së.

        1. Nuk e njoh Camajn shkrimtar aq mirë sa Kadarenë – e them këtë me keqardhje. Por kultura shqiptare zyrtare ngul këmbë që ta mbajë këtë të fundit si vazhduesin e Rilindjes Kombëtare në ditët tona; dhe vetë Kadareja duket se e ka pranuar këtë rol (po ta gjykosh nga “Mosmarrëveshja” dhe ndërhyrje të tjera të ngjashme, me natyrë ideologjike). Camaj, nga ana e vet, mbetet figurë margjinale në letërsinë e sotme, edhe pse ndoshta do të meritonte më tepër vëmendje. Por stili i tij precioz, dhe fakti që shkruan në një variant letrar jo-standard, ia ndërlikojnë ekzpozimin ndaj lexuesit, në këto kohë të vështira për leximin në përgjithësi. Sot preferohet të flitet për shkrimtarët, ndaj leximit të veprave. Edhe Kadareja ka mundur të mbetet në sipërfaqe kryesisht falë gjithfarë debateve dhe polemikave dhe thashethemeve. Dhe kjo ngaqë kultura e sotme ose është vënë krejt në shërbim të politikës, ose është katandisur në pornografi.

          Megjithatë, ndryshe nga L.A., unë nuk e shoh kaq drejtvizore marrëdhënien e Kadaresë me elitën e sotme në pushtet, sikurse nuk shoh ndonjë lidhje të veçantë mes Kadaresë dhe atyre që quhen ndonjëherë “sorosianë” në Tiranë (me përjashtim të referimit a priori ndaj Europës). Përkundrazi. Kadareja më duket më i afërt – si figurë publike – me lobin kombëtarist-katolik, çfarë edhe tingëllon logjike.

        2. Je lodh kot duke i rene kaq gjate me sterhollime, siç duket per te mbrojt nje shkrimtar te dashur. Ne komentin tim me duket se eshte e qarte se nuk flas per demokracine reale RamaBerisha si tifoz sporti per vjedhje votash ne shtepi publike, por per demokracine si aspirate, prandaj flas per disident “brenda” dhe “jashte”. Nga kjo pikpamja eshte e qarte se aspirata e Camajt nuk mund te krahasohet me aspiraten e Kadarese qe ka qene shume me e vone (edhe si ndergjegjsim personal, jo vetem ne veper), dhe ka pas nje kurbe ngritjeje graduale dhe te kushtezuar nga realiteti politik.

          Nga pikpamja e demokracise reale, ndikimi i Camajt ka qene baraz me zero, mjafton faktin se pa ardhe demokracia nuk e njifte kush. Ndryshe ka ndodh me Kadare, por edhe ne rastin e tij identifikimi i demokracise me Kadare ka qene i sforcuar, per te mos e thene pa vend fare. Me teper i kerkuar nga njerzit se real, edhe vete Kadare nuk e ka dash kete poze, ose pozite. As eminence gri nuk ka qene, rasti i tij ka qene nje aberracion ne nje vend katunaresh qe kerkonin nje pike referimi per revolucion, e meqe nuk e gjenin, e sajonin, ja hidhnin ne kurriz Kadarese si shprimtar demokrat i modh.

          Ambjent katunaresh eshte edhe muhabeti i Avangardes ne Shqiperi. Lere mos e pyet Camajt qe i ka ngel ore te kaperxeje Rilindjen, por dhe vete Kadare e ka mohuar Avangarden, megjithse suksesi i vepres se tij i dedikohet shume Avangardes se vdekur. Dmth Kadare eshte katunar dinak, sepse specat dhe trangujt e tij do t’i shese ne treg si zarzavate bio, te pa trajtuara me plehra kimike dhe kimikate. Vehbiu ka vene re tek vepra e Kadare nje gje me se evidente.

      2. Për të sqaruar fillimin e komentit më sipër, pasi po shoh që nuk e kam artikuluar deri në fund. Ndonëse sistemi demokratik sot drejtohet nga njerëz që nga pikpamja etike identifikohen me Kadarenë dhe elitën e fund komunizmit, të metat e sistemit i vishen një etike tjetër që nuk është realisht në drejtim, që portretizohet sikur është e të tjerëve, perëndimore dhe e importuar, në këtë rast e Camaj, Pipa etj.

      3. Edhe unë mendoj – gjithnjë kam menduar – se lidhjet e Kadaresë me avant-gardën sovjetike zakonisht janë shpërfillur nga kritika e sotme.
        Këtu bëhet fjalë për lidhje të dyfishta: me avant-gardën e viteve 1920 (Majakovski, etj.), por edhe me ringjalljen e kësaj avant-garde, në forma intertekstuale, te letërsia sovjetike post-staliniane, e kohës kur Kadareja studionte në Moskë (Jevtushenko, etj.).

        Kjo mund të tingëllojë disi pas pilafit sot (“gjysmë shekulli me vonesë”, shkruan L.A.), por le të kujtojmë se poetët shqip të fillimviteve 1960 ende shkruanin me vargje të matura dhe rima të puthura dhe klishe folklorike, për kreshnikë dhe burrnesha, barinj dhe baresha, keca që lodrojnë dhe bilbila që këndojnë; ndërsa prozatorët përsosnin stilin e realizmit kritik dhe natyralizmit të shekullit XIX (“dielli ishte ngritur dy hostenë, kur Xha Hasani doli në arë”). Nuk është rastësi që Camajt i pëlqen “Lumi i vdekur” – roman që mund të ish shkruar për bukuri në Rusinë e një shekulli më parë.

        Kadareja, Agolli, Arapi sollën ndryshime dramatike në letërsinë shqipe, duke e modernizuar nga forma; edhe pse ideologjikisht u vunë në shërbim të “revolucionit” (industrial, social, kulturor). Këto modernizime i patën rrënjët në Lindje, jo në Perëndim. Sikurse i pat pasur rrënjët në Lindje modernizmi i Migjenit (ekspresionizmi) të cilin Camaj e qorton si “lieblos”: dhe pikërisht te avant-garda jugosllave.

        1. Në fakt kur fola për “gjysëm shekulli” me vonesë e kisha fjalën për disonancën politike, sepse politika funksionon në “real time” ose në çast. Nga pikpamja politike dhe etike Kdareja identifikohet me post modernizmin. Nuk ka kuptim të flitet për avanguad, ose mund të flitet si “gesture” por jo në substancë.

          1. Besoj se Kadareja u bë post-modern në vitet 1980. Deri atëherë mbetej i ndikuar, madje i komanduar nga estetika moderniste avant-gardiste sovjetike (dhe ajo pjesë e avant-gardës perëndimore që i kish ardhur dhe i vinte e filtruar nga Moska; deri në fund të viteve 1970 Kadareja edhe Perëndimin e shihte me sytë dhe syzet e liberalit sovjetik). Ndërkohë, në fillimvitet 1960, ishte po ky Kadare – poet dhe prozator eksperimental – që u shfaq në letërsinë shqipe me petkat e modernistit. Poezia e tij e viteve 1960-1970 (përfshi edhe pjesërisht vëllimin “Koha”), është poezi moderniste, futuriste, avant-gardiste, e mbushur me lokomotiva, shtylla tensioni, oxhaqe që nxjerrin tym, aeroporte, saldatorë, vinça, you name it. Është poezia e transformimit dhe e industrializimit. Njëlloj si edhe romani “Dasma”. Nuk është fjala vetëm për tematikë, por edhe për një shpërthim të klisheve letrare të deriatëhershme. Këtë madje e sheh edhe po të krahasosh poezinë e Kadaresë pas kthimit nga Moska, me poezinë e Kadaresë PARA se ky të shkonte në Moskë. Dallimet janë dramatike dhe flasin më mirë se çdo lloj interpretimi.

            1. Ndoshta këtu është problemi, spse shqipëria nuk pati kurrë avanguard në kuptimin e një elite që mbështet transformimin shoqëror, përveçse estetikisht. Pozicioni avanguardist në Shqipëri erdhi në emër të stalinizmit.

              Kurse pozicioni postmodern ishte dhe është thjesht reprezentativ, smoke and mirrors. Ndaj edhe Kritika e Camaj është e vlefshme. Një gotë verë e Camajt me Kadarenë nuk do e ndryshonte dot këtë.

  5. “Ose për aluzionin që Kadareja, te kjo vepër, është ndikuar nga një roman i Camajt (“pas leximit të romanit tim”), meqë ky “gjen disa reminishenca që [e] bajnë me dyshue.” Cili të jetë ky roman, vallë? A ka ndonjë bazë për të folur për “polenizim të kryqëzuar” mes këtyre dy shkrimtarëve përndryshe të ndarë nga politika? Apo duhet të zgjedhim midis paranojës (hipotetike) të Camajt dhe plagjiaturës (hipotetike) të Kadaresë? Nuk di ç’të them.”

    Di une ç’te them. Tani eshte harruar, por paranoja per vjedhje idesh nga Kadare ka qene shume e perhapur, e jo vetem ne kolege, por edhe nge persone qe nuk kishin pike talenti, bile arrite deri ne grotesk, e kishin edhe persone çfardo, qe nuk kishin as pretendim per ambicje letrare. Me kujtohet nje rast, qe ka rrezik e ka harruar edhe vete Kadare, ka pas qene nje me derrase mangut qe e ndiqte rrugicave ne erresire per ta vrare dhe per tu hakmarre.

    Pra kjo paranoje ka pas shkaqe jashtletrare.

    Edhe vete Kadare eshte nje fenomen jashteletrar, ne rastin e tij letersia ka sherbyer si platforme prej nga eshte ngjitur.

  6. Pavarësisht nga talenti dhe fuqia krijuese, Camaj mbeti gjithë jetën një shkrimtar periferik suo malgrado; i shtyrë me zor në skajet e letërsisë shqipe nga regjimi në Tiranë (por edhe në Kosovë – kam përshtypjen – disi i emargjinuar). Veprat e tij botoheshin, por i lexonin 4-5 kokrra në diasporë (a i lexonin vërtet?) dhe pastaj mbeteshin stok (ka pasur të tilla edhe në bibliotekën e Institutit Oriental në Napoli, krejt të paprekura). Kjo duhet të ketë qenë dramë e madhe për njeriun dhe për shkrimtarin Camaj. Pipa të paktën e nxirrte njëfarësoj helmimin duke u angazhuar në publicistikë dhe kritikë letrare, por Camaj ishte më i butë nga natyra. Me figura të kalibrit të tij, regjimi ka bërë dyfish krim: duke i mbajtur larg vendlindjes (kush e ka lexuar Camajn, do ta ketë parë se shumë e ka dashur dheun e vet) dhe duke e mbajtur larg lexuesit të vet të natyrshëm.

    1. Ardian,

      Mos më lërë të gaboj, por më dujket se këtu nuk po diskutohet Camaj si shkrimtar, por Camaj si kritik. Po ashtu këtu nuk po diskutohet talenti i Kadaresë si shkrimtar, por po diskutohet etika e tij. Apo, mos po doni të thoni se kritika e Camajt buron nga xhelozia?

      1. Nuk di që Camaj të ketë shkruar kritikë letrare. Mund ta kem gabim – nuk ia njoh mirë veprën. Por disa pak opinione që ka shprehur në një letër private nuk mjaftojnë për ta cilësuar si kritik. Ato janë gjykime të një shkrimtari për një shkrimtar tjetër. Dhe nuk e përjashtoj dot xhelozinë. Të përzier me keqardhje. Më duket reagim njerëzor, i natyrshëm.

        Sa për atë që thua se “këtu nuk po diskutohet talenti i Kadaresë si shkrimtar, por po diskutohet etika e tij”, nuk jam dakord. Camaj i diskuton të dyja, madje më duket sikur më shumë të parën (për aq sa mund të ndahen). Në çdo rast, mua më intereson ajo çfarë Camaj thotë për veprën letrare të Kadaresë si të tillë, jo për qëndrimet politike të Kadaresë.

  7. Me thene te drejten un e humba pusullen, nuk e di se per çfar po diskutohet, bile as vete nuk di çfar po diskutoj.

  8. Edhe një gjë. Si zakonisht çdo shkrimtar, edhe Camaj dëshironte që vepra e tij t’i arrinte lexuesit. Ishte regjimi në Tiranë që e mbante larg dhe e dënonte me bojkot dhe e konsideronte si “armik” dhe nuk ia lejonte veprën që t’i shpërndahej në Shqipëri. Nuk ishte zgjedhja e Camajt për të bojkotuar Tiranën, por zgjedhja e Tiranës për ta mbajtur larg Camajn. Mes të tjerash, edhe sepse i druhej.

    I kam para syve romanet e Camajt të stivosura, si mall stok, në bibliotekën e Institutit Oriental në Napoli: të palexuara. Më ka ardhur keq. Po t’i kishim pasur në Shqipëri, ndoshta do t’i kishim përpirë po aq sa edhe ato të Kadaresë. Regjimi na pat privuar nga një autor i rëndësishëm. Regjimi e pat dënuar Camajn me statusin e një shkrimtari periferik, të shkëputur nga rrjedhat dhe nga komunikimi letrar shqip, një shkrimtar që kish shumë më pak lexues nga ç’dëshironte dhe nga ç’meritonte.

    Por e përsërit, Camaj do të kish dëshiruar të ishte pjesë e qarkullimit letrar në Shqipëri (me sa di, por këtu nuk jam i sigurt as i mirë-informuar, edhe në Kosovë nuk ka pasur ndonjë ekspozim kushedi çfarë). Prandaj letra e tij duhet lexuar edhe nga ky këndvështrim. Më duket normale që atij t’i vijë keq që, ndryshe nga Kadareja, atij nuk i jepet as SHANSI që të konkurrojë në “tregun” e letrave shqip. Dhe kështu duhet lexuar edhe ajo gotë verë me Kadarenë, për të cilën kam folur në fund të shkrimit.

    Tek e fundit, që regjimi jo vetëm nuk e linte Camajn të komunikonte me lexuesin në Shqipëri, por as Kadarenë që të komunikonte lirisht me Camajn, kjo ishte humbje për të dyja palët. Edhe për vetë Kadarenë. Prandaj nga një takim hipotetik mes tyre, do të përfitonte letërsia. Aq më tepër që Camaj, sërish me aq sa di unë, nuk ka qenë politikisht i angazhuar si anti-komunist, dhe as aq agresiv sa, të themi, Arshi Pipa. Te gramatika e tij e shqipes (Albanian Grammar), ai u referohet lirisht autorëve shqiptarë të Realizmit Socialist, ose pikërisht atyre burrave që, po t’i dilnin përpara gjëkundi në ndonjë konferencë, do të kthenin kokën mënjanë, që të mos e takonin!

    1. Ndryshe nga ne qe nuk dime se per çfare diskutojme “permbys kupa e puth çupa”, regjimi i Tiranes e dinte çfar bente. Nuk ka kuptim te thuash qe gjynah qe regjimi kriminal i Tiranes nuk lejoi Camaj, sikur flitet per kriminale ordinere, qe mund te benin nje gje, por edhe mund mos ta benin. Komunistet nuk talleshin, e kishin nje qellim dhe ishin te vendosur per ta arritur, pa pare njeri ne sy, edhe duke sakrifikuar. Camaj vlente po aq sa nje mize qe fluturonte ne ajer. Kushedi sa Camaj qe ne si njohim, potenciale dhe reale, kane shkuar kot.

      Camaj ndalohej si i jashtem dmth i pakontrollueshem, si antikomunist i paangazhuar, edhe si geg qe konsideronte tosket qe pinin vere te gjuhes standard. Pastaj kushedi se çfar tjeter qe ne nuk dime, se njerzve dhe policive sekrete nuk ju merren vesh te gjitha se çfar bejne, sidomos ne ate kohe qe nuk mund te ndahej kollaj realiteti nga paranoja.

  9. Camaj ma shume se “nje levrues i gegnishtes” ishte levrues i shqipes pa pilotim politik, pra levroi standardin para ’72sh ne rrugetimin e vet gjuhesor te padiktuem. – ndjese per pedantizmin

Lini një Përgjigje te Ardian VehbiuAnuloje përgjigjen

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin