Nga Orgest Azizi
Ekziston një poetikë e çmimeve (letrare), shpeshherë surreale. Klasifikimi i kafshëve në « enciklopedinë kineze » të përmendur nga Borgesi në një tekst të famshëm[1], të cituar e komentuar nga Michel Foucault në një tekst ndoshta edhe më të famshëm[2], përbën, në qetësinë alfabetike të përçudnimit të vet logjik, modelin absolut të një atopie, emblemën paradoksale të vënies bashkë të elementëve për të cilët nuk ekziston asnjë vend i përbashkët, përveç këtij jo-vendi ku vargohen shenjuesit.
Një ndjesi e ngjashme të zë fillimisht kur mëson (rastësisht, nga mediat e Tiranës) se shkrimtari shqiptar Ismail Kadare dhe filozofi italian Giorgio Agamben janë laureatët e çmimit (prestigjioz) Nonino 2018, që do të jepet gjatë një ceremonie në Distileritë Nonino në Percoto (Udine) me datë 27 janar 2018[3]. Të duket, fillimisht, sikur çmimet, me listat e tyre, ku vëllazërojnë sipas ligjësive të errëta të një rastësie të organizuar emra nga më jo-reciprokët, sikur listat e çmimeve janë pra heterotopitë[4] tona të fundit, të vetmet shfaqje të mbetura nga projekti njëshekullor i « shkrimit automatik » (le të mos flasim, këtë herë, për varietetet shqiptare të këtyre listave).
Natyrisht, rastësia është e ligjshme : fundja, njëri është laureat i Çmimit ndërkombëtar, me karakter letrar, ndërsa tjetri i çmimit « A un maestro del nostro tempo », rezervuar për eseistikë. Ndoshta ajo nuk është as e plotë : në të dyja rastet, riparohet një lloj padrejtësie (ose harrese e padrejtë më saktë) e Italisë ndaj autorëve, të cilët, edhe pse të vendit apo fqinj kapitalë (Gjenerali i ushtrisë së vdekur…), kanë qenë vlerësuar gjerësisht në shkallë planetare para se të vinte ky moment i vonët italian i thyerjes së indiferencës (në mos armiqësisë). Komenti i jurisë për çmimin e Agambenit kulmon me librin e fundit të autorit, Autoritrato nello studio, ku filozofia, në rikapitullimin e vetes, shkrihet pothuaj në zhanër letrar, gjë që shqiptarit të brezit tim s’mund të mos i kujtojë se Ftesë në studio ishte për ne, në Shqipërinë e rikapitulluar të1990-ës, zbulimi entuziast i një zhanri sa të papritur aq dhe emancipues.
Sigurisht. E megjithatë, s’di pse, (më) mbetet kokëfortë ndjesia e llojit « ra ky çmim e u pamë » ; sikur u desh lubia e një jurie për të vënë publikisht bashkë në vëmendje të publikut (dhe kryesisht atij shqiptar – pa dashjen e jurisë kuptohet) këta dy emra që nuk mund të puqeshin në asnjë lloj tjetër hapësire (historike, logjike, mendimi…), e që gjithsesi diçka sikur i thërriste në takim.
Sepse, që rastësia të jetë e pjesëshme, kjo vetëm e bën heterotopinë më të qenësishme. Dhe efekti surrealist, për të qenë i arrirë, vërtet duhet të bashkojë dy terma sa më të largët të mundshëm, por bashkimi i të cilëve ngjall ndjesinë e evidencës. Ka takime që vlejnë pikërisht ngase bëjnë të dukshme distancën – e pamatë dhe intime – mes dy termave. Një lloj montazhi mes heterogjenesh, çka përkufizon, që nga Benjamini deri te Godard, një formë specifike të imazhit – që i pari e quante « dialektik » –, të mbarsur me histori.
Në këtë pikë, shkruesi i këtyre rradhëve druan mos e akuzojnë për hile. Gjithë ky ‘elukubracion’, a nuk është fals? Gjithë kjo habi, a nuk është e sajuar? Sepse takimi, i mirë apo i keq, dialektik apo jo, ka ndodhur tashmë – edhe pse me shumë më pak bujë, shumë më mbyturazi dhe cepash – dhe pikërisht në tekstin e tij (timin, pra). Dhe kur dihet se teksti është vendi i vendeve!
Vërtet, në fund të parathënies që pata shkruar për përkthimin në shqip të librit të Agambenit, Çelnaja. Njeriu, kafsha dhe politika[5], m’u desh të pohoja se gjysma-neologjizmi i titullit (L’aperto, në italisht) frymëzohej (dhe mëtonte në heshtje të përligjej) nga një tik fjalëformimi i shpeshtë te Kadareja: qelqnaja, floknaja, zhurmnaja… Por çka këtu më shumë se anekdota, dhe ndërhyjra e sforcuar e një përkthyesi të përhumbur! Takim i përsëritur, më pak anekdotik (por po aq i paefekt ndoshta) në një tekst të mëvonët, « opinion » siç i quan media, ku tentoja të denoncoja destinin e padenjë italian (pa shih, prapë Italia!) të librit me kujtime dhe dëshmi të At Zef Pllumit mbi burgjet dhe kampet e diktaturës (prapë kampet!)
Hapësira e thyer që përcakton poeticitetin e papritur të takimit të këtyre dy emrave (nëse ka apo duhet të ketë një të tillë), mbetet kështu për t’u ndërtuar, por pa garancinë e asnjë premtimi. Personalisht, nëse do të më duhej t’i hyja një sipërmarrjeje të tillë, do ta vija (nisja) ndoshta nën shenjën e një politike të emrit popullor. Për mungesë vendi (siç thoshte Fermat në marzhet e librit ku shënonte teoremën që mban emrin e tij, por pa dhënë vërtetimin), kohe, apo thjesht edhe talenti, këtu do mjaftohesha me një ose dy vërejtje.
Mund të thuhet se vepra e Kadaresë është artikulimi i palodhur (dhe nganjëherë i lodhshëm) i emërtimit letrar të Shqipërisë dhe faktit shqiptar, me gjithë gjeo-politikat dhe gjeo-estetikat përkatëse. Organizimi i një vepre si artikulimi, apo tjerrja e palodhur e një emërtimi popullor-kombëtar nuk nënkupton medoemos lavd, edhe pse duket rasti më i shpeshtë (Thomas Bernhard dhe gërryerja e pafundme e emrit austriak në prozën e tij janë një shembull pothuaj ikonik i së kundërtës ; dhe, nëse më lejohet kjo përmendje brenda-familjare, proza e Idlir Azizajt do t’ishte një shembull i kësaj në shqip). As nuk është e domosdoshme që artikulimi të jetë letrar (kinemaja ofron shembuj alternativë, por filozofia – një lloj i caktuar filozofie – po ashtu).
Ajo që vihet re, sidoqoftë, është një lloj pandashmërie, në gjitha kuptimet dhe të gjitha nivelet, mes emrit Kadare, veprës së tij dhe « faktit shqiptar » (term që do të duhej elaboruar). Le të themi se emërtimi i këtij fakti përbën transhendentalin e shkrimit kadarean. Si i tillë – edhe pse konstant në letërsinë e mëparshme – ky emër(tim) arrin në këtë vepër dhe përmes saj një stad më të lartë se ai i thjesht referentit etno-romantik : në nivelin e konceptit, të emblemës, atë të një pikë-pamjeje historike mbi botën (Shqipëria dhe tri Romat) ; diçka e ngjashme me atë që Hegeli e quante një figurë e Frymës, ose një moment i historisë dhe zhvillimit të saj (Ardhja e Migjenit… mund të lexohet kështu qartazi si Fenomenologjia e kësaj Fryme). Ndarja e madhe, në këtë kontekst, është ajo e determinimit kombëtar(ist) apo determinimit politik të emërtimit të popullit. Me gjasë, te Kadare ka një përzierje të të dyjave, por konsistenca e emrit është e pamohueshme, brenda këtij ambiguiteti.
Le të ndërtojmë tani një Agamben fiktiv, të sforcuar, të përthyer dhe përftuar nga lenteja e interesit tonë (tim, të paktën) mbi konsistencën e këtij emri. Jo se shqiptarët janë një kategori e mendimit të Agambenit, siç janë, bie fjala grekët për Heideggerin, Franca për Cioranin apo Amerika për Baudrillardin[6]. E megjithatë, qëmtohet, cepash, një lloj vigjilence, një ndjeshmëri e qenësishme për një figurë të caktuar historike të tyre si exemplum i konceptit.
Dhe kjo, jo për shqiptarët si shqiptarë, por për daljen e tyre si një moment i kohës dhe bashkëkohësisë politike, të përftueshëm në koncept. Në fillim të viteve 90, Agambeni nis të artikulojë elementet e para të konceptit Homo sacer[7] si figurë bazë e politikës (në kushtet e rënies së murit të Berlinit dhe luftës së parë në Irak), dhe propozon leximin e « kampeve » si « paradigma të politikës moderne » (prapë kampet!) Shqiptarët e zbarkuar në Itali në gusht të 1991-shit dhe (çka harrohet shpesh) të mbyllur në stadiumin e Barit, janë, për të, një nga emblemat e kësaj paradigme[8] (njëra, por më bashkëkohorja!) Hipoteza, që do të duhej elaboruar dhe mbështetur – pa harruar se mbetemi në kuadrin e sforcimit të mësipërm – do t’ishte se zanafilla e koncept-figurës Homo sacer, ose më saktë e rizgjimit të tij « anakronik » nga antikiteti romak gjendet te përballja (strukturalisht traumatike) e rendit europian me vërshimin e trupave anonimë shqiptarë në Itali. Kjo « ndërhyrje » popullore shenjon çeljen e nje epoke të re të politikës moderne perëndimore, ku jemi ende sot. Pjesa masive e mendimit politik të Agambenit, si replikë ndaj bashkëkohësisë, të cilën me këtë rast e emërton, është përftesa dhe rishkrimi në koncept i kësaj « skene », dritat historiko-politike të së cilës ranë brutalisht edhe mbi një masë të madhe trupash shqiptarë.
Megjithëse të dhënë pas përvjetorëve, shqiptarët duket se anashkaluan radikalisht vitin e kaluar të përkujtonin jo vetëm 100-vjetorin e Revolucionit të Tetorit, por edhe 20-vjetorin e 97-ës. Kjo « harresë », vlen natyrisht si simptomë, për sa luhen te kjo datë disa nga koordinatat kryesore të bashkëkohësisë sonë. Arkiva e 97-ës është ende e pakët, qoftë kombëtare, qoftë ndërkombëtare. Ndër të paktat elemente të saj, me sa di, do t’ia kishte vlejtur të rinxirrej në dritë edhe numri 14 (dygjuhësh) i revistës italiane DeriveApprodi (1000 kopje të së cilës, të destinuara për në Shqipëri, nuk mbërritën kurrë, por përfunduan në thellësitë e Otrantos):
http://www.deriveapprodi.org/1997/11/deriveapprodi-14/
jo vetëm sepse do të mund të lexohej aty një nga tekstet më të arrira të Ardian Klosit (« Me pushkë e penë »), të zbulohej një figurë e papritur e Edi Ramës në kohën e ekzilit të tij parizian, por kryesisht si nga të vetmet dëshmi të përftimit politik e konceptual të « ngjarjeve » shqiptare.
Ka nga ata që mbledhin e antologjizojnë, me një pasion dhe zell prej të kolonizuari, « penët e arta » e të drunjta që kanë shkruar për Shqipërinë e shqiptarët. Ka nga ata, që aq shumë druhen të ekzistojnë, sa e prekin veten vetëm përmes vështrimit të Tjetrit. Kjo vete etno-tautologjike, edhe pse e kaluar nga tjetri (por i fantazmuar), më duket personalisht pa vlerë ngase, nën petkun e kombit, zhbën pareshtur popull. Le të preferojmë them, ato gjurmë, ato fjalë, ato skena mendimi, ata të tjerë që s’do të bëhen kurrë Tjetri, përmes së cilëve momente të caktuara të qenies sonë kolektive ngrihen në dinjitetin e koncept-figurës politike, që vlen për të gjithë.
Në mars të 97-ës, po ashtu, ndodhi mbytja e anijes Katër i Radës, ngjarje se cilës Alessandro Leogrande i ka kushtuar një hulumtim dhe rrëfim shembullor[9], ndërkohë që Homo sacer botohej në Francë, për të nisur prej andej rrugën e famës planetare. Trupat e shqiptarëve anonimë riktheheshin kështu të konfirmonin akoma më thellë vlerën bashkëkohore politike të figurës së vjetër romake : « një njeri që nuk mund të sakrifikohet, por që mund të vritet pa përbërë krim ». Shqiptarët : homini sacri.
Agamben dërgoi për numrin 14 të DeriveApprodi një tekst të shkurtër dhe therrës, të cilin po e risjellim këtu nga revista e humbur : për përvjetorin e harruar të 97-ës, për hir të 27 janarit, si përshëndetje për çmimin e ndarë sot, dhe si një urë-kanal, një lloj teksti-Otranto, ku ndoshta mund të bashkë-ndahen dy mbi-emrat e papritur – rreth emrave të padëgjuar të anonimëve dhe emrit përherë të rishkruar të popullit.
Njerëzit, emrat…
Nga Giorgio Agamben
Këta njerëz që thonë se flasin në emrin tonë, që thonë se na përfaqësojnë, këta njerëz fytyrat e të cilëve na shfaqen çdo ditë në ekranet televizive, fjalët e të cilëve komentohen çdo ditë nga gazetat, këta njerëz që diskutojnë me përkushtim për demokraci, për reforma, për republika të para e të dyta, për diçka të quajtur « dydhomëshe[10] » (bicamerale), këta njerëz të përçudnuar – emrat dhe fytyrat e të cilëve i njohim mirë –, a i njohin këta njerëz emrat dhe fytyrat e tetëdhjetë e pesë burrave, grave, fëmijëve të mbytur ne kanalin e Otrantos në një anije të quajtur « Katër i Radës » ? Kujtojnë vallë këta njerëz emrat, fytyrat, thirrjet, rrëmujën, klithmat, heshtjen… ? Nuk u shfaqet në ëndërr sikur uji mbulon trupat e tyre ?
Këta njerëz që tundin flamurin tringjyrësh, këta drejtues, administratorë e ministra të vdekjes, atë ministër trashaluq të mbrojtjes apo të luftës, unë i quaj juridikisht, moralisht e politikisht përgjegjës për vdekjen e atyre njerëzve të tjerë, emrat e të cilëve nuk i dimë – emra të huaj, që mezi kuptohen, të zorshëm për t’u shqiptuar, shqiptarë. Ata emra të padëshmi, ata trupa të braktisur nxitimthi në det, do kërkojnë të tjerë emra që mungojnë, të tjerë trupa – e pra, dikush u mungon që tash dëshmive, një komandant korvete i zhdukur mistershëm në det…
(c) 2018, Autori
[1] J. L. Borges, « El idioma analitico de John Wilkins », në Otras inquisiciones, Buenos Aires : Emecé Editores, 1960.
[2] Michel Foucault, « Préface », në Les Mots et les choses. Une archéologie des sciences humaines, Paris, Gallimard, 1966.
[3] Data, po ashtu, është për t’u vënë re, edhe pse rastësore : dita botërore e përkujtimit të Holokaustit dhe e parandalimit të krimeve kundër njerëzimit (data e çlirimit të kampit te Aushvicit). Meditimi i fenomenit të shfarosjes është një nga boshtet më kryesore të veprës së Agambenit, të cilit i ka kushtuar dhe një libër të veçantë : Quel che resta di Auschwitz. L’archivio e il testimone, Bollati Boringhieri, 1998.
[4] Michel Foucault, Le corps utopique – Les hétérotopies, Paris, Éditions Lignes, 2009.
[5] Pasuar nga « tri ese biopolitike », Botim Zenit, Tiranë 2006.
[6] Shih, Emil Cioran, Për Francën dhe Jean Baudrillard, Amerika, përkth. B. Gjini, botim Zenit, Tiranë 2010.
[7] Giorgio Agamben, Homo sacer. Il potere sovrane e la nuda vita, Einaudi, Torino, 1995.
[8] Giorgio Agamben, « Kampet si paradigma », në Çelnaja, vep. e cit., fq. 153-159
[9] Alessandro Leogrande, Mbytja e anijes. Vdekje në Mesdhe, përkth. shqip A Beshaj, Tiranë, Dudaj, 2012.
[10] Nismë e bashkërendimit të punës mes dy dhomave të Parlamentit italian.