përktheu Gresa Hasa
Kjo është pjesa e dytë e intervistës me Italo Calvino-n të regjistruar nga Damien Pettigrew dhe Gaspard Di Caro për The Paris Review.
Ju jetoni në disa qytete, duke u zhvendosur mjaft shpesh nga Roma në Paris, në Torino dhe gjithashtu te kjo shtëpi buzë detit. A ndikon vendi ku ndodheni në punën që bëni?
Nuk mendoj kështu. Përvoja e jetës së përditshme në një vend të caktuar mund të ndikojë në atë që je duke shkruar por jo në faktin që po shkruan këtu apo atje. Aktualisht jam duke shkruar një libër që deri në njëfarë mase është i lidhur me këtë shtëpi në Toskanë, ku për disa vite kam kaluar verën. Por unë mund të vazhdoj me çfarë po shkruaj edhe në një vend tjetër.
Do të mund të shkruanit në një dhomë hoteli?
Kam thënë se një dhomë hoteli është hapësira ideale – bosh, anonime. Aty s’ke një pirg letrash që presin t’u përgjigjesh (ose brejtje të ndërgjegjes për të kundërtën); nuk kam shumë detyra. Në këtë kuptim, një dhomë hoteli është vërtetë ideale. Por më duket se kam nevojë për një hapësirë timen, një strofkë, paçka se supozoj që nëse diçka është vërtetë e qartë në mendjen time, do të mund ta shkruaja edhe në një dhomë hoteli.
Mbani shënime dhe letra me vete teksa udhëtoni?
Po, shpesh mbaj me vete shënime dhe skica. Në dhjetë vitet e fundit të jetës sime ose diçka e tillë, skicat janë shndërruar në njëfarë obsesioni.
Prindërit tuaj kanë qenë të dy shkencëtarë. Nuk dëshironin t’ju bënin edhe ju të tillë?
Babai im ka qenë agronom. Nëna, botaniste. Ata ishin thellësisht të përqëndruar në botën e perimeve, natyrën dhe shkencat e natyrës por u ndërgjegjësuan shumë herët që unë nuk kisha prirje në atë drejtim – reagimi i zakonshëm i fëmijëve ndaj prindërve. Tani pendohem që nuk përvetësova nga dija e tyre aq shumë sa do të kisha mundur. Reagimi im mund të ketë ardhur pjesërisht edhe prej faktit se prindërit e mi ishin më të vjetër. Unë u linda kur ime ëmë ishte 40 vjeçe dhe im atë pothuajse 50, pra kishte një distancë tepër të madhe midis nesh.
Kur nisët të shkruanit?
Në adoleshencë nuk e kisha idenë se ç’doja të bëhesha. Nisa të shkruaja mjaft herët. Por përpara se të kisha shkruar ndonjëherë, pasioni im ishte vizatimi; vizatoja karikatura të shokëve të klasës dhe mësuesve; vizatime elegante por të mësuara në mënyrë autodidakte. Kur isha djalë i vogël, nëna më regjistroi në një kurs vizatimi me korrespondencë; gjëja e parë që më është botuar ndonjëherë – nuk kam një kopje tani dhe s’ia kam dalë të gjej një – ka qenë një vizatim. Isha 11 vjeç. Vizatimi u shfaq në një revistë që botohej nga kjo shkolla e korrespondencës; unë isha nxënësi i tyre më i ri në moshë.
Kam shkruar poezi kur kam qenë tepër i ri. Kur isha 16 vjeç provova të shkruaja pjesë për teatër; ishte pasioni im i parë, ndoshta sepse gjatë asaj periudhe një nga lidhjet e mia me botën e jashmte ishte radioja nga ku dëgjoja shumë shfaqje. Kështu që nisa me të shkruarit – duke u rrekur të shkruaja – pjesë teatrale. Në fakt, për pjesët e mia dhe disa nga tregimet, unë isha gjithashtu ilustruesi sikurse autori. Por kur fillova të shkruaja seriozisht, ndjeva se vizatimeve të mia iu mungonte çdo lloj stili; s’kisha zhvilluar një të tillë prandaj hoqa dorë nga vizatimi. Ca njerëz – gjatë një takimi, për shembull – do të shkarravisin e do të bëjnë vizatime të vogla në një letër. Unë e kam trajnuar veten që të mos e bëj as këtë.
Pse e braktisët teatrin?
Pas luftës, teatri në Itali nuk ofronte shembuj për të ndjekur. Krijimtaria letrare italiane po shpërthente kështu që unë fillova të shkruaja letërsi. Ia dola të njihja disa shkrimtarë. Më pas fillova të shkruaja novela. Është çështje mekanizmash mendorë. Nëse njeriu mëson t’i përkthejë eksperiencat e tij personale dhe idetë në një roman, ajo që ai ka për të thënë shndërrohet në një libër; ai mbetet pa material të gjallë për një tjetër formë të shprehjes letrare. Mënyra ime e të shkruarit prozë është më afër mënyrës se si një poet bën poezi. Unë s’jam novelist që shkruan novela të gjata. Një ide ose një eksperiencë e përqëndroj në një tekst të shkurtër sintetik që ecën krah për krah me të tjera tekste për të formuar kështu një seri. I kushtoj vëmendje të veçantë shprehjeve dhe fjalëve duke u përqëndruar te ritmi i tyre, tingulli dhe imazhet që ato provokojnë. Për shembull, besoj se Le città invisibili është një libër që qëndron midis prozës dhe novelës. Nëse do ta shkruaja të gjithin në vargje, do të ishte një lloj poezie prozaike, narrative… ose ndoshta poezi lirike, sepse poezia lirike është lloji i poezisë që më pëlqen më shumë dhe të cilën e lexoj me ëndje nga poetët e mëdhenj.
Si u bëtë pjesë e botës letrare të Torinos, grupit që u përqëndrua rreth shtëpisë botuese të Giulio Einaudi-t dhe autorëve të tij si Cesare Pavese dhe Natalia Ginzburg. Ju ishit tepër i ri në atë kohë.
Unë shkova në Torino pothuajse rastësisht. E gjithë jeta ime filloi vërtetë pas luftës. Më herët jetoja në San Remo që është i shkëputur dhe larg rretheve letrare e kulturore. Kur vendosa që do të zhvendosesha, isha i dyzuar ndërmjet Torinos dhe Milanos; dy shkrimtarët që lexuan për herë të parë punët e mia – të dy një dekadë më të vjetër se unë – ishin Cesare Pavese që jetonte në Torino dhe Elio Vittorini që jetonte në Milano. Për një kohë të gjatë nuk vendosja dot ndërmjet këtyre dy qyteteve. Ndoshta, po të kisha zgjedhur Milanon që është një qytet më aktiv, më i gjallë, gjërat do të ishin ndryshe. Torino është një vend më serioz, më i rëndë. Zgjedhja e Torinos ishte deri në njëfarë mase, një zgjedhje etike – unë u identifikova me traditën e tij politike dhe kulturore. Torino ka qenë qyteti i intelektualëve antifashistë dhe kjo përshtatej me atë pjesë timen që mahnitej nga njëfarë serioziteti protestant. Ky është qyteti më protestant i Italisë, një lloj Bostoni italian. Ndoshta për shkak të mbiemrit tim (Calvino është emri italisht për Calvin) dhe ndoshta sepse unë vij nga një familje tradicionale, ka qenë e shkruar që të bëja zgjedhje moraliste. Kur kam qenë gjashtë vjeç, në San Remo, shkolla e parë fillore që kam ndjekur ishte një institucion privat protestant. Mësuesit më ngarkonin me shkrime të shenjta. Ndaj, kam njëfarë konflikti të brendshëm: ndjej një lloj kundërshtimi drejt asaj Italisë së shkujdesur dhe indiferente e cila më ka bërë të identifikohem me ata mendimtarë italianë që besonin se të këqijat këtij vendi i vijnë pasi ka humbur reformimin protestant. Nga ana tjetër, prirja ime nuk është fare ajo e një puritani. Mbiemri im është Calvino por mbi të gjitha, emri im është Italo.
Mendoni se rinia e sotme ka veçori të ndryshme nga ato të rinisë suaj? Teksa koha ecën, a e gjeni veten më të prirur për të mos pëlqyer ato gjëra që iu pëlqejnë të rinjve sot?
Herë pas herë xhindosem me të rinjtë; mendoj pastaj për predikimet e gjata që nuk i bëj kurrë, së pari sepse nuk më pëlqen të predikoj dhe së dyti, sepse askush nuk do të më dëgjonte. Prandaj, nuk më mbetet shumë për të bërë përveçse të reflektoj mbi vështirësitë e të komunikuarit me të rinjtë. Diçka ndodhi midis brezit tim dhe tyrit. Është ndërprerë një vazhdimësi e përvojës; ndoshta ne na mungojnë pika të përbashkëta reference. Por nëse mendoj për rininë time, e vërteta është se as unë s’i kam kushtuar ndonjë vëmendje kritikave, qasjeve apo këshillave të të tjerëve. Kështu që nuk jam i autorizuar për të folur sot.
Në fund, ju zgjodhët Torinon dhe u zhvendosët atje. Filluat menjëherë të punonit për botimet Einaudi?
Mjaft shpejt. Pasi Pavese më njohu me Giulio Einaudi-n dhe e detyroi atë që të më punësonte, unë u vendosa në zyrën e reklamave. Einaudi ishte bërë qendër e kundërshtimit të fashizmit. Kishte një prapavijë të cilën isha i gatshëm ta bëja timen, paçka se në fakt, nuk e kisha përjetuar. Për një të huaj është e vështirë të kuptojë se si Italia është ndërtuar nga një numër qendrash të ndryshme, secila me tradita të ndryshme në historinë e saj kulturore. Unë vija nga Liguria, një rajon aty afër që pothuajse nuk kishte asnjë lloj tradite letrare; atje nuk ekzistonte një qendër letrare. Shkrimtari i cili nuk gëzon një traditë letrare lokale nga pas, ndihet paksa si i jashtëm. Qendrat letrare italiane më të mëdha gjatë pjesës së parë të shekullit kryesoheshin nga Firence, Roma dhe Milano. Mjedisi intelektual në Torino, sidomos tek Einaudi, ishte më shumë i përqëndruar te problemet historike dhe sociale se sa te letërsia. Por të gjithë këto gjëra janë të rëndësishme vetëm në Itali. Në vitet që do të pasonin mua do të më interesonte gjithmonë e më shumë një mjedis ndërkombëtar – të qenit italian brenda një konktesti letrar ndërkombëtar. Edhe në shijet e mia si lexues, përpara se të bëhesha shkrimtar, interesohesha për letërsinë brenda një kornize botërore.
Cilët kanë qenë shkrimtarët që keni lexuar me kënaqësinë më të madhe dhe ata që kanë lënë më shumë mbresa te ju?
Herë pas here, kur rilexoj libra nga periudha e adoleshencës apo e burrërisë së hershme, habitem teksa rizbuloj një pjesë të vetes që më dukej se e kisha harruar, paçka se ajo ka vijuar të veprojë brenda meje. Për shembull, pak kohë më parë rilexova “Saint Julien l’Hospitalier” dhe më kujtohet se si kjo vepër – me pamjen si një qilim gotik të botës së kafshëve, ndikoi në punët e mia të para. Disa shkrimtarë që kam lexuar kur isha djalë, si puna e Stevenson-it, kanë mbetur shembuj të stilit letrar për mua, të lehtësisë, energjisë dhe nxitjes së rrëfimit. Autorët e mi të fëmijërisë si Kipling dhe Stevenson, mbeten shembujt e mi. Krahas tyre do të vendosja Stendhal-in e “La Chartreuse de Parme”.
Me Pavese-n dhe shkrimtarët e tjerë të shtëpisë së Einaudi-t, ju kishit edhe një shoqëri komradësh letrarë apo jo? Ju i jepnit atyre dorëshkrimet tuaja për t’i lexuar dhe komentuar.
Po. Në atë kohë kam qenë duke shkruar shumë tregime të shkurtra që ia tregoja Pavese-s dhe Natalia Ginzburgu-t e cila ishte një shkrimtare e re që punonte gjithashtu atje. Ose përndryshe i çoja te Vittorini në Milano që është vetëm dy orë larg Torinos. I kushtoja vëmendje mendimeve të tyre. Në një moment të caktuar, Pavese më tha, “Ne e dimë tashmë që ti mund të shkruash tregime të shkurtra; duhet të marrësh guximin të shkruash një roman”. Nuk e di nëse kjo ishte apo jo një këshillë e mirë sepse unë isha shkrimtar tregimesh të shkurtra. Nëse kisha thënë gjithë sa ç’mund të thoja nëpërmjet tregimeve të shkurtra, do të kisha shkruar një numër tregimesh që nuk i shkruajta asnjëherë. Gjithsesi, romani im i parë u botua dhe pati sukses. Për vite me radhë provova të shkruaja një tjetër por klima letrare ishte përcaktuar tashmë si neo-realizëm dhe nuk bënte për mua. Në fund, iu ktheva sërish fantazisë dhe ia dola të shkruaja “Il visconte dimezzato” me të cilin arrita ta shprehja vërtetë veten. Them “u ktheva sërish” sepse ndoshta kjo ishte natyra ime e vërtetë. Thjesht fakti që unë pata përjetuar luftën dhe peripecitë e Italisë në ato vite, më lejoi, për pak kohë, të punoja mjaftueshëm i lumtur në një drejtim tjetër derisa “u ktheva sërish” dhe gjeta atë lloj imagjinate që më përkiste mua.
A janë romancierët gënjeshtarë? Dhe nëse nuk janë, ç’lloj të vërtete tregojnë?
Romancierët tregojnë atë pjesë të së vërtetës që fshihet në fund të çdo gënjeshtre. Për një psikanalist nuk ka fort rëndësi nëse ti thua të vërtetën apo gënjen sepse gënjeshtrat janë po aq interesante, shprehëse dhe të zbulueshme sa çdo e vërtetë e pretenduar.
Jam dyshues ndaj shkrimtarëve që pretendojnë të thonë të gjithë të vërtetën për veten, për jetën e tyre apo për botën. Më pëlqen të qëndroj me të vërtetat që gjej te shkrimtarët të cilët e paraqesin veten si gënjeshtarët më të guximshëm. Qëllimi im te të shkruarit e një romani të bazuar tërësisht në fantazi si “Se una notte d’inverno un viaggiatore”, ishte të gjeja kësisoj një të vërtetë që ndryshe s’do të kisha qenë në gjendje ta gjeja.
[vijon]