MAGJITË E PJESSHME TË DON KISHOTIT

nga J. L. Borges

Ka të ngjarë që këto përsiatje të jenë bërë ndonjëherë më parë, dhe ndoshta, më shumë se një herë; diskutimi se çfarë risie sjellin më intereson më pak se ai për vërtetësinë e tyre.

Në krahasim me libra të tjerë klasikë (Iliada, Eneida, Pharsalia, Komedia e Dantes, tragjeditë dhe komeditë e Shekspirit), Don Kishoti është vepër realiste; realizmi i tij, megjithatë, ndryshon thelbësisht nga ai që u praktikua në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Joseph Conradi mund të shkruante se ai e përjashtonte të mbinatyrshmen nga vepra e tij ngaqë, po ta përfshinte, do të dukej sikur e mohonte që e përditshmja është e mrekullishme; nuk e di nëse edhe Miguel de Cervantesi besonte kështu, por di që forma e Don Kishotit e bëri të vinte përballë njëra-tjetrës një botë reale prozaike dhe një botë imagjinare poetike. Conradi dhe Henry Jamesi e romanizuan realitetin, sepse e gjetën poetik; për Cervantesin, realja dhe poetikja ishin antinomi. Gjeografive të hapëta dhe të mjegullta të Amadís-it ai u kundërvë rrugët gjithë pluhur dhe bujtinat e gërditshme për udhëtarët në Castille; imagjinoni një romancier të kohëve tona të privilegjiojë, për synime parodike, pikat e karburantit. Cervantesi ka krijuar për ne poezinë e Spanjës së shekullit të shtatëmbëdhjetë, por as ai shekull, as ajo Spanjë nuk ishin për të poetikë; autorë si Unamuno ose Azorín ose Antonio Machado, që ngashëreheshin thellë sa herë që përmendej La Mancha, për të do të kishin mbetur të pakuptueshëm. Plani i librit të tij e përjashtonte të mrekullishmen; kjo e fundit, megjithatë, duhej të figuronte në roman, së paku tërthorazi, njëlloj si krimet dhe misteri, në një parodi të një rrëfimi policor. Cervantesi nuk mund t’u kërkonte ndihmë talismanëve dhe yshtjeve, por e gjeti mënyrën për ta ndjellë të mbinatyrshmen në një mënyrë më delikate dhe, për këtë arsye, më të efektshme. Thellë-thellë brenda vetes, Cervantesi e dashuronte të mbinatyrshmen. Paul Groussac pat vërejtur në 1924: “poshtë një shtrese sipërfaqësore latine a italiane, produksioni letrar i Cervantesit rrjedh në masë të madhe nga romani pastoral dhe romani kalorësiak, përralla nanuritëse të robërisë.” Don Kishoti është më pak një antidot për ato trillime, se ç’është një lamtumirë e fshehtë, nostalgjike.

Çdo roman është një plan ideal i futur në mbretërinë e realitetit; Cervantesi gjen kënaqësi duke pështjelluar objektiven dhe subjektiven, botën e lexuesit dhe botën e librit. Në ata kapituj ku diskutohet nëse legeni i një berberi është apo jo helmetë dhe samari i një gomari është apo jo takëm pajimesh mbretërore të një kali, problemit i dilet ballazi; pasazhe të tjera, siç kam shënuar, veç e insinuojnë. Në kapitullin e gjashtë të pjesës së parë, prifti dhe berberi inspektojnë bibliotekën e Don Kishotit; për çudi, një nga librat që ata gjejnë është Galatea e Cervantesit, dhe aty zbulohet që berberi është mik i autorit dhe nuk ka ndonjë admirim të veçantë për të, madje thotë se ai ka më shumë prirje për ngatërresa se për vargje dhe se libri ka një farë kreativiteti, sugjeron ndonjë ide, por nuk arrin asnjë përfundim. Berberi, një ëndërr ose forma e një ëndrre të Cervantesit, jep një mendim për Cervantesin… Me habi njëlloj të madhe mësojmë, në hapje të kapitullit të nëntë, se romani qenka përkthyer i tëri nga arabishtja dhe Cervantesi e pat blerë dorëshkrimin në pazarin e Toledos dhe ia pat porositur përkthimin një mauri që e pat strehuar në shtëpinë e vet për më shumë se një muaj e gjysmë, derisa ky të mbaronte punën. Na shkon mendja te Carlyle, që pretendonte se Sartor Resartus ishte versioni fragmentar i një vepre të botuar në Gjermani nga Doktor Diogenes Teufelsdroeckh; na shkon mendja te rabini spanjoll Moisés de León, që e hartoi Zoharin ose Librin e Shkëlqimit dhe pastaj e paraqiti si të një rabini palestinez të shekullit të dytë.

Kjo lojë ambiguitetesh të çuditshme arrin kulmin në pjesën e dytë; protagonistët e Don Kishotit tani e kanë lexuar pjesën e parë dhe tani janë, njëkohësisht, lexues të Don Kishotit. Këtu nuk mund të mos na vijë në mendje Shekspiri, që përfshin në skenën e Hamletit një skenë tjetër, ku luhet një tragjedi pak a shumë e ngjashme me atë të Hamletit; meqë këto dy pjesë nuk përkojnë mirë mes tyre, kjo ia pakëson efikasitetin përfshirjes. Një artific i ngjashëm me atë të Cervantesit, në mos edhe më i habitshëm, ndeshet te Ramayana, poema e Valmikit, e cila rrëfen bëmat e Ramës dhe luftën e tij me demonët. Në librin e fundit, bijtë e Ramës, që nuk e njohin të atin, kërkojnë strehë në një pyll, ku një oshënar u mëson të lexojnë. Ky mësues është, çuditërisht, vetë Valmiki; libri që ata studiojnë, Ramayana. Rama urdhëron një sakrificë kuajsh, Valmiki dhe nxënësit e tij marrin pjesë në këtë ritual. Madje këta të fundit këndojnë, të shoqëruar me llautë, Ramayanën. Rama dëgjon historinë e vet, i njeh të bijtë dhe pastaj e shpërblen poetin… Diçka e ngjashme krijohet gati pa dashje te Një mijë e një netët. Kjo përmbledhje historish fantastike u kthehet e u rikthehet, deri në marramendje, degëzimeve të një historie qendrore në histori të mëpasme, të nënrenditura, por pa u përpjekur t’i shkallëzojë realitete, dhe efekti (që duhej të kish qenë i thellë) është, në fakt, sipërfaqësor, si një qilim persian. Historia që e hap serinë është e mirënjohur; zotimi i tmerrshëm i mbretit, që çdo natë të martohet me një virgjëreshë, së cilës pastaj ia presin kryet në agim; dhe vendosmëria e Sheherazades, që ia merr mbretit mendjen me përralla, derisa kalojnë një mijë e një net dhe ajo i tregon pastaj këtij djalin e tyre. Nevoja për të kompletuar një mijë e një seksione i detyroi kopistët e veprës të bëjnë gjithfarë interpolimesh. Asnjëri prej këtyre nuk është aq turbullues sa ai i natës së gjashtëqindedytë, magjike mes të gjitha netëve. Atë natë, mbreti dëgjon nga goja e mbretëreshës historinë e vet. Ai dëgjon fillimin e historisë, që i përfshin të gjitha të tjerat dhe – përbindshëm – veten. A e rrok dot qartë lexuesi mundësinë që ia hap përpara ky interpolim, rrezikun kaq kurioz? Dhe pikërisht, që mbretëresha mund të ngulë këmbë dhe mbreti të dëgjojë, pa lëvizur prej vendit, historinë e cunguar të Një mijë e një netëve, tashmë të pafundme dhe rrethore…

Shpikjet e filozofëve nuk janë më pak fantastike se ato të artit: Josiah Royce, në bleun e parë të veprës së vet The World and the Individual (1899) pat shkruar kështu: “Le të përfytyrojmë që një pjesë e truallit të Anglisë është sheshuar mirë dhe mbi të një kartograf vizaton një hartë të Anglisë. Puna e tij është e përsosur: asnjë detaj i truallit të Anglisë, pavarësisht sa i imtë, nuk mbetet i paregjistruar në hartë; gjithçka gjen atje përgjegjësen e vet. Kjo hartë, në një rast të tillë, përmban një hartë të hartës, e cila duhet të përmbajë një hartë të hartës, dhe kështu me radhë, deri në pafundësi.”

Po pse shqetësohemi, vallë, që harta përfshihet në hartë dhe që një mijë e një netët përfshihen në librin e Një mijë e një netëve? Pse shqetësohemi që Don Kishoti të jetë lexues i Don Kishotit dhe Hamleti spektator i Hamletit? Besoj se e kam gjetur arsyen: këto inversione sugjerojnë që, nëse personazhet e një vepre fiksionale mund të jenë lexues ose spektatorë, atëherë ne, lexuesit ose spektatorët e kësaj vepre, mund të jemi fiksionalë. Në 1833, Carlyle vërejti se historia e universit është një libër i shenjtë, i pafund, që të gjithë njerëzit e shkruajnë dhe e lexojnë dhe rreken ta kuptojnë, dhe ku ata gjithashtu janë shkruar.


[Origjinali spanjisht “Magias parciales del Quijote”, në Otras Inquisiciones, 1952.] [Lutem mos bëni komente publike në lidhje me gjuhën dhe zgjedhjet specifike të këtij përkthimi. Kush gjykon se një fjalë ose një fragment i tekstit duhej përkthyer ndryshe, është i mirëpritur të më dërgojë për botim versionin e vet ose të më shkruajë privatisht.]

Lini një përgjigje

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin