nga J. L. Borges
Historia universale mund të jetë edhe historia e disa pak metaforave. Qëllimi i këtyre shënimeve është të skicojnë një kapitull të kësaj historie.
Gjashtë shekuj para Krishtit, rapsodi Ksenofan nga Kolofoni, i lodhur nga vargjet homerike që recitonte qytet më qytet, iu kthye kundër poetëve që u blatonin tipare antropomorfe zotave dhe u ofroi grekëve një Zot të vetëm, në trajtën e një sfere të amshuar. Te Timaeus i Platonit lexojmë se sfera është figura më e përsosur dhe më e njëtrajtshme, sepse të gjitha pikat e sipërfaqes së saj janë të baraslarguara nga qendra; Olof Gigoni (Ursprung der griechischen Philosophie, 183) beson se Ksenofani pat folur në mënyrë analogjike: Zoti është sferik, sepse ajo formë është më e mira – ose më pak e papërshtatshmja – për ta paraqitur Hyjninë. Dyzet vjet më vonë, Parmenidi do ta riformulonte imazhin: “Qenia është si masa e një sfere të balancuar mirë, forca e së cilës është konstante nga qendra në çdo drejtim.” Calogero dhe Mondolfo arsyetojnë se Parmenidi kish përfytyruar një sferë të pafund, ose pafundësisht të zgjerueshme, dhe se fjalët e tij kishin kuptim dinamik (Albertelli: Gli Eleati, 148). Parmenidi jepte mësim në Itali; pak vjet pas vdekjes së tij, Empedokli i Agrigentum-it, në Sicili, ndërtoi një kozmogoni të ndërlikuar: ekziston atje një stad, ku grimcat e dheut, ujit, ajrit dhe zjarrit krijojnë një sferë pa cak, “Sphairos-in e rrumbullt, e cila galdon në vetminë e saj rrethore.”
Historia universale vazhdoi të shpalosej, Zotat pak si tepër njerëzorë që Ksenofani pat refuzuar u katandisën në figura të trillimit poetik ose në djemën – edhe thuhej se njëri prej tyre, Hermes Trismegistus-i, kish diktuar një numër librash (42, sipas Klementit të Aleksandrisë; 20,000 sipas Hamblicus-it; 36,525 sipas priftërinjve të Thotit – i cili është edhe ai Hermesi), faqet e të cilëve përmbajnë të shkruar gjithçka. Fragmente të kësaj biblioteke iluzore, të mbledhura bashkë ose të sajuara duke filluar nga shekulli i tretë, krijojnë atë që do të njihet si Corpus Hermeticum; në një nga këto fragmente, ose te Asclepius-i, që edhe ai i atribuohej Trismegistus-it, teologu frëng Alain de Lille (Alanus de Insulis) zbuloi, në fund të shekullit të dymbëdhjetë, formulën e mëposhtme, që motet e mëpasme nuk do ta harronin më: “Zoti është një sferë e rrokshme mendërisht, qendra e së cilës është kudo dhe perimetri askund.”
Pre-sokratikët flisnin për një sferë pa cak; Albertelli (sikurse edhe Aristoteli para tij) mendon se të flasësh kështu është t’i lejosh vetes një contradictio in adjecto, sepse subjekti dhe predikati anulojnë njëri-tjetrin; kjo mund të jetë e vërtetë, por gjithsesi, formula e librave hermetikë të paktën na ndihmon që, pothuajse, ta përfytyrojmë këtë sferë. Në shekullin e trembëdhjetë, imazhi rinxjerr krye në simbolikun Roman de la Rose, ku sillet si citat nga Platoni, dhe në enciklopedinë Speculum Triplex; në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, kapitulli i fundit i librit të fundit të Pantagruelit zë në gojë një “sferë intelektuale, qendra e së cilës është kudo dhe perimetri askund dhe që ne e quajmë Zot.” Për mendjen e Mesjetës, kuptimi vinte i qartë: Zoti është në të gjitha krijesat e Tij, por asnjëra prej këtyre nuk i vë dot cak. “Qiejt dhe qiejt e qiejve nuk mund të të nxënë,” thoshte Solomoni (Mbretërit I, 8:27); metafora gjeometrike e sferës tingëllon si e ndërtuar mbi këto fjalë.
Poema e Dantes e ruajti astronominë ptolemease, e cila mbretëroi për 1,400 vjet në përfytyrimin e njerëzimit. Toka zë vend në qendër të universit. Është sferë e palëvizshme; rreth saj rrotullohen nëntë sfera bashkëqendrore. Shtatë të parat janë qiejt “planetarë” (qiejt e Hënës, Merkurit, Venusit, Diellit, Marsit, Jupiterit, Saturnit); e teta, është qielli i yjeve të palëvizshme; e nënta, qielli kristalin që quhet edhe Primum mobile. Ky, nga ana e vet, qarkohet nga qielli Empirean, i tëri prej drite. Gjithë ky aparat i ndërlikuar sferash të zbrazëta, të tejdukshme dhe rrotulluese (njëri nga sistemet kish nevojë për 55 prej tyre) u shndërrua tani në domosdoshmëri intelektuale: De hypothesibus motuum coelestium commentariolus është titulli i ndrojtur që Koperniku, mohuesi i Aristotelit, pat vendosur në krye të dorëshkrimit që do të shndërronte vizionin tonë për kozmosin.
Për një njeri, Giordano Brunon, shkallmimi i këtyre kubéve yjore erdhi si çlirim. Te La cena delle ceneri ai shpalli se bota është pasoja e pafund e një shkaku të pafund, dhe se hyjnia është fare pranë nesh, “sepse është brenda nesh edhe më shumë se ç’jemi ne vetë brenda vetes.” Ai kërkoi fjalët e duhura për t’u rrëfyer njerëzve hapësirën kopernikane dhe, në një faqe të mirënjohur, shkroi: “Mund ta pohojmë me siguri se universi është i gjithi qendër, ose që qendra e universit është kudo dhe perimetri askund” (De la causa, principio et uno, V).
Kjo frazë u pat shkruar, gjithë ngazëllim, në 1584, ende nën dritën e Rilindjes; shtatëdhjetë vjet më pas atij zjarri s’i kish mbetur më as edhe një flakërim dhe njerëzit ndiheshin të humbur në kohë dhe në hapësirë. Në kohë, sepse në qoftë se e ardhmja dhe e shkuara janë të pafundme, atëherë nuk mund të ketë një “kur”; në hapësirë, sepse, po të jetë çdo qenie e baraslarguar nga e pafundmja dhe nga infinitezimalja, atëherë nuk mund të ketë një “ku”. Askush nuk ekziston në një ditë të caktuar, në një vend të caktuar; askush nuk ia njeh përmasat fytyrës së vet. Në kohën e Rilindjes, njerëzimi kujtoi se e pat arritur moshën e burrërisë dhe madje e deklaroi këtë, me gojën e Brunos, të Campanellës dhe të Baconit. Në shekullin e shtatëmbëdhjetë, njerëzimin e pat pllakosur një ndjesi plakjeje; për t’u ngushëlluar, ai zhvarrosi besimin në një rrëgjim të ngadaltë dhe fatal të së gjitha krijesave, pas mëkatit të Adamit. (Dimë – nga kapitulli i pestë i Gjenezës – se Metuselahu pat jetuar nëntëqind e gjashtëdhjetë e nëntë vjet; dhe nga i gjashti, se “kish gjigandë mbi tokë në ato kohë”). Përvjetori i parë i elegjisë së John Donne-it, Anatomy of the World, ankohej për jetën aq të shkurtër dhe shtatin e vogël të njerëzve bashkëkohës, që janë si pigmejtë dhe gishtëzat; Miltoni, sipas biografisë së Johnsonit, druante tashmë se epika nuk do të kthehej dot më në këtë botë; Glanvilli mendonte se Adami, “medalja e Perëndisë”, zotëronte edhe të parët teleskopik, edhe atë mikroskopik; Robert Southi shkroi: “Aristoteli nuk ishte veçse një fragment i Adamit, dhe Athina një mbeturinë e Parajsës.” Në atë shekull të ligështuar, hapësira absolute që pat frymëzuar hekzametrat e Lukrecit, hapësira absolute që i pat sjellë çlirimin Brunos, erdhi e u shndërrua në labirint dhe humnerë për Paskalin. Ky llahtarisej nga universi dhe nuk donte veç që të adhuronte Zotin; por Zoti, për të, ishte më pak real se universi aq i llahtarshëm. I vinte keq që rruzullimi nuk fliste dhe e krahasonte jetën tonë me atë të lundërthyerve në një ishull të pabanuar. E ndiente peshën e pandalshme të botës fizike, përjetonte marramendje, frikë dhe vetmi, dhe ndjesitë e vet i shprehu me këto fjalë: “Natyra është një sferë e pafund, qendra e së cilës është kudo dhe perimetri askund.” Kështu lexohet në tekstin e Brunschvicgut; por edicioni kritik i botuar nga Tourneur-i (Paris 1941), që riprodhon fjalët e korrigjuara dhe variacionet në dorëshkrim, tregon se Paskali pat nisur të shkruante fjalën effroyable: “një sferë e frikshme, qendra e së cilës është kudo dhe perimetri askund.”
Historia universale mund të jetë edhe historia e intonacioneve të ndryshme që u jepen disa pak metaforave.
[Origjinali spanjisht, “La esfera de Pascal”, në Otras Inquisiciones, 1952. Hiperlidhjet i kam shtuar unë, përkthyesi, për lehtësinë e lexuesit.] [Lutem mos bëni komente publike në lidhje me gjuhën dhe zgjedhjet specifike të këtij përkthimi. Kush gjykon se një fjalë ose një fragment i tekstit duhej përkthyer ndryshe, është i mirëpritur të më dërgojë për botim versionin e vet ose të më shkruajë privatisht.]