ÇABEJ: INSTITUTI DHE DIJETARI

Këto ditë u themelua, në Tiranë, Instituti Çabej – një ngjarje e shumëpritur dhe me rëndësi shpresoj historike, për fatet e studimeve albanologjike në Shqipëri, në Kosovë dhe kudo gjetiu në Europë. Misioni kryesor i këtij instituti është të mbrojë, të popullarizojë dhe të çojë më tej trashëgiminë e veprës së Eqrem Çabejt, si studiues i shquar dhe poliedrik i gjuhës shqipe.

Lajmi për themelimin e Institutit u përcoll gjerësisht nga mediat; me kalimin e muajve do të vijnë duke u detajuar dhe pasuruar edhe programi, planet e botimeve, kalendari i veprimtarive shkencore dhe kulturore dhe gjithçka tjetër që do t’i duhet këtij institucioni për t’u konsoliduar larg sensacionalizmit, kitsch-it nacionalist dhe folklorizmit akademik dhe në një klimë që fatkeqësisht mbetet armiqësore për studimet elitare, larg kamerave, mikrofonëve dhe uzurpatorëve të politikave kulturore.

Këtu veç do të hedh dy rreshta në lidhje me çfarë mendoj unë është pikërisht e çmuar, në trashëgiminë e Çabejt; diçka që kultura shqiptare nuk do ta rikuperojë dot kurrë, nëse e lejon të lihet mënjanë ose të harrohet qoftë edhe vetëm për 2-3 breza. Dhe do ta bëj duke u ndalur, shkurt dhe thjesht, në metodën e tij etimologjike – ose duke parë si e gjurmonte ky dijetar historinë e fjalëve shqip dhe, nëpërmjet fjalëve, edhe të vetë gjuhës shqipe.

Shpesh etimologjia, si disiplinë e gjuhësisë, përfytyrohet si të ishte çiftim mekanik, ose në duam aritmetik i fjalëve shqipe me burimin; që mund të jetë indo-europian ose i trashëguar, sikurse mund të jetë fjalë e një gjuhe me të cilën shqipja ka rënë në kontakt gjatë prehistorisë dhe historisë së saj, por edhe fjalë e krijuar brenda shqipes, nëpërmjet fjalëformimit, rrugës onomatopeike ose mënyrave të tjera të mirënjohura.

Por për Çabejn, siç e thekson edhe ai vetë, “etimologjia nuk është një me hetimin e gurrës së një fjale dhe as duhet të ndalet me diktimin e kësaj gurre. Ajo përfshin diçka më tërësore, atë që mund të quhet jeta e fjalëve në një kuptim të përgjithshëm… Në këtë mënyrë, çështja e burimit të një fjale duhet të bëjë pikënisjen për historinë e saj dhe pikëmbërritjen për studimin e kësaj historie.” Në pajtim me këtë përkufizim të objektit të kërkimit etimologjik, edhe metoda që duhet ndjekur, kërkon që “të nisemi konsekuentisht e në mënyrë të vetëdijshme nga brenda e të dalim jashtë, [të] shqyrtojmë gjendjen e brendshme të shqipes e të kalojmë në krahasime përtej caqeve të saj.” [SE I, Hyrje].

Dhe këtu Çabej ishte i pashoq në mjeshtërinë e vet për të kombinuar indo-europianistikën me antropologjinë gjuhësore, dialektologjinë dhe fjalëformimin, gramatikën historike dhe filologjinë e teksteve të vjetra – ose për ta rrokur fjalën brenda shtrirjes së saj në hapësirë dhe në kohë dhe në shoqëri dhe rrjetës së lidhjeve të saj me fjalë të tjera, me folësit e saj, me ekonominë materiale dhe gjeografinë, me diakroninë e saj ose “të bërit” (divenire, becoming) dhe gjithçka tjetër që e bën gjuhën shqipe të jetë “shqipe.”

Po sjell këtu vetëm etimologjinë e një fjale, foljes prish, për ta ilustruar këtë qasje sa unike, aq edhe multi-disiplinare të Çabejt (sipas trajtesës në SE VI). Siç ia kërkon metoda, etimologu jep në krye një listë jo vetëm të kuptimeve që ka fjala sot dhe që ka pasur në histori dhe në gjeografi; por edhe të fjalëve të prejardhura prej saj (prishës, prishë, shprish, shprishem), siç dalin në dialektet e të folmet e shqipes, por edhe tek autorët e vjetër. Më pas, Çabej citon etimologun e parë serioz të shqipes dhe pararendësin e tij të shquar, Gustav Meyer-in, që e afron fjalën prish me greqishten πρίω që ka kuptimin “sharroj”; dhe që është pranuar nga të tjerë studiues, përfshi këtu edhe Joklin, një tjetër pararendës i madh, i cili e ka zgjeruar krahasimin duke përfshirë në ekuacion edhe saksonishten e vjetër frēsa “rrezik, rrezik kreje” dhe gotishten fraisan, “provoj, shqyrtoj”. Edhe Meyer-i edhe Jokli e marrin kështu fjalën shqipe dhe e çiftojnë me fjalë burimore gjuhësh të tjera indo-europiane, duke e pranuar në mënyrë implicite si të fondit të trashëguar, por pa u zgjatur shumë në analizat e jetës së saj brenda gjuhës.

Pas kësaj parashtrese të etimologjive nga pararendësit e vet, Çabej shton se prish është vërtet e mbarë gjuhës, por se kuptimi i parë i fjalës nuk duket të jetë ky i sotmi, meqë Bardhi, fjalorin e vet latinisht-shqip, për latinishten destruere ka me e renuem, me e çartunë; prandaj, shton Çabej, prish do të ketë pasur dikur një kuptim më konkret se “shkatërroj, rrënoj, dëmtoj”. Të vërehet se, për të arritur te ky përfundim, autorin e ndihmon analiza e kuptimit të fjalës në kohë (diakroni), e mbështetur jo vetëm në dëshmitë nga autorë të vjetër si Budi dhe Bogdani, por edhe në dëshmitë e tërthorta, si kjo nga fjalori i Bardhit.

Që këtej, Çabej formulon hipotezën se prish ka dalë nga prisha, forma e aoristit (një kohë foljore e ngjashme me të kryerën e thjeshtë) të foljes përshij “thërmoj, bëj (bukën) përshesh”, e cila vetë vjen nga shij, duke u formuar me mjetet e brendshme të shqipes (parashtesim). Barazimin përshij : prisha ai e krahason me gërshas : grisha, këlthas : klitha etj. (këtu mund të shtonim edhe pëlcas : plasa, kërcas : krisa, thërras : thirra, bërtas : brita, përkas : preka, si folje që dalin me temë të zgjeruar në të tashmen). Nga përshij, vazhdon Çabej, vjen edhe përshesh. Ky shtjellim sistemik ose brenda një rregullsie jo vetëm i referohet gramatikës historike të shqipes, por edhe e pasuron atë, duke ia shtuar një element të ri grupit të foljeve me temë të zgjeruar në të tashmen.

Përfundon autori: prish është “një nga ato fjalët e shumta të shqipes, të cilat janë formuar nëpër zhvillimin e brendshëm të gjuhës.” Dhe nëse është kështu, atëherë konstatimi fillestar se prish “është e mbarë shqipes” merr valencë të re, meqë fillon të konfirmojë – tërthorazi – vjetërsinë edhe të modelit fjalëformues përkatës, ose të parashtesimit me për-, meqë do t’u ketë dashur kohë, që një leksemë më parë të krijohet në një të folme të caktuar, pastaj të përfshihet në një paradigmë krejt specifike (ajo e foljeve me temë të zgjeruar në të tashmen) dhe më në fund të jetë përhapur dora-dorës edhe në dialektet; pa çka se këto dy proceset e fundit mund të kenë ndodhur paralelisht. Etimologjia e një fjale, pra, ndihmon për të datuar, të paktën në mënyrë relative, edhe një mënyrë fjalëformimi ende aktive në shqipen e sotme.

Edhe një herë, etimologjia e një fjale të vetme arrihet duke kombinuar parimin “nga brenda jashtë”, analizën e fjalës në historinë e saj (çfarë nënkupton mundësinë që fjala të jetë produkt i një procesi të rregullt fjalëformimi të cilit ia njohim vetëm gjurmët), vështrimin e shtrirjes së saj dhe të kuptimit të saj edhe në gjeografi (dialekte) edhe në autorët e vjetër (të cilët kanë “fotografuar” një gjendje gjuhësore më të hershme), analizën e fjalës si element të një sistemi – në rastin tonë, të foljeve që dalin me temë të zgjeruar në të tashmen; dhe më në fund, lidhjet e saj fjalëformuese brenda sistemit leksikor të shqipes, si me përshesh, të cilat gjithashtu ndihmojnë për të pranuar se prish ka pasur një kuptim tjetër, më konkret, dhe pikërisht të lidhur me shij.[1]

Shpresoj që ky shembull, qëllimisht i thjeshtuar, të mjaftojë për të krijuar një ide se si procedonte Çabej në analizat e veta etimologjike; dhe për të shpjeguar pse arritjet e tij në këtë fushë, edhe pse të mbetura përgjysmë, janë praktikisht modeli për t’u përvetësuar dhe ndjekur nga studiuesit e rinj, sikurse janë themeli mbi të cilin të ngrihet albanologjia e shekullit XXI, të paktën sa i përket historisë së brendshme të gjuhës. Nga kjo pikëpamje, detyrimi që ka kultura dhe akademia shqiptare ndaj veprës së Çabejt nuk është aq “shenjtërimi” i tij në kalendarin albanologjik dhe ikonizimi i tij në diskursin e mediave, sa ç’është urgjenca me të cilën trashëgimia e Çabejt duhet të bëhet trashëgimi aktive dhe kapilare e dijes shqip, edhe nëpërmjet kontributeve të Institutit Çabej, i cili mbledh në gjirin e vet disa prej nxënësve më të denjë të këtij dijetari.


[1] Edhe pse mua më bind hipoteza e Çabejt për etimologjinë e prish, nuk jam në gjendje të them me siguri se kjo e hedh poshtë, ose e përjashton etimologjinë indo-europiane të sugjeruar nga Meyer-i, Jokl-i dhe tani vonë nga Orel-i (B. Demiraj ka sugjeruar gjithashtu, me rezervë, një tjetër etimologji indo-europiane, në Albanische Etymologien); por çfarë mund të them me siguri është se metoda e Çabejt është unike, dhe e tillë që mund të ndiqet me konsekuencë vetëm nga një njohës i thellë i shqipes në të gjitha aspektet e veta: në kohë, në hapësirë dhe në shoqëri; në leksik dhe në gramatikë; në ligjërimin e folur dhe në ligjërimin e shkruar. Vetë Çabej e ka shpjeguar, më se një herë, se hulumtime të tilla mund të bëheshin vetëm në një periudhë historike kur pak a shumë ishin konsoliduar materialet (sot do të thonim databazat) e leksikut shqip të mbledhura nga goja e popullit dhe nga tekstet e shkruara; dhe kur dijetarët si ai mund të shfrytëzonin lirisht arritjet, hipotezat dhe njohuritë e paraardhësve të tyre në fushën albanologjike.

25 Komente

  1. Z. Ardian Vehbiu ju jeni nje studiues i mireformuar, i talentuar dhe me kulture te gjere, prandaj mendoj se ju do te ishit nje nga punonjesit me te afte qe duhet te punojne ne kete institut te ri shkencor.

  2. Eqerem Cabej nje studjues i madh e i palodhur, sebashku me Aleks Buden, por fatkeqesisht te dy te dale nga shkolla metafizike gjermane, e cila -ne rastin e krahasimeve etimollogjike- eshte nje katastrofe e vertete, pasi i merr gjuhet njehere e mire (si) te krijuara (nga kushedi c’perendi) ketu e ne nje kohe te pacaktuar, (ndoshta mijra vjet me pare, ose dhjetra mijra vjet me pare), keshtu duke i qendruar rigoroz stemes nacionale, (ne sfond padiskutim ajo gjermane), keshtu nje/cdo fjale e analizuar ka ardhur (vetem) nga x-gjuhe ose (vetem) nga y-gjuhe (!!!), ndonese vete keta historiane, linguiste dhe etimologe e dine fare mire se njeriu vjen nga majmuni dhe ka evoluar gjate dhjetra mijra vjeteve, ndonese keta e dine fort mire se fjalet e para te njeriut kane nisur me tone te thjeshta qysh kur ai bridhte neper shpella, ndonese keta e dine fort mire se gjuhet e njeriut kane marre rruge perpara se te formoheshin shoqerite fisnore, pra shume me perpara shoqerive klasore, atyre fetare, cfare d.t.th. se nuk ia vlen ta permendim nacionin (kombesine) fare, pra ky i fundit del ne skene kur gjuhet kane evoluar, jane perzier e jane tranformuar si ajo sallata ruse, apo si ai lavazhi i betonit ne betonieren me energji elektrike. Ndaj (te pakten per mua, megjithe respektin qe ushqej per njerezit sdujues, e ne vecanti per E. Cabejn), do thoja se krahasimet e tija etimologjike jane te kaluara kohes, jo ralle edhe te gabuara. Po qendroj tek fjala “prish”, qe solli Ardiani, per ta pare se krahasimi i Cabejit eshte i manget, apo i shpejtuar, mbi te gjitha mjaft metafizik.(vazhdon:)

    1. Meqë jam i fushës, kam frikë se ty, r.th. të mungon formimi i nevojshëm për t’u marrë me këtë punë. Etimologjia është disiplinë e vështirë e gjuhësisë historike, dhe etimologët e mirë numërohen me gishta, jo vetëm për shqipen, por edhe për gjuhë të tjera të studiuara. Aq më tepër më vjen zor, mua si administrator, që këto përsiatje të tuat të dalin poshtë një shkrimi për Çabejn dhe trashëgiminë e tij. Nuk të këshilloj që të heqësh dorë nga kjo hobby, por të lutem të mos e ushtrosh këtu; sepse “Peizazhet” është tejet i ndjeshëm ndaj këtij lloj folklori.

      1. A nuk ishte po ky Ardian qe tek artikulli Ad hominem (https://peizazhe.com/2017/05/26/ad-hominem/) dhe te tjere artikuj na ka folur dhe predikuar ti kundervihemi ketij fenomeni kastash, (oh, me ate do matesh ti!? Ai eshte profesor i njohur!..)? Mire ketu se gabuam, duke dale nga kasta jone e pjatalarsit, po si t’ia bejme asaj tjetres, qe kemi mesuar po nga keta profesore (vertet) te nderuar e te respektuar, si Cabej dhe Buda, te cilet na kane mesuar qe ne krahasimet etimologjike te kemi parasysh konteksin historik te formimit te koncepteve tek njeriu!? Keshtu, si mund ta pranoj une tani qe koncepti mbi “pershesh-in” ka lindur (eshte formuar) tek njeriu para konceptit te “prish-jes”!? Besoj se njeriu i lashte i shpellave ka patur me pare te beje me PRISHJEN se sa me PERSHESHIN! Keshtu dhe koncepri dhe fjala e “carjes” (ris-it) padiskutim qe ka lindur tek njeriu perpara konceptit dhe fenomenit te “pershesh-it”! Apo ti ke mendim te kundert?! (E te mos harrojme qe fjala “ris” (per carjen) gjindet ne kete kuptim dhe te peraferta me ‘te ne shume e shume gjuhe te tjera europiane, perfshi dhe shqipen, cfare tregon boll besoj!
        Ardian, une e shfletoj here pas here Cabejin dhe jam i mahnitur nga dijet dhe puna e tij gjigande. Po ashtu e admiroj Aleks Buden dhe njohurite e tij, sidomos ato te kohes se mesjetes, (biles kam patur rastin ta njoh pakez nga afer, duke qene ne nje bisede te lire te tij, mbi iliret, tek Akadameia nje mbremje). Por fatkeqesisht nuk jam dakort me te gjitha ato cfare kane shkruar dhe thene te dy, si ne rastin e mesiperm te fjales “prish”. Natyrisht ne nje koment nuk mund te sqarosh shume!
        Persa i perket ketij instituti te ri qe qenka ngritur me emrin e tij, do i uroja pune te mbare; por nuk besoj se ka per te sjelle ndonje gje me vlere, ashtu sic nuk kane sjelle keto dekada te fundit edhe mjaft institute, shkolla te larta, akademira, etj. shqiptare te ngrejtura gjate ketyre 25 vjeteve, por qe i bejne te gjitha qejfin vetes!

  3. Ngaqe jam marre vete me etimollogji (per hoby dhe si amator) orientohem mjaft kollaj tek cfardo fjale qe mund te marr ne analize, keshtu ta verifikoj se si ka evoluar, ku dhe ne c’kohe. Pra nuk behet fjale fare per nacionin, pasi te gjitha gjuhet europiane, perfshi dhe shqipen, (megjithe evolimin me te ngadalte te kesaj te fundit), me dalin te perziera dhe te prejardhura nga gjuhe/fjale mjaft te hershme, kur gjuha dhe gjuhet (apo dhe dialektet) ishin me te thjeshta, pra njeriu ishte ne formim e siper te shoqerive te para, atyre fisnore, padiskutim shumica e tyre si imitim i zhurmave te caktuara (onomatopeike), -gjithe kjo asgje e re ketu, por e mesuar qysh ne shkolle te mesme nga cilido shqiptar i kohes sone.
    Tek shume fjale me “p”, ne fillim, kemi fjalen “për” (per, für, fyr), nje perdorim mjaft arkaik ky ne te foluren e njeriut, jo vetem thuajse ne cdo folje, (për (me) ik, për (të) ça dru, etj.), por edhe si percaktim apo tregues i dikujt ose dickaje, si p.sh. ai (eshte) per diellin, pra i kultit te diellit, etj. Kjo forme arkaike perdorej deri ne shqipen e veriut deri para disa dekadash, pse jo akoma dhe sot, gje qe ka nje fare “prejardhje” (por mund ta marrim dhe pa thonjza kete) nga e perdormja (leksiku) iranian (ndoshta ai i vjeter, por me duket se edhe sot ata perdorin kete forme?). Mund te shpjegojme shume per kete forme te foluri dhe vete evolimin e “pë-r”, por nuk po zgjatem ketu, sepse eshte shkruar mjaft nga te tjere; une gjithashtu ne vend tjeter.
    Tani, tek fjala “prish” nuk kemi prejardhje apo lidhje direkte me “për shesh” por kemi nje evolim nga “për resh”, “për rish”, “për ris”. Oh, mama mia, u larguam keshtu nga shqipja! Krahasimi etimollogjik ka vetem yllin e te VERTETES si udhefryes, pra fjalet e perdorura ne kohe te ndryshme, dhe jo kombet e sotme. Keshtu kjo “resh” rish” “ris” ajo fjale qe ka hyre ne thuajse te gjitha gjihet europiane dhe shume aziatike per kuptimin e te cares (ris), percares (kujtoni Parisin qe percau dhe futi ne grindje te gjithe boten e njohur), grindes, i vrullshem, (p.sh. ne gjermanishten e sotme: rasch/rash), ne thrakishten e vjeter eshte bistras(h)= i shpejte, apo dhe ras(h)kur= i shpejte, i hedhur, i gjalle; apo pak me rezerve mund te marrim edhe traush= me thy, thyej; ose ne sankrite nirashta= e thyer, e copezuar, e shkaterruar; e me duket se edhe “me thy” dhe “me shkaterru” ben “ruxh”, “ruxhati”; pa llogaritur pastaj ne shqipe qe kemi “paresh”= tash pak kohe, tani sapo (nga Malsia e Madhe), apo kemi “rreshim”, “rrafsh”, “rrafshij” etj., ku te gjitha keto kane si rrenje baze fjalen/tonin onomatep “rë” “ra”, “ru”, qe tregonte dicka qe po binte nga lart-poshte, dicka me rrembim, dicka te vrullshme, e keshtu me radhe sipas aktiviteteve evoluese te jetes; por edhe toni “shë”, “shu” etj. eshte po ashtu onomatopet, sepse tregon dicka qe shtyhet, qe ben zhurme.
    Te themi tani se në kete gjurmim (te shpejte etimologjik qe bera une ketu), gjithshka vjen nga shqipja, pasi “rë”, “ra”, “ru”, “re” i ka akoma shqipja?! Jo, ky ton, kjo fjale gjindet me kete kuptim dhe kuptime te peraferta ne shume gjuhe te tjera. Shqipja e ka ruajtur me mire, dhe keto jane disas folje, qe tashme i dime te gjithe. Eshte e vertete qe shqipja ka mjaft evolime te vjetra ne “veten e saj”, dhe per to eshte shkruar pak, ose eshte shkruar shpejt e me gabime, si e si per ta ngritur shqipen ne piedestale hyjnore, pse jo si gjuhe Zoti!!!

  4. r.th ne fillim i bere zbor glotologjise duke e quajtur metafizike gjermane, pastaj i bere prape zbor metodologjise krahasimore qe perdor glotologjia. Kjo eshte si te thuash qe logjika deduktive/ sillogjizmi eshte logjike mashtruese,iluzion, e pyetjes po mire ti vete nga e nxore kete konkluzion t’i pergjigjesh:
    1- gjithe sillogjizmat bazohen tek premisa absolute
    2- absolutja nuk ekziston
    3- rrjedhimisht sillogjizmi nuk ekziston, pra eshte mashtrim, iluzion

    Instituti eshte me 25 vjet vonese, por me mire vone se kurre. Nuk jam optimist per rezultatet sepse rruga e Cabejt eshte e veshtire, duhen njerez qe te jene enciklopedi e dihet qe ajo sakrifice nuk shperblehet. Shteti eshte ne duart e çilizmit keshtu qe e kam te veshtire optimizmin. Te shpresojme se te pakten instituti do ruaje e promovoje studimet.

    1. Sinqerisht, hyllin, kete glotologjine nuk e njoh mire, ndonese me ka rene rasti ta pjek here-here rruges! Nuk e di nese ka te beje me prejardhjen e fjales, por nuk jam i sigurte! S.d.q., fjaloret aty jane, interneti po ashtu aty eshte, dhe ne ditet pasuese do informohem me mire. Tani persa i perket sillogjizmit qe permend, mendoj se vetem ketu ne gjuhesi nuk mund te flasim kaq te sigurte se kemi te bejme me ‘te, pasi krahasimet jane me se shumti hipotetike dhe jo llogjike. Ne rastin e fjales “prish”, (apo dhe ne shume fjale te tjera), Cabej, Majeri e te tjere nuk sjellin fakte apo rrjedhime llogjike, por vetem aparenca te jashtme te fjales, duke injoruar faktorin kryesor, ate te kohes se formimit te koncepteve dhe fjaleve te ndryshme.
      Keshtu, edhe ato qe ti me vesh mua ne lidhje me silogjizmin nuk qendrojne! Edhe ideja e Absolutes (po te duash e quajme edhe Zot) nuk hyn fare ne kete muhabet; une mund te jem besimtar -bie fjala, por kjo nuk percakton analizen time dhe tonen ne ndjekjen e origjines se nje fjale te caktuar.
      Qe ta kuptosh me mire muhabetin e te mos vertitemi ne lojra fjalesh dhe fjale te medha, po te sjell nje fakt. Franc Bopi (Franz Bopp), te cilin Gjermania dhe shkolla nga ke dale ti e mbajne per nje linguist (krahasuesh fjalesh) te madh, perpiqesh te gjente e te na i tregonte neve gjuhen e pare te njeriut!!! Tani, a mund te flasim ne per gjuhe te pare te njeriut!? Ne mesojme se njeriu vjen nga bota e kafsheve sebashku me disa tone, tone te cilat i perfeksionoi dhe zhvilloi me tej, si nga pasthirrmat ashtu dhe imitimi i zhurmave te ndryshme, si dhe nga tone koti rastesore. Ke pranon ti, pikpamjen teresisht metafizike Bopiane te nje gjuhe fillestare, apo pikpamjen dialektike te zhvillimit dhe ndryshimit te pareshtur te jetes, koncepteve dhe toneve te njeriut?

  5. z. Vehbiu, në artikull thuhet se sipas Cabejt folja prish po të bluhet mirë e mirë vjen nga “shij”. Ndoshta është dicka që supozohet të dihet, por unë nuk e kam dëgjuar kurrë më parë këtë folje. Do t’ua dija për faleminderit sikur të më jepje një shpjegim të shkurtër për kuptimin e foljes “shkij” ndoshta të flisje dhe pak për origjinën sepse vërtet që nuk e kam dëgjuar kurrë.

    Sa për institutin më duket një hap në drejtimin e duhur jo vetëm për ruajtjen e trashëgimisë së Cabejt por edhe për përmirësimin e studimeve albanologjike. Shpresoj që studius të shqipes të gjejnë mikpritje në këtë institut dhe të punohet për ngritjen e asaj databzës që përmendni në artikull.

  6. Pyetje: në momentin kur Çabej mbërriti nga -prish- në -shij-, dmth mbërriti tek një raport thuajse homonimik (shij-shi) , prej ku natyrshëm duke përdorur variantin dialektor -shi- për pasojë duke mbërritur në një homonimi të pastër (shi-shi)(edhe pse janë folje-emer), përse të mos e ketë marrë në konsideratë Çabej këtë raport interesant? si me thënë , kur ka mbërritur në themel pse s’ka ngritur dhe gurin e fundit? sepse qofsha i gabuar, por këto dy fjalë duken identike për nga burimi onomatopeik , ose qoftë edhe si influencë e njërës për krijimin e tjetrës.Shi bën zhurmë shiu; shi bën zhurmë e shira në lëmë; shiu bie pikë pikë, po ashtu dhe drithi në lëmë kokërr kokërr bie.
    Më tërhoqi vëmendjen “çështja e burimit të një fjale” tek pjesa që ju keni cituar nga Çabej “…Në këtë mënyrë, çështja e burimit të një fjale duhet të bëjë pikënisjen për historinë e saj dhe pikëmbërritjen për studimin e kësaj historie.”, ndaj e torra këtë muhabet, që në fund, mesiguri, do të marrë ndëshkim akademik.

    1. Nuk është fjala për ndëshkim akademik – por vetëm për atë që si ju, si kolegu juaj r.th. bëni figurë shumë të keqe duke u marrë me këto punë në publik. Etimologjia kërkon përgatitje teknike, e cila ju mungon – dhe vërtet disa përfundime mund të duken të diskutueshme, por jo të diskutueshme në këtë nivel.

  7. Se pari une nuk dola me pseudonime apo akronime…etj.dola me emrin tim te vertete, nuk i druhem ironise …
    se dyti , duke mberritur tek (shij) a nuk ekziston dhe nje ( shi) atehere e sot e gjithe diten dhe ku eshte ndryshimi ketu?
    se treti, pse te mos kete nje pergjigje per raportin : shi(me shi ne lem) , ne daç edhe (per te shire ne leme)> me shi(shiu).E kam fjalen per nje pergjigje te denje shkencore, te pergatitur mire teknikisht…etj.
    Se fundi, fakti qe etimologet me te medhej te shqipes rrezojne variantet e njeri tjetrit, a nuk do te nenkuptonte kjo, edhe pse e pathene, pra e nenkuptuar, se te njejten verejtje qe bete ju per ceshtjen e mungeses se nivelit, te njejten gje lene te nenkuptuar edhe ata ndermjet njeri tjetrit….
    Gjuhesia nuk eshte nje shkence ekzakte, ndaj dhe ha diskutim
    nejse, por gjithsesi prisja qe prononcimi te ishte nje kundershtim teknik

    1. Problemi me ju është se ju keni gabim jo përfundimet, por premisat e arsyetimeve tuaja; prandaj mos prisni kot që ndokush me sado pak përgatitje teknike t’ju kundërshtojë ndonjëherë seriozisht.

      Gjuhësia – dhe veçanërisht gjuhësia historike – është aq ekzakte sa t’i skartojë menjëherë të gjithë ata që i qasen me mënyra amatore dhe folklorike.

      Madje edhe argumenti që mund ta vinte në dyshim përkatësinë e gjuhësisë në shkencat ekzakte kërkon aq ekspertizë teknike, sa të jetë përtej mundësive tuaja të tanishme për ta rrokur.

      Etimologët “e mëdhenj” të shqipes bien dakord për shumë prej etimologjive; nëse ju duket se kundërshtojnë njëri-tjetrin, kjo vjen ngaqë etimologu B, që vjen pas etimologut A, nuk do të përsëritë etimologjitë e të parit me të cilat pajtohet, por vetëm do të flasë për etimologjitë e të parit me të cilat nuk pajtohet.

      Një tjetër gabim elementar juaji është se merreni me analizën e një shembulli, të cilin unë e kisha sjellë vetëm për të ilustruar METODËN me të cilën punonte Çabej. Metoda është ku e ku më e rëndësishme se shembulli, dhe nëse Çabej ka lënë një traditë që duhet studiuar dhe mbajtur gjallë dhe çuar përpara, kjo nuk është etimologjia e fjalës PRISH, por metoda e formuluar dhe e ndjekur prej tij në studimin etimologjik.

      Mënyra si ju i qaseni kësaj çështjeje më tregon se ju jo vetëm nuk keni kompetencën e nevojshme në lëmin e etimologjisë, por edhe se nuk keni as njohuritë elementare si të merrni pjesë në një debat të kësaj natyre dhe nuk e kuptoni dallimin – ose të paktën nuk i jepni rëndësi – midis metodës dhe objektit të kërkimit shkencor.

      (Më vjen keq që po shprehem kështu, sepse nuk kam arsye të jem armiqësor me ju; por nuk di si ta shpjegoj ndryshe qëndrimin tim.)

      Edhe raporti që vendosni ju, midis SHIJ dhe SHI është i bazuar mbi një ngjashmëri fonetike sipërfaqësore; dhe aq më keq kur ju u atribuoni atyre burim onomatopeik (nuk di nëse ky është përfundimi juaj, apo e keni parë gjëkundi).

      1. E paske trashur gjuhen Ardian.Por kot. Une nuk u mora fare me interpretimin etimologjik te Çabejit per shembullin qe ju vete e sollet si model metodologjik te analizes etimologjike. Une thjesht shtrova pyetjen se cila mund te kete qene arsyeja qe Çabeji pasi e solli fjalen PRISH deri tek SHIJ nuk y shty me tej, te kish shkuar te pakten deri tek nje SHI pa J. Apo gegnishtja eshte jashte loje sipas jush? ndaj ketu na del nje tjeter pyetje: pse SHIJ dhe SHI?
        Megjithate , te pakten mora pergjigjen tuaj teknike per koiçidencat fonetike.
        Si rregull ju merreni gjate me njerzit dhe gjerat me te cilat nuk jeni dakort. Perjashtim, çuditrisht ben rasti i mosmarrjes fare me Petro Zhejin, i cili tek koicidencat fonetike qe shihni ju shihte jo KOIÇIDENCA por KORESPONDENCA…etj.
        Pra siç shihet, dhe mund te rishihet nese nuk eshte pare , apo qofte edhe nese eshte pare gabim, une aspak nuk u mora me analizen e shembullit dhe as me metoden per te cilen qe sjelle ai shembull. Pyetja ime fare s’kishte te bente me etimologjine.Pyetja ime ne thelb kishte te bente se perse ne ato raste kur origjina e ndonje fjale eshte e dukshme, pra eshte e veteshfaqur,(ne kuptimin qe me kalimin e kohes mund ta humbase gjendjen ekzistuese si rezultat i proçesit te transformimeve fjaleformuese ) ajo nuk konsiderohet si e tille.
        Me tej, une nuk ngul kembe qe SHI(u) dhe SHI(rja) jane domosdo onomatope, por meqe ti ngul kembe per te kunderten, pra qe ato nuk jane kurrsesi te tilla, atehere , para se te ironizosh, jep nje shpjegim te kundert bindes, jo si ai qe shkenca e etimologjise eshte aq ekzakte sa pasi skarton amatorizmin, skarton edhe profesionizmin paraardhes , nese s’pati edhe kete kuptim varianti juaj qe etimologu B ne mosdakortesi per disa raste hedh poshte etimologun A. Ku ta çojme metodologjine e A-se qe prodhoje nje produkt nul sipas metodologjise se B-se.Pse qenkesh ekzakte metodologjia etimologjike e B-se, kur neser nje C do ta kundershtoje. Ku na qenka ketu shkencorja. S’kam qene dakort me kete qe thoni ju qe kur kam dhene provim gramatiken historike me Shaban Demirjan,Etem Liken e Seit Mancakun.Nuk mund te kete saktesi shkencore te gramatikes historike pa nje njohje te plote te te gjithe leksikut te dialekteve e nendialekteve ne te gjithe shtrirjen kohore historike te objektit (fjales se dhene) te cilen merr ne shqyrtim . Tek “Shqipja ne kapercyell” vete Çabeji e le te nenkuptuar kete .Nejse histori e gjate.
        Mund te kisha perdorur edhe une stilistike fyese, mu duk me efikase kundervijenja e ca frazave qe hane njera tjetren, pra jo ato te tipit B kunder A-se, por ato te tuat kunder te tuave.

        1. Nuk kam pasur ndërmend të fyej njeri.

          Megjithatë, më habit kjo thënie juaja:

          Si rregull ju merreni gjate me njerzit dhe gjerat me te cilat nuk jeni dakort.

          Sepse vjen te komentet rreth një shkrimi si ky më sipër për Çabejn, i cili e përgënjeshtron menjëherë. Me fjalë të tjera: kam frikë se ju nuk dini se çfarë thoni; dhe aq më pak kur kërkoni të formuloni rregulla.

  8. Ardian, me keto keshilla “kompetenti”, po na kujtoni ate skecin e kompetentit! C’jane keto keshilla alla mesjetare apo kastash indiane te shek. 19!? Pikerisht per kete po diskutojme, (meqe e permende edhe vete), per metoden e krahasimit te fjaleve qe perdor linguisti yne i nderuar Eqerem Cabej, metode e shkolles metafizike gjermane; sa per ilustrim hap fjalorin e Cabejt, V.2, dhe shiko etimollogjine e fjales “baba”, nje metode krahasuese teresisht paradoksale, jo po nga ajo gjuhe e jo po nga kjo gjuhe, ne nje kohe qe cdo njeri e di se kjo fjale, (ba, bab, baba) ka ekzistuar tek njeriu ketu e 100 mije vjet me pare, kohe kur ai bridhte neper shpella dhe akoma nuk kish formuar shoqerite e para, as ato klasore, as fetare, keshtu e keshtu jo ato nacionale. Mora si shembull nje fjale, por tek Cabej une kam gjetur edhe krahasime te tjera mjaft te gabuara, qe nuk i qendrojne kontekstit historik, si tek fjala qe solle ti, “prish”.
    Dhe te lutem, mos ia ul vlerat vetes me keto keshilla bajate mbi “kompetentet”! Nese je i zoti, hidhe poshte me fakte dhe argumente idene e tjetrit!

    1. R.Th. nje pyetje kam: pse thua se Cabej i perkiste shkolles metafizike? Deri me sot eshte thene se ai ndiqte shkollen apo metoden historiko-krahasuese qe eshte dialektike, jo metafizike. Ajo shkolle bazohet ne krahasimin dhe rindertimin e proceseve a fazave historike neper te cilat ka kaluar zhvillimi i gjuheve. C’hyn metafizika ketu?

    2. Në vijë me Relapson, po shtoj edhe unë: si mund të diskutosh seriozisht me dikë që flet për “shkollë metafizike gjermane”?

      Si mund të diskutosh seriozisht për dikë që ngatërron etimologjinë me origjinën e gjuhës, që janë dy fusha të ndryshme?

      Ose me dikë që e merr për të mirëqenë se fjala “shi” është fjalë onomatopeike?

      Ose me dikë që thotë për një fjalë se “është përdorur pa diskutim këtu e 50 ose 80 mijë vjet më parë”.

      Jo, o mik – se kjo do të ishte sikur të diskutoje me dikë që kërkon të jepet penallti për një faull të bërë në mesin e fushës.

  9. Per Aleksandrin: krahasimi qe solle eshte interesant, sepse te dyja fjalet jane vertet onomatope (imituese te zhurmes se aktivitetit qe tregojne) dhe te njohura si te tilla, por vetem kaq. Si aktivitete ato jane teresisht larg njera-tjetres; shiu ka rene gjithmone, pra njeriu-majmun e ka degjuar perhere dhe dikur e ka imituar ne tonizimin e tij, ndersa aktiviteti i shirjes ka nisur ne nje kohe mjaft te vone, gjate kultivimit te drithrave, (aty rreth 15-13 mije vjet me pare ndoshta), por qe edhe ne kete rast duket se eshte perdorur si fjale zhurma e degjuar e aktivitetit te caktuar bujqesor, (pse jo, sic thua ti, edhe krahasimi me pikat e shiut). Por me fjalen “prish” une akoma nuk e kuptoj ku qendron lidhja! Tonizimi/ fjala “shi” eshte perdorur nga njeriu padiskutim ketu e 50 apo 80 mij vjet me pare. Fjala “ris” (ne kuptimin e te cares, e drurit te paperdorur, grindjes, mosmarrveshjes, etj.-etj. sipas evolimit te jetes, -fjale kjo qe e solla une per etimollogjine e fjales “prish”) eshte perdorur padiskutim mijra e mijra vjet me vone nga “shi-u”, ndoshta 40 apo 30 mije vjet me pare. Ndersa fjala “shesh”, apo “shij”, apo “pershesh” eshte perdorur padiskutim jo me pare se 20-15 mije vjet me pare. Keto distanca te gjata kohore nuk na lejojne krahasimet e siperfaqshme dhe metafizike te Cabejt dhe shkolles se tij gjermane per fjalet. ne te kundert do te pranojme qe gjuhet zbriten brenda nje nate nga qielli dhe njeriu nuk ka evoluar fare, as ka ardhur nga majmuni. E kupton pra!?
    Si mund te behet tani lidhja e fjales “prish” me “shesh”, “shij”, “pershesh”?!? Apo ta pranojme neve kete lidhje, meqe e ka thene nje studjues i madh, si E. Cabej?!?

    1. r.th. te mirekuptoj, por per verejtjen tuaj se si aktivitete ato jane teresisht larg njera tjetres …etj, them se une nuk bera nje pohim te tille , pra as i njesova semantikisht dhe as nuk e afrova krijimin e tyre si fjale ne kohe, pra nuk i bera binjake. une hodha idene qe njera(shiu) mund te kete sherbyer si model per tjetren, pasi ka karakteristika te aferta zanore e pamore.
      Por , le t’ja leme KOMPETENCES te mbaroje etimologjizimin e gjithe leksikut te shqipes nga koha e Buzukut e ketej per po aq kohe, qe do te thote se kur te kete mbaruar me fjalet me ZH e te filloje te mendoje per ndonje METODOLOGJI per zberthimin deri ne origjine te fjales , te konstatoje se nderkohe fjalet me A kane ndryshuar e keshtu te rifilloje nga e para …..
      Po çfare mund te presesh nga institutsit e gjuhesise qe pasi e varrosen PASKAJOREN e lane pa epitaf, sepse iu duhej emri per tia vene nje gjeje tjeter qe s’kishte emer. Sot ne librat e gramatikes te shkollave tona paskajore quhet forma foljore: “per te punuar”, “per te lare”, per te mesuar” nderkohe qe kjo nuk eshte paskajore. Le te na e thote pasardhesi se si quhej forma “per te punuar” kur nuk ishte kryer ende ekzekutimi i paskajores se vertete”me punu”?

  10. Miredita,
    Desha te uroj per kete lajm te mire te krijimit te institutit Çabej, me detyre sa te bukur, te nevojshme, aq edhe te veshtire e kurajoze.
    Nderkaq dua te falenderoj dr.Vehbiun per kenaqesine qe pata gjate leximit te artikullit te tij te mesiperm (si edhe disa artikujve te tjere) si per thellesine e mendimit te tij profesional, aq edhe te bukurise e pastertise se shqipes se perdorur.. qe tashme rralle gjendet. Komplimetet e mia per seriozitetin dhe durimin e pergjigjeve.
    Gjithe te mirat.

  11. Ky diskutim ketu me kujton fjalen e urte, u be bishti me i madh se sqepari. Ka pase edhe nje skene nga filmi Njeriu me Top, kur njeri thote; ti je mize kali, te takon te flasesh i fundit. Nje shprehje tjeter, eshte; u beme si kembet e dhise.
    Ka gabime ne intepretime te ndryshme, sigurisht, nuk ka pyll pa derra, por ama nuk çalon gomari nga veshet. Nga ana tjeter kush punon gabon. Nqs del origjina e nje fjale, keshtu kemi disa mijera vjet vertetesi, c’na duhet te nxjerrim dhjame nga pleshti duke u marre me origjinen para 20 mije vjetesh. Per me teper keshtu rrezikojme te flasim si e ema e Zeqos maje thanes. Metoda krahasimore garanton qe te mos i hedhim fjalet si lopa bajgen, perndryshe rrezikojme te hame sapunin per djathte. Kur lenda e shkruar mungon dhe fonetika historike s’na e lejon, atehere duhet t’i shtrijme kembet sa kemi jorganin, perndryshe flasim kodra pas bregut.
    Cabej na dha doren , ne i marrim krahun. Kur mungon nje metodologji e pranuar si shkencore atehere cdo perpjekje me ate metode eshte ku rafsha mos u vrafsha dhe logjikisht ne çdo diskutim, njeri i bie gozhdes dhe tjetri patkoit, na behet koka daulle dhe e humbim fillin si Xhaferri simiten. Na duhen vijues te Cabejt sepse nuk na duhen pemet pa kokrra. Ai qe ndjek metodat shkencore kur flet duhet t’i dale per Zot llafit, njerez qe shkruajne e s’mbajne pergjegjesi kemi plot, por si e ka thene populli, o fol e mba, o dh.t e ha.

    Ata qe merren me kete pune, dmth qe e kane zanat, nuk para ua mban te leshojne nje llaf jo te peshuar mire nga goja se rrezikojne karrieren. Te ishte shkenca e lehte, behej historian edhe Muçi.

  12. Per Ardianin, (por si sqarim i metejshem, edhe per relapson): “ngaterron etimollogjine me origjinen e gjuhes”, -thote Ardiani per mua! Pikerisht Ardian, kjo cfar thua me lart eshte metode metafizike e studimit dhe shpjegimit, nje metode pa te cilen -fatkeqesisht- ne nuk bejme dot, sidomos per shpjegimin, (sepse do te perdorim kategorite e ndryshme per tu kuptuar me shpejt e me mire), nderkohe qe per kuptimin e nje fenomeni na duhet dialektika, e cila ne kete rast nuk ka pse te shohe kufi midis etimollogjise dhe origjines se gjuheve!
    Dhe, percaktimi hipotetik i lindjes se nje koncepti te caktuar, me ‘te edhe te tonit/fjales pergjigjese, eshte vertet teresisht subjektiv, por i bazuar ne krahasime; keshtu duke filluar me pare me krahasimin e teksteve te shkruara ne papiruse, gure dhe balte, per te pare evolimet e mijvjecarve te fundit, dhe pastaj krahasimet me gjetjet arkeologjike, te cilat na japin nje tabllo te aktivitetit te perditshem te njeriut 8 mije, 10 mije, 20 mije vjet me pare, keshtu per te hipotetizuar se kur ka filluar x- dhe y-aktivitet i caktuar, rrjedhimisht per te hipotetizuar edhe se kur ka lindur ky koncept-, kjo fjale-, ky ton- pergjigjes i fenomenit ne fjale, respektivisht edhe veglave dhe sendeve te ndryshme. Ndaj mos u cimbis nese sheh te tilla hipotetizime tek une mbi x- dhe y-ton/fjale, por me e dobishme do te ishte te jepje vete mendime mbi kohen e lindjes/ perdorimit te x- dhe y- fjale dhe koncepti te caktuar tek njeriu! Apo do te na vesh tani serish kufinjte metafizike te fushave te ndryshme te origjines se koncepteve dhe atyre te fjaleve!?!
    Gjith sa thashe me lart eshte mesuar ne te njejten shkolle nga ke dale ti dhe une, ndaj cic-micet pa vlere te “kompetentit” vetem sa zgjasin debatin, pa dhene ate cfare eshte e rendesishme ne krahasimin e fjaleve/gjuheve.

Lini një përgjigje

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin