DYFISH FOTOGRAFI

Kur një foto-gazetar ka një histori për të treguar, ndonjëherë janë fjalët (titujt, diciturat, shpjegimet) që shërbejnë si mbështetje e imazhit, ndonjëherë e kundërta: imazhi ilustron tekstin shoqërues, pa pasur ndonjë autonomi të vetën të spikatur.

Në udhëtimet e tij në Shqipërinë e Veriut, Barry Lewis ndesh në një histori gjakmarrjeje, në disa histori gjakmarrjeje ose në një gjakmarrje por të shumëfishtë; tundimi i tij për ta rrëfyer këtë histori i kapërcen caqet e fotografisë – sepse gjakmarrjen mund ta rrëfesh me fjalë a ta këndosh me këngë; por vështirë se mund ta fotografosh.

Lewis e ka rrëfimin gati: në fillim të viteve 1960, kooperativa e Babinës vendos të ndërtojë një stallë derrash (pigsty), mbi rrënojat e një xhamie “sufi” (teqe?); me këtë rast, mullahun Dervish Luska, “një teolog i mirënjohur”, e poshtërojnë duke ia rruar kokën para gjithë fshatit.

Pas përmbysjes së regjimit totalitar në 1991, kooperativa u shpërbë dhe banorët e fshatit “filluan t’i prishin ndërtesat”; kur i erdhi radha stallës, konflikti mes palëve filloi me fjalë dhe pastaj degradoi në shkëmbim zjarri, mes të cilëve edhe personi që e kish nxitur ndërtimin e stallës.

Kjo është historia siç e tregon Lewis-i; me gjasë, ajo përmban pasaktësi të ndryshme, por gjaku është gjak dhe të vrarët të vrarë dhe të ngujuarit të ngujuar – siç edhe e dokumentojnë foto të tjera në album.

Nga të gjitha këto, më e çuditshmja, është fotoja e rrënojave të stallës vetë, të cilën e shoqëron dicitura: “Ruins of pigsty, built on top of a Sufi mosque” – rrënojat e stallës, së ndërtuar mbi një xhami sufi.

Mirëpo në foto nuk sheh as stallë dhe as xhami; por vetëm një strukturë gjysmë-rrethore, me fletë betoni, të papërfunduar ose të shkatërruar.

Madje, i çliruar nga këmisha e hekurt e diciturës përbri, imazhi evokon një faltore pagane, tejet të lashtë, diçka të natyrës së Stonehenge në Angli, ose tempuj të ngjashëm të neolitikut në Europë; një vend ku raportet mes materialeve elementare, guri dheu dhe qielli, bashkëpunojnë për të përcjellë një mesazh a një ide të qiellores.

Që nën këtë strukturë gjendet një tempull tjetër, këtë herë i Islamit, nuk e deduktojmë dot nga fotoja, edhe pse nuk kemi arsye të mos i besojmë tekstit përbri; e megjithatë, publiku sot, në Perëndim por dalëngadalë edhe në lindje, e ka të vështirë të nxjerrë, edhe vetëm nga kjo pranëvënie e sakrales me profanen, domethënien e dramës që është luajtur dikur në vende të tilla.

Lewis-i nuk thotë asgjë; por ma merr mendja se për frekuentuesit e xhamisë, ose edhe qoftë për të gjithë ata që e kanë ditur se atje ka qenë xhamia, vendimi për t’i ngritur sipër një stallë derrash do jetë përjetuar si dhunë e kulluar – po të kemi parasysh tabunë e derrit për Islamit.

Pse pra kjo stallë derrash, pse pikërisht mbi rrënojat e xhamisë; dhe pse në vitin 1961, siç e identifikon autori, ose në një kohë kur feja në Shqipërinë totalitare ende tolerohej?

Këto pyetje më lindin mua, ose dikujt që e ka idenë se ç’ka ndodhur në Shqipëri me fenë dhe kronologjinë e “çmontimit” të institucioneve të kultit; vetëm se unë nuk jam publik i synuar i këtij albumi, por thjesht një konsumator i rastësishëm, një aksident.

Për publikun Perëndimor interpretimi vjen vetvetiu: një regjim haptazi armiqësor ndaj feve – Shqipëria, vendi i vetëm ateist në botë; një xhami e rrënuar, pra që do të jetë rrënuar nga militantët e kuq; një stallë derrash mbi xhaminë, pas gjase e ngritur qëllimisht për të lënduar besimtarët myslimanë.

Pa çka se xhamia mund të jetë rrënuar kushedi kur; pa çka se struktura e ngritur mbi të mund të mos jetë stallë derrash, por stallë lopësh; pa çka se konflikti i gjakmarrjes mes familjeve zor se mund të ketë lindur mbi pronësinë ndaj kësaj djerrine.

Lewis-i ka vërtet një histori për të treguar, por mua më bëhet tani sikur janë zëra të tjerë që flasin me gojën e tij; meqë interpretimi i së shkuarës nuk është vetëm prerogativë e vizitorit dhe e udhëtarit; madje ky i fundit shpesh e gjen interpretimin të gatshëm, po aq të gatshëm sa edhe rrënojën përkatëse.

Fotoja mund të jetë vërtet e një skene krimi; por detektivi që na e vë përpara syve, as vetë nuk duket ta ketë kuptuar.

Me Barthes-in, do ta pranojmë që fotografia na tregon diçka “që ka qenë”, duke shërbyer mes të tjerash edhe si vegël për autentifikimin e së shkuarës.

Mirëpo kjo ndërtesë që mund të jetë gjysmë e shkatërruar, por mund të jetë edhe gjysmë e ndërtuar, ka qenë edhe ajo vetë – në momentin kur është fotografuar – dëshmi e një eventi; ka autentifikuar edhe ajo, në mënyrën e vet, por në mënyra të ndryshme për vizitorin dhe, përkatësisht, për banorët e zonës, një konflikt ideologjish, fesh dhe pronash.

Shtysa për “modernizim”, aq tipike për vitet 1960 në Shqipëri, që shfaqet me panelet tashmë anakronike prej betoni, sup më sup, si fanteria e një aradhe sjellëse të “progresit”, simbolizon ambicien e regjimit të djeshëm për të depërtuar edhe në të padepërtueshmen; dhe mu për këtë arsye, stalla e fotografuar metaforizon vetë përpjekjen totalitare të asaj periudhe.

Lewis-i e sheh kështu veten, dashur pa dashur, të dyzuar mes arkeologut dhe detektivit, që ka mbërritur në skenën e ngjarjes pasi ka ndodhur gjithçka; dhe që e ka gjetur këtë, skenën e ngjarjes, të gatshme si gjurmë të asaj që ka ndodhur – ose përmbysjes; në pamundësi për të dokumentuar historinë, ai vihet të dokumentojë gjurmët e saj, duke na dhënë imazhe që, në masë të konsiderueshme, nuk mund të interpretohen veçse po të merren si dyfish fotografike.

Asnjë foto e albumit nuk e ilustron këtë përftesë më mirë se kjo e piedestalit të statujës, përndryshe të saporrëzuar, të Enver Hoxhës në qendër të Tiranës; ngaqë nuk u gjend dot në “vendin e ngjarjes” ditën kur mollokun prej tunxhi e shembën përdhe, fotografi kujdeset të fiksojë në celuloid “gjurmën” e asaj ngjarjeje, duke riprodhuar pikërisht gjurmën e këmbëve të statujës, që ka mbetur edhe ajo si një lloj “fotografie” (indeksikale) e rrëzimit.

Atje ku vështrimi naiv nuk sheh veçse një si çarje ose shqyerje mbi një platformë të torturuar, syri tashmë i informuar shquan peshën e papërballueshme të totalitarizmit mbi jetët e njerëzve; sikurse shquan te gjurma e thellë prej dinozauri në baltërat e Jurasikut zgavrën e një largimi, një dëbimi, një shkuljeje të furishme; ndërsa tek e çara, që duket madje sikur i shkon tej për tej edhe vetë fotografisë, atë mangësi a defekt të realitetit, që do ta shoqërojë jetën në Shqipëri edhe për shumë kohë, pavarësisht nga paqja dhe normaliteti që duket sikur e kanë normalizuar skenën përtej.

Se çfarë ndodhi tamam, në Shqipërinë e vitit 1991, këtë ende mundohemi ta kuptojmë; sepse shembja e një regjimi është tepër komplekse, për t’u rrëfyer dhe shpjeguar, aq më tepër nga brezat që e përjetuan. Lewis-i pati meritën – ose fatin – për ta vizituar “vendin e krimit” pak kohë pasi ky kish ndodhur; dhe mençurinë që të kuptonte se ai vetë nuk ish në gjendje të kuptonte se çfarë kish ndodhur. Bëri atë që çdo gazetar dhe fotograf i mirë duhet të bëjë në këto raste: e la kamerën të lirë, ndërsa toksicitetin e historive të rrëfyera ua përcolli teksteve, titujve dhe diciturave.

2 Komente

  1. Shkrimi dhe këndvështrimi është mjaft interesant dhe të shtyn drejt arsyetimesh të tjera, për raportet e realitetit me historinë e shkruar, për raportin e kujtesës me faktet dhe sesi “gjurmët” e të shkuarës mbarten në të tashmen. Vetë historia e stallës të ndërtuar mbi ish xhaminë dhe, më pas, në tranzicion, konflikti mbi pronën, gjaku, gjakmarrja, e kthen rrëfenjën në simbolikë të raportit diktaturë-tranzicion postkomunist.
    Fotografi ka fiksuar së jashtmi dhe si “i jashtëm” (eksperienca objektive) një sekuencë, një “gjurmë” të historisë tashmë të ndodhur kurse vendasit e kanë jetuar dhe kanë në lëkurë dhe kujtesë të shkuarën, si pjesmarrës dhe protagonistë (eksperienca subjektive). Fotografi, të themi, fotografon “gjurmët” e ujkut kurse vendasit kanë qënë përballë ujkut vetë, kanë ndjerrë rrezikun që vinte prej tij, kanë dëgjuar ckermitjen e dhëmbëve të tij , në mos janë kafshuar prej tij.
    Fotografitë janë dëshmi të fakteve kurse dëshmitë/narrativat e banorëve janë përvoja komplekse. Historia shkruhet nga historianët mbi bazën e fakteve “të ftohta” , pra me një mëtim për të qënë objektive ( a sa mund të jetë objektive kur dimë se historiani është një person me vetëdije, bindje ideologjike dhe “subjektiv” si subjekt i njohjes ). Duke qënë se Historia e shkruar bazohet në fakte, dokumenta, dëshmi, ajo në fakt nuk e rrok dot historinë e ndodhur në gjithë totalitetin e saj dhe , duke u shkruar, bëhet gjurma e “gjurmëve” .Ashtu sikurse kujtesa nuk riprodhon eventin e kaluar por imazhin mental të eventit.
    Përvojat subjektive të jetës nën diktaturë i përcjell emocionalisht letërsia përmes fiction dhe referencave me realitetin. Historia prodhon të vërtetat kurse Letërsia nuk prodhon ndonjë të vërtetë “të re”. Ajo thjesht përcjell artistikisht të vërtetat e prodhuara nga diskursi politik dhe publik.
    Fotua e gjurmës së këmbës së statujës së Diktatorit i ka të gjitha domethëniet dhe shërbehet si metaforë dhe metonimi e “gjurmëve” që ka lënë pas Diktatori dhe vetë sistemi totalitar në realitetin postkomunist.
    “Gjurma” është edhe një njollë e të shkuarës mbi kanavacën e të sotmes , është dhe një zgavër e mbetur pas shkuljes së statujës e cila (zgavra) pret të mbushet me narrativat e reja, përmes diskursit dhe “regjimeve të së vërtetës” të prodhuar nga pushteti .
    Fotografitë, në fakt, nuk janë një “shkrepje e lirë” e aparatit fotografik por një fokus i orientuar, i përzgjedhur me vetëdije nga fotografi. Raporti ndërmjet fotos dhe diçiturës , nga një pikpamje, të kujton debatin teorik mes picturializmit dhe descripturializmit. Ne e mbartim eksperiencën e kaluar si kujtesë dhe e riprodhojmë të ndërmjetsuar nga imazhet dhe proçesi imagjinativ. A janë kujtimet, “pikturat e mëndjes” pra adekuate me eventin, apo riprezantimi tyre vjen përmes manipulimit të kujtesës? Pra një debat për natyrën e imazheve mendore dhe fotografike në raport me gjuhën, fjalën dhe përshkrimin.

Lini një përgjigje

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin