T’I NGJASH BABAIT

E kanë edhe gjuhë të tjera: tel père, tel fils, në frëngjishte; like father, like son, në anglishte – tek e fundit, koncepti është nga më elementarët. E prapë se prapë, nuk di gjuhë që ta shprehë në mënyrë më enigmatike se shqipja: Bëmë baba, të të ngjaj!, me një urdhërore që djali a vajza ia drejtojnë babait, për t’i kërkuar diçka që, me përkufizim, ai e ka bërë tashmë.

Si çdo fjalë tjetër e urtë[1], edhe kjo më shumë se përdoret në ligjërim e sipër, sillet në bisedë në formë citati, për të vënë në dukje a përforcuar një përshtypje ose një argument; citati i referohet një autori kolektiv, ose “urtësisë popullore” dhe jo ndonjë instance ligjërimore konkrete. Nuk dihet dhe nuk ka rëndësi të dihet se kush flet, ose kujt i përgjigjet ajo trajta e shkurtër në kallëzore, –më, që ndjek foljen në urdhërore; mjafton të deduktohet se është një bir a bijë që flet me të atin.[2]

Njëlloj mund të merret me mend se thënia vetë, bëmë baba të të ngjaj, nuk ka gjasë të jetë përdorur ndonjëherë në ligjërimin normal dhe as t’i përgjigjet ndonjë situate “reale”, për shkak të kontradiktës logjike (pragmatike) që ngërthen.[3]

Kontradikta logjike (pragmatike) ka të bëjë me vetë kërkesën ose lutjen e shprehur: biri (le të mjaftohemi me birin) i kërkon të atit që “ta bëjë”; edhe pse i ati tashmë e ka bërë; dhe arsyeja që sjell për nevojën e këtij akti, “të të ngjaj”, është konsumuar tashmë, meqë ç’kish për të ndodhur ka ndodhur.

Kjo strukturë komplekse i përgjigjet një koncepti fare të thjeshtë ose stereotipik: fëmijët u ngjajnë prindërve. Madje kaq të thjeshtë, sa ndoshta nuk do të kish pasur fare nevojë për një fjalë të urtë, njëlloj sikurse nuk ka fjalë të urtë që të na thotë se, po të mos pimë ujë, do të vdesim nga etja.[4]

Atëherë pse? Një mënyrë si t’i qasesh kësaj, është të supozosh se ngjashmëria ka arsye për t’u theksuar, madje për t’u mbështetur me argument autoriteti – që është gjithnjë argumenti i proverbit. Ndonjërit mund t’i duket se konteksti e parakupton, qoftë edhe vetëm si mundësi, që një bir a një bijë të mos i ngjajë të atit.[5]

Ose më mirë: që bashkëbiseduesit habiten me ngjashmërinë, kërkojnë një shpjegim – dhe shpjegimi është: bëmë baba, të të ngjaj. Këtu nuk bëhet fjalë thjesht për ngjashmëri, por ose (a) për ngjashmëri prind-fëmijë të madhe, të tepruar, groteske; ose (b) për ngjashmëri prind-fëmijë në fusha ku ngjashmëria nuk pritej ose të paktën nuk do të merrej si e mirëqenë.

Të gjitha këto, duke i lënë jashtë përdorimet metaforike.

Kërkon interpretim edhe prania e babait në thënie: pse? Vallë ngaqë atësia mbetet gjithnjë në dyshim, ndërsa amësia jo? Me fjalë të tjera, ngaqë një djalë (a një vajzë) që i ngjan të jatit konfirmon rolin e këtij të fundit si mashkull funksional dhe pater familias?[6]

Vetë proverbi shpjegon duke iu referuar trashëgimisë ose birësisë – sidomos kur bëhet fjalë jo për tipare fizike, por për virtyte, huqe a vese; me fjalë të tjera, përdoret në mënyrë tipike për të ilustruar, konfirmuar ose shpjeguar ato situata kur djali (si rregull, djali) i ngjan të atit për sjellje të keqe a imorale, shkelje të normave të bashkëjetesës a të ligjit, etj.

Djali i një bixhosçiu kapet duke luajtur poker me shuma të mëdha: bëmë baba të të ngjaj! I cituar kësisoj, proverbi jo vetëm shpjegon vesin e djalit si të trashëguar dhe jo produkt të rrethanave – çka përbën motiv terapeutik lehtësimi për bashkëbiseduesit;[7] por edhe risjell në vëmendje vesin e të jatit, që mund ta kishim harruar.[8]

Jo thjesht shpjegim, pra, por edhe kontekst.

Kurioze është edhe vetë folja ngjaj, në shqipe. Jokalimtare, ajo shënjon një status, një karakteristikë shpesh të deduktuar nga një i tretë, një marrëdhënie të pashmangshme, në mos fatale, mes dy entiteteve. Vetë babai enigmatik i proverbit mund të vendosë që “ta bëjë” apo “mos ta bëjë” fëmijën; por nuk e vendos dot nëse fëmija do t’i ngjajë apo jo.

E parë kështu, ngjashmëria – si afërsi në tipare ose në sjellje – rezulton si e kundërta e imitimit ose emulimit.

Dhe kjo pavarësisht se kërkesën për ngjashmëri duket sikur e bën fëmija, duke iu drejtuar babait; dhe jo babai, duke iu drejtuar fëmijës.

Në jetën e përditshme, nuk ka fëmijë që të mos i kenë thënë: kujt i ngjan ti? Ose tërthorazi: kujt i ngjan ky (kjo) kështu? Për të kaluar në frazeologji të tipit i ka prerë kokën, ose e ka nxjerrë nga hundët ose kopje e të jatit (së jëmës).

Mua fëmijën gjithnjë më ka bezdisur kjo pyetje, ndoshta po aq sa ajo tjetra: kë do më shumë ti, babin apo mamin? Ndoshta ngaqë fëmija nuk ka ndonjë merak të madh që t’i ngjajë këtij apo atij prindi; ngjashmëria nuk dallon shumë nga një sëmundje ngjitëse, p.sh. shytat ose fruthi – që në këtë rast ti e merr a e trashëgon nga nëna dhe/ose babai.

Por mjedisi social dhe common sense-i i qaset ngjashmërisë birësore në mënyrë tejet ambivalente: nga njëra anë, kërkon ta identifikojë me çdo kusht, madje edhe atëherë kur objektivisht nuk e shquan dot; nga ana tjetër, shqetësohet prej saj, sidomos kur e gjen me tepri.

Nga pikëpamja thjesht biologjike, kjo ambivalencë edhe mund të kuptohet: nga njëra anë, fëmija duhet t’u ngjajë prindërve, meqë ngjashmëria është pjesë e rendit normal të sendeve; por nga ana tjetër, kjo ngjashmëri duhet gjithnjë të lërë vend për variacion.

Për të njëjtën arsye, binjakët homozigotë na kapin në befasi, na pështjellojnë, na detyrojnë t’i bëjmë llogaritë me një ndjenjë refuzimi: ngjashmëria nuk mund të lejohet që t’i errësojë diferencat.

Por ngjashmëria mes njerëzve të afërt biologjikisht mund të jetë e pashmangshme, si në rastin e tipareve fizike; e dëshiruar, si në rastin e virtyteve ose të dhuntive; e padëshiruar, si në rastin e veseve dhe predisponimit për keq. Një gjë është ta pranosh dikë në tërësinë e të mirave dhe mangësive që i sjell familjes, komunitetit dhe botës mbarë; një gjë tjetër është t’ia gjykosh atë çfarë ka lënë pas.

Prandaj gjykimi i marrëdhënieve mes prindit dhe fëmijës, të metonimizuara në marrëdhëniet mes “babait” dhe “djalit”, duhet të negociojë të gjitha dritëhijet që u bashkëlidhen, ose edhe genet, edhe memet.

Thënia bëmë baba të të ngjaj njëfarësoj orienton në hapësirën mes këtyre dilemave, duke e paraqitur ngjashmërinë jo vetëm si të dhënë të pashmangshme, por edhe si shpjegim që nuk na lejohet ta shpërfillim; gjithë duke na qetësuar me dijen se disa faje janë “të shkruara në yjet.”

[1] Teorikisht, mund të diskutohet nëse bëmë baba, të të ngjaj! është proverb (fjalë e urtë) apo diçka tjetër – shprehje frazeologjike (thënie e ngurtësuar), etj. Veta e parë dhe e dytë që përdoren atje dhe modaliteti urdhëror mund ta largojnë vërtet nga proverbat, por fakti që ajo rëndom shoqërohet, në ligjërim, me shprehje të tilla si nuk thonë kot se…, ose siç e thotë një fjalë etj.; dhe fakti tjetër, që shprehjet e barasvlershme me të në gjuhë të tjera janë proverba të mirëfillta e afrojnë. Brenda kësaj sprove, po e marrim të mirëqenë statusin e saj prej proverbi atipik, duke e afruar me shprehje modalisht të ngjashme si “hip se të vrava, zbrit se të vrava”, ose “çohu prift të ulet hoxha”, ku urdhërorja është pjesë e një ligjërate të drejtë të supozuar ose e mimesis-it, dhe nuk i drejtohet në formë këshille të adresuarit diskursiv të proverbës, si në “pyet njëqind vetë, bëj si di vetë.”

[2] Si çdo fjalë e urtë e përdorur në bisedë, edhe kjo shpesh do të paraprihet a shoqërohet nga formula hyrëse ose sqaruese, të tipit siç e thotë populli, siç e thotë një fjalë, nuk thonë kot, siç thuhet në këto raste, etj., të cilat ia specifikojnë rolin diskursiv: të normalizojë një konstatim, debat a argument çfarëdo duke iu referuar autoritetit.

[3] Në kuptimin që është e vështirë, në mos e pamundur, të përfytyrohet një situatë diskursive ku një thënie e tillë të jetë përdorur “normalisht”; dhe njëlloj e vështirë, në mos e pamundur, të përfytyrohet një situatë narrative, që t’i përgjigjet kësaj thënieje literalisht. Shumë proverba, në mos të gjitha, janë rrëfenja të kondensuara – p.sh., fare lehtë mund të përfytyrohet një narrativë, e cila qëndron në bazë të proverbit I zoti e nxjerr gomarin nga balta (na ishte një herë një fshatar, të cilit i kishte ngecur gomari në baltë…). Por një situatë, ku djali a vajza i drejtohen babait për t’i kërkuar që t’i bëjë, i përket regjistrit “horror” ose “fantasy.”

[4] Shqipja ka fjalë të tjera të urta që përcjellin një koncept a precept të njëjtë ose të përafërt: dardha bie nën dardhë, ai stan atë bulmet ka, etj.; që vijnë me një strukturë pragmatike normale; por këto janë metaforike.

[5] Kanë vënë në dukje se proverbat përgjithësisht “refuzojnë një stereotip implikativ” dhe se çfarë ua jep forcën, ose gjallërinë është që ato “futin në lojë një opinion subversiv që i bashkëngjitet enoncimit kolektiv të një fraze idiomatike, së cilës i bëjnë jehonë.” [Laurent Perrin, L’énonciation des proverbes, në La parole exemplaire: introduction à une étude linguistique des proverbes, Armand Colin, 2012] Në rastin tonë, le të mjaftohemi me konstatimin se ngjashmëria, si simptomë, si efekt dhe si provë e lidhjes së birësisë ose gjenetike meriton të rikujtohet herë pas here.

[6] Nga pikëpamja biologjike, babai ka interes jo vetëm të marrë pjesë në ngjizjen dhe pastaj rritjen e fëmijëve, por edhe që këta fëmijë t’i ngjajnë në tipare fizike e sidomos në sjellje dhe karakteristika intelektuale dhe psikologjike, meqë ashtu siguron mbijetesën jo vetëm të geneve, por edhe të arritjeve të tij personale, pasurisë, reputacionit, talenteve dhe virtyteve; përfshi këtu edhe aftësinë për të pasur sukses. Ky interes gjithnjë do interpretuar në kontekstin e ankthit për atësinë, ose në mundësinë sado teorike se fëmija yt mund të ketë baba biologjik tjetër.

[7] Sipas këtij arsyetimi: meqë vesi i bixhosit u trashëguaka, atëherë fëmijët tanë nuk qenkan aq të rrezikuar, sa kohë që ne vetë nuk luajmë bixhoz.

[8] Duke riprodhuar kështu arkivin gojor të historisë së komunitetit.