GRAMATIKA E HELMEVE

Për ato lëndë që anglishtja i quan drugs dhe medicines, ndonjëherë edhe medication(s) dhe medicaments (pharmaceuticals); ndërsa italishtja farmaci, medicinali, medicine dhe medicamenti, shqipja përdor ilaçe, që tashmë mbart stigmën e një huazimi relativisht të padëshiruar nga turqishtja-osmanishtja; dhe barna, që është fjalë relativisht e re dhe që ende i referohet mjekimit të një sëmundjeje a simptome me produkte bimore. Në të gjitha rastet, është fjala për produkte që futen në trup me rrugë nga më të ndryshmet (nga goja si hapje ose shurup, me injeksion në muskul ose në venë, nga mukozat si hunda, etj.) dhe që pritet të luftojnë një sëmundje ose simptomë të caktuar. Anglishtja drugs përdoret gjerësisht edhe për të shënjuar lëndët narkotike (në shqip droga), të cilat edhe mund të kurojnë sëmundje, por që merren zakonisht për të ndryshuar gjendjen shpirtërore ose edhe rendimentin mendor a fizik (narkotikë, stimulantë, halucinogjenë); dhe s’është për t’u përjashtuar një lidhje midis kësaj sinonimie dhe faktit që farmacitë amerikane shpesh sulmohen dhe grabiten nga narkomanët. Në fakt kufiri mes ilaçit dhe drogës është sa subjektiv aq edhe i vendosur me ligj: morfina është ilaç kur përdoret për të qetësuar dhimbjen, por drogë kur merret për qejf ose për t’u harruar; e megjithatë, afërinë mes këtyre dy produkteve e ndihmon, ose e përjashton, gjuha.

Sikurse edhe në kultura të tjera, edhe në shqip ilaçi para se të ishte produkt specifik ka qenë përkufizuar nga ana funksionale; në kuptimin që gjithçka mund të ishte ilaç, me kusht që të përdorej kundër një sëmundjeje ose gjendjeje fizike (mbase edhe mendore) që shkaktonte vuajtje ose paaftësi. Sot e kësaj dite të thonë ndonjëherë se ilaçi më i mirë kundër “barkut” (diarresë) është një lugë me pluhur kafeje përzier me lëng limoni ose limontoz; çdo ushqim ose edhe lëndë tjetër – p.sh. soda e bukës – mund të shërbejë si ilaç; sikurse një karamele që merret zakonisht për qejf, por mund të shpëtojë edhe jetën, në rast të një krize hipoglicemike. Prandaj, në rrethanat kur gjithçka mund të jetë ilaç, duhet dikush që t’i njohë përkimet midis simptomave dhe lëndëve; dhe me autoritetin e nevojshëm për të rekomanduar – p.sh. një plakë e vjetër.

Kjo s’është e njëjta gjë me përdorimin e barërave, ose të barnave, për të kuruar. Bimët dhe mjekësia kanë shkuar gjithnjë mirë; edhe pse kriteret e përdorimit medicinal të bimëve i kanë rrënjët në alkimi, supersticion dhe analogji; ku, tek e fundit, i ka rrënjët edhe vetë farmakologjia. Tradicionalisht, ka pasur edhe ndër ne njerëz që mjekonin me barna – ose që i mblidhnin këto bimë dhe sipas rastit edhe i përgatitnin për të sëmurët. E rëndësishme për barnatarin[1] ka qenë t’ua dinte emrat bimëve dhe barishteve që mblidhte; emri ndonjëherë tregonte edhe për çfarë do të përdorej bari: bar pezmi (për të mjekuar plagët), bar përdhesi, bar plasjeje, bar beronje (për gratë që nuk lindin), bar ethesh, bar lunge (për mjekimin e lungave), bar verdhëze, bar lie, bar zgjebeje, e kushedi sa të tjera, që u kanë shpëtuar leksikografëve dhe vjelësve të leksikut në terren.

Nga këto ndërtime, është abstraguar pastaj fjala bar jo më me kuptim botanik, por tashmë me funksion të një klasifikatori, si lëndë që përdoret kundër diçkaje; për të arritur në ndërtime më moderne, si bar miu ose bar mole, që nuk ka më lidhje me bimët.

Ideja, besimi ose bindja që shpëtimi a shërimi për çdo vuajtje fizike gjendet diku përreth – te një ushqim, ose një bimë ose një produkt tjetër natyror – frymëzon pastaj nevojën për t’u “specializuar” në këtë fushë; ose për njerëz që i njohin këto lidhje: ky bar për këtë sëmundje; madje jo vetëm i njohin, por edhe janë në gjendje të kombinojnë lëndët mes tyre, për t’ua fuqizuar veprimin. Këtu janë për t’u pasur parasysh dy gjëra: që koncepti popullor për sëmundjen ndërtohet mbi baza thjesht simptomatike, objektive ose subjektive, p.sh. dhimbje barku, marrje fryme, marrje mendsh, të vjella, puçrra, të kruara, qelbëzim etj.; dhe që çiftimi i këtij bari a kombinimi me atë simptomë a sëmundje është ende art, jo shkencë. Imazhi i dikujt që mbledh barëra në mal dhe pastaj i ruan dhe i përpunon (p.sh. duke i zier ose përzier) në koliben e vet, për t’ua dhënë pastaj atyre që vuajnë nga sëmundjet nuk është larg atij të magjistricës ose të shtrigës që përgatit pocionet magjike, me të cilat të ndikojë në njerëzit; qoftë edhe thjesht për t’i helmuar.[2]

Nëse nuk ka ndonjë kufi të prerë midis ilaçit dhe ushqimit, kjo nuk do të thotë se ilaçi është diçka beninje, që nuk mund të bëjë veç mirë; përkundrazi. Në imagjinatën popullore, madje edhe sot e kësaj dite, ilaçi – të paktën ai që merret nga goja – është gjithnjë i hidhur, çfarë sugjeron menjëherë helmin. Në fakt, Fjalori i Shqipes së Sotme e përkufizon helmin si “lëndë e hidhur… e cila dëmton organizmat e gjallë ose shkakton vdekjen e tyre”; duke shtuar edhe që, si mbiemër, helm ka kuptimin “shumë i hidhur.” Natyrisht jo çdo helm është i hidhur, jo çdo gjë e hidhur është helm; por hidhësia e një ushqimi, e një barishteje, pritet të na lajmërojë për diçka, njëlloj si era e keqe e një ushqimi na lajmëron që të mos e hamë (strukturë semantike të ngjashme ka edhe vrer, deri diku edhe zeher). Pa përmendur pastaj që në disa zona të Shqipërisë shijes së hidhur i thonë edhe “farmak”; e njëjta fjalë që e ka gjetur rrugën, nga greqishtja e origjinës, në fjalë moderne si farmaci, farmakologji etj. Prej ilaçit e presim njëfarësoj që të jetë i hidhur në shije; çfarë na lë të kuptojmë se ilaçi nuk është ushqim, por helm[3]; dhe se jep efekt benefik në sasi të vogla, por mund të dëmtojë në sasi më të mëdha; që këtej edhe rëndësia e dozës.[4]

Si figurë profesionale tradicionale, barnatari i mirë e di se cilat barëra janë helmuese; dhe e di jo vetëm ngaqë ashtu do t’u rrijë larg, por edhe ngaqë praktika e tij dhe e trashëguar ia kanë mësuar se bari helmues mund edhe të kurojë, në sasi të vogla. Mjaft t’i hedhim një sy Fjalorit të Shqipes së Sotme, për të mësuar këta emra bimësh të egra helmuese: athjeza, bërsheni, boçka, cikuta, dërnoku, ferrënusja, flokështriga, gjuhënusja, halëza, helmarina, helmësi, helmëza, këlkaza, kokërrzeza, kuskuta, landra, lulevjeshta, madërgona, maraska, omani, pulithi, qenmbytësja, rrëshyelli, stërkungulli, shpenia, shtara, tatulla, xhërrokulli, zakumi, zorrëpula, zhabina. Për fat të keq, Fjalori ynë nuk i jep emrat latine të nomenklaturës standard për këto bimë, dhe gjasat janë që i njëjti emër të shënjojë bimë të ndryshme, por të ngjashme, në krahina të ndryshme; çfarë do të thotë edhe që e njëjta bimë do të quhet me emra të ndryshëm, nga një krahinë në tjetrën.

Jo të gjitha bimët kanë emra; emri gjithnjë shërben për diçka – për të dalluar, për të lajmëruar, për të paralajmëruar. Fshatarit gjithnjë i është dashur të dallojë bimët e dobishme nga ato të rrezikshmet, për të mbjellat, për bagëtinë dhe për t’u përdorur si ushqim; dhe një nga dobitë e bimëve të egra është që të përdoren si ilaç – me ç’rast hyn në punë ekspertiza e barnatarit, i vetmi që mund ta shndërrojë efektin helmues në efekt kurues; ose ta luftojë vdekjen që kërcënon sëmundja me një vdekje tjetër, atë që kërcënon helmi i një bari kurues. Vetëm një magjistar mund ta negociojë dallimin midis ilaçit si shpëtim nga vdekja, edhe ilaçit si helm vdekjeprurës.

Shpesh prapa një emri qëndron një ngjashmëri, një metaforë, një analogji; emra bimësh të egra si bishtadhiza, bishtagjeli, bishtaqeni, bishtdaci, bishtdunga, bishtlepuri, bishtmiu, bishtmushka, bishtpelëza, bythëqyqja, gjuhëdelja, gjuhëqeni, ferrëpata, ferrëmiu, ferrënusja, karthpula, thuapula, rrushqyqja ta lajmërojnë haptazi origjinën e tyre etimologjike; pa çka se në botëvështrimin popullor kjo ngjashmëri nuk ndalet vetëm te metafora, por shkon edhe më tej, për të shpalosur një histori a rrëfim a legjendë (si në shumë etimologji popullore)[5], dhe nëpërmjet këtyre një lidhje deri atëherë pak të njohur ose sekrete – ta zëmë mes miut dhe kësaj bime të quajtur bishtmiu, e cila mund të përdoret pastaj për të kuruar një sëmundje a të keqe që besohet se e ka shkaktuar miu ose që lidhet analogjikisht me miun njëfarësoj; ose kur gjuhëdelja, pas gjase e emërtuar sipas ngjashmërisë së gjetheve me gjuhën e deles, të gjejë pastaj përdorim në kurimin e pezmatimit të gjuhës ose të sëmundjeve të tjera të gojës, në njerëz dhe në bagëti. Ngjashmërisht, një bimë e quajtur gjakëza, kushedi për shkak të lëngut të kuq që i del nga kërcelli ose nga frutat, mund të përdoret dhe do të përdoret për të ndaluar gjakderdhjen; sepse këtë e sugjeron, e kërkon, madje e imponon vetë emri. Ose edhe e kundërta: mund të ndodhë që një simptomë që përmirësohet sadopak nga çaji i përgatitur me thuapulë, të reagojë edhe më mirë ndaj lëngut të pulës, pse emërtimi gjen diçka të përbashkët jo vetëm mes pamjes së bimës dhe të shpendit përkatës, por edhe mes esencave të tyre, ose vendit që zënë në rendin e sendeve.[6] Mund të qëllojë pastaj që emri i bimës të ndryshojë dhe i vjetri të harrohet; por përdorimi i saj nga mjeku popullor të vazhdojë, nën emrin e ri, sipas një praktike ku arsyen analogjike e ka zëvendësuar pesha e traditës.

Procedurat mjekuese nuk i ndan dot nga emrat. Duke filluar që nga nevoja, sa tradicionale aq edhe bashkëkohore, për ta emërtuar sëmundjen, çfarë parakupton identifikimin ose njohjen e së keqes (në disa mitologji, shpirtin e keq mund ta çarmatosësh, thjesht duke e thirrur me emër). Shumë sëmundje në njerëz a në bagëti kanë emra popullorë – si ashkthi, brejca, burthi, buzëza, cerma, çala, dergja, dregëza, ethet e gushtit, flama, foka, të kuqtë e madh, fruthi, gërhaçi, kolla e mirë, kolla e bardhë, gojëza, kroma, grahmëza, gulçi, gushëla, gjakëza, hardhiza, dhjamthi, majasëlli, hirrëza, ngalosa, ileti, këlbaza, kërkuqi, zgjebja, lëngjyra, butra, lia, lia e dhenve, sëmundja e tokës, lulëbardha, morthi, murtaja, mykthi, zbekthi, oftika, urdhja, rrebulli, pemëza, pika, plasja, qerja, qimëza, frëngjyza, qorrthi, rrjepësi, sëmundja e sheqerit (sheqeri), shapi, teshi, sharrëza, frymëza, shpirra, shurrëkuqja, shytat, tartakuti, tërbimi, trupazia, pleviti, ujthi, urthi, verdhëza, zburthi, zdërrja, zgjonja, iriqi i zi, puçrra e zezë, zjarrthi e plot të tjera. Këtu sërish mund të pyesim se çfarë janë këto sëmundje pikërisht, dhe nëse mund të vendoset gjithnjë një lidhje e sigurt mes nomenklaturës popullore dhe nozologjisë moderne; pas gjase kësaj pyetjeje nuk mund t’i jepet përgjigje, së pari ngaqë shumë nga këto fjalë që sot dalin në Fjalor janë “vjelë” nga persona lokalë pa ekspertizë mjekësore (veterinarike) profesionale dhe që nuk janë në gjendje të identifikojnë sëmundjen e përshkruar nga informanti; dhe së dyti, ngaqë emërtimet popullore mbështeten mbi shenjat e jashtme dhe simptomat e dukshme të sëmundjeve (prandaj edhe në nomenklaturën popullore mbizotërojnë emrat e sëmundjeve të lëkurës dhe të gojës). Mund të ndodhë lehtë që sëmundje të ngjashme të marrin të njëjtin emër; sikurse mund të ndodhë që e njëjta sëmundje (në kuptimin modern të fjalës) të quhet me emra të ndryshëm, sipas krahinës, ose sipas simptomave karakteristike për këtë apo atë epidemi.[7] Aftësia e barnatarit a mjektarit (xherahut) është që t’ia gjejë emrin vuajtjes fizike së tjetrit dhe pastaj të përzgjedhë me dorë të sigurt barin a ilaçin përkatës; çfarë do të thotë se rëndësi për “suksesin” e mjekimit nuk ka emri në vetvete, as i sëmundjes as i bimës, por çiftimi i duhur dhe i saktë i emrave – ose i sëmundjes me barin përkatës.

Emërtimi popullor i sëmundjes ka gjithnjë natyrë magjike, sepse ashtu nuk krijohet vetëm një emër, por edhe një entitet imagjinar, një hipostazë që deri atëherë nuk ekzistonte; dhe në mënyrë të ngjashme, duke ia dhënë emrin sëmundjes, e ke njohur, e ke nxjerrë në dritë, ia ke çjerrë maskën. Një gjë është të kesh puçrra, një zonë të dëmtuar në lëkurë, të kruara të forta, një dhimbje në ije ose në gju ose në bark, temperaturë, të përziera, të fikëta ose marrje mendsh, tharje goje, të vjella dhe mungesë oreksi; një gjë tjetër të marrësh vesh se të gjitha këto simptoma i detyrohen një sëmundjeje specifike, e cila ka edhe emrin e vet. Aq më tepër kur sëmundja vjen me përkufizimin, rregullsitë dhe historinë e vet; në kuptimin që identifikimi i saj jep informacion edhe për ecurinë, ose të ardhmen – çfarë do të ndodhë nesër, kur do të bjerë temperatura, kur do të ikin puçrrat, kur do të kthehet oreksi, ose alternativisht, “edhe sa ditë më mbeten, doktor”; edhe për përhapjen e saj, në rast sëmundjesh ngjitëse dhe epidemish. Duke marrë emër, sëmundja merr edhe jetë, madje edhe agjenci; simptoma mund të ishte jotja, por sëmundjes ti i përket; aq më tepër, po të jetë ngjitëse, sëmundja çon jetën e vet në ajër, në ujë, në ushqim, në përqafim, në prekje; duke u hedhur nga një njeri në tjetrin, nga vëllai te motra, nga nëna te biri, nga një shtëpi në tjetrën, nga një lagje në tjetrën, nga një qytet në tjetrin, nga një port në tjetrin; emri sikur i jep forcë dhe e bën më të frikshme, në sytë e viktimave; pa çka se e lejon mjekun që ta luftojë më mirë, t’i zgjedhë më mirë armët dhe sidomos, të parashikojë. Për këtë arsye, shumë sëmundje emërtohen me eufemizma, të cilat i referohen një tabuje, ose një fjale që nuk duhet shqiptuar: sëmundja e tokës, e paemra, kolla e mirë; çfarë e tregon edhe moria e prapashtesave zvogëluese, si -th dhe -z(ë) që dalin në emrat popullorë të sëmundjeve; prapashtesa të cilat edhe ato e luftojnë të keqen me mjete magjike, ose duke e neutralizuar gjuhësisht.

Një qasje të ngjashme e gjen në mjekësinë moderne gjithashtu, ku madje synohet të vendoset një qark i shkurtër midis emrit të sëmundjes (diagnoza) dhe emrit të ilaçit që do ta kurojë, duke e lënë të sëmurin jashtë, ose të paktën në hije; çka lejon disiplinimin në mos shkencor shkencor të paktën burokratik të trajtimit (kurës), në kuptimin që diabeti i Osmanit është i njëjtë me diabetin e Josifit, prandaj edhe mjekimi do të jetë pak a shumë i njëjtë. Vetëm se mjeku modern tashmë shpesh u referohet protokolleve të mjekimit, duke e kufizuar agjencinë e vet personale në një minimum (çfarë do të thotë edhe se, kur ndiqet protokolli, mjeku çlirohet nga përgjegjësia edhe morale, edhe ligjore); diçka që mjektari a xherahu a plaka barnatare mund t’ia faturojnë veç Zotit dhe pastaj të luten që të mos u ndodhë më.

Në mënyrë tipike, nga ilaçi që merr dikush mund ta deduktosh edhe për çfarë çrregullimi po trajtohet pikërisht (prozac për depresionin, Nexium për hiperaciditetin ose GERD, Ambien për pagjumësinë, Claritin për alergjinë, etj.); aq sa të thuash se ilaçi është njëfarësoj sëmundja – në kuptimin që, në vend që të thuash “vuaj nga alergjia stinore”, mjafton të thuash “marr rregullisht Claritin”. Një klishe e njohur e filmave thriller është ajo kur dikush, zakonisht një detektiv, hedh një sy në dollapin e barnave të dikujt tjetër, për të zbuluar se ky vuan nga zemra, nga krizat epileptike, nga lythet gjenitale ose më mirë akoma, nga ndonjë psikozë e formës skizofrenike.[8]

Shekulli XX dhe modernizimi i shërbimit shëndetësor i kanë sjellë gjithnjë e më shpesh në kontakt këto dy vizione – atë tradicional të ilaçit si shpëtim, dhe atë modern të ilaçit si trajtim; pavarësisht se, në shumë aspekte, edhe mjekësia moderne dhe e hiper-teknologjizuar i ka ruajtur disa aspekte të magjisë; duke filluar nga emrat e barnave – kloramfenikol, metforminë, fluvastatin, Xanax, propanolol, Cymbalta, fluoksetinë, haloperidol, Cipro, paracetamol, Januvia, ribavirin, Adderall, lorazepam, Maalox, bupropion, nifedipinë, Tylenol, etanercept, Crestor, ibuprofen, Nexium, flutikazon, loperamid, aciklovir, prednison dhe mijëra e mijëra të tjerë; disa nga të cilët janë emra të standardizuar të lëndëve kimike përkatëse, të tjerë emra të markës[9]. Për veshin e profanit, të gjithë këta tingëllojnë si të përveçëm, ose që mund të mbushen vetëm me konotacion. Në bashkëlidhje me emrat e sëmundjeve në gojën e mjekëve, si iktus, tonsilit, emboli, bursit, sinusit, abces, iskemi, hemikrani, uveit, steatozë, hipertrikozë, hematuri, trombozë, akromegali, skoliozë, trakeit, radikulit, etj. këta ndihmojnë pastaj për të përftuar një diskurs mjekësor dhe para-mjekësor jo të pangjashëm me formulat magjike të shtrigave, të llojit abra-kadabra; gjuhë sekrete, që kur përdoren në mënyrë “profesionale” çelin dyert e dukurive dhe efekteve po aq sekrete dhe të ndaluara për vdekëtarët e tjerë.

Nga ana e vet, përdoruesi i barnave dhe përfituesi i drejtpërdrejtë prej tyre, do të parapëlqente emërtimin sipas funksionit; siç edhe në fakt vepron, sa kohë që i lejohet. Hidroklortiazid mund të frikësojë dhe të hipnotizojë, si fjalë e huaj shumërrokëshe, por ilaçi i ujërave e përcjell menjëherë dhe qartë kuptimin; kështu edhe ilaçet e zemrës, ilaçet e tensionit, ilaçi i kollës, ilaçi i astmës, ilaç për të dalë jashtë, ilaçi i stomakut etj.; ku të gjitha këto ndërtime kombinojnë fjalën ilaç me një emër popullor simptome ose sëmundjeje ose organi të prekur.

Pjesë e magjisë që shoqëron barnat është edhe rituali i marrjes së tyre në sasi të njëjta dhe në orare e kushte të caktuara: tre herë në ditë, me pak ujë, pas buke, etj.; edhe pse ka një logjikë të thjeshtë pas kësaj rregullsie, sërish ajo vepron më shumë në planin psikologjik, meqë ia bashkëlidh ilaçin një disipline të caktuar, e cila në vetvete do ta përshpejtojë shërimin. Çfarë nuk ndodh, gjithsesi, me një kategori barnash që i marrim sipas nevojës, ose kur na shfaqen simptomat – për shembull barnat kundër dhimbjes së kokës, ose anti-acidët, ose laksativët, ose ato kundër pagjumësisë. Në filma, këta të fundit janë gjithnjë të përfaqësuar mirë, deri në klishé; sepse është më seksi që ta shohësh personazhin tënd, në prag të një krize nervash, të gëlltisë një grusht me hapje kundër ankthit; sesa të tregosh dikë në pizhame, që i pi ilaçet e veta gjithnjë në të njëjtën orë, madje duke gogësirë.

E megjithatë, momenti më dramatik në marrëdhëniet e personazheve të filmit pop me ilaçet e tyre është momenti kur marrin vendimin për t’i derdhur në nevojtore[10], në luftë me dobësitë e tyre, autoritetin e mjekut dhe kulshedrën mitologjike të establishment-it. Në fakt, firmat farmaceutike dhe në përgjithësi çfarë njihet me emrin The Big Pharma trajtohen nga kultura pop si mishërime të së keqes; në kundërshtim me metoda alternative si holistika, akupunktura, meditacioni, yoga, psikoterapia, psikanaliza dhe – veçanërisht do të thoja – spitalet.[11] Tek e fundit, kur një i sëmurë i merr barnat në shtëpi, e ruan akoma një farë kontrolli ndaj sëmundjes së vet; ose të paktën iluzionin se i ka akoma disa gjëra në dorë dhe se nuk ia ka dorëzuar administrimin e trupit të vet një pale të tretë – në një kohë që, i shtruar në spital, e humb çdo lloj autonomie ndaj trupit, për t’iu nënshtruar procedurave diagnostike dhe terapeutike edhe më misterioze e aq më tepër invazive: kirurgjia, rrezet, transfuzioni, dhënia e barnave me rrugë intravenoze, etj. Nëse marrëdhënia e të sëmurit me mjekun që i jep diagnoza me emra kumbues dhe i parashkruan pastaj barna me emra edhe më kumbues ende i ngjan marrëdhënies që vendosnim dikur me mjektarin, barnatarin a plakën që na kuronte me barna dhe yshtje, spitali nuk mund të krahasohet veçse me stallën në mos me thertoren; ku bagëtia nuk komunikon dot me padronët e saj, jo sepse nuk e lënë, por sepse nuk mundet.

Por ai momenti kur heroi, pasi e ka fituar betejën me dobësitë e veta, i derdh barnat në nevojtore, zbulon edhe diçka tjetër: dhe pikërisht lidhjen e fshehtë që vendosim, në pavetëdije, midis barnave dhe ekskrementit. Çdo antropolog do ta konfirmojë që fecet dhe urina, e njerëzve dhe e kafshëve shtëpiake, janë përdorur dhe përdoren rëndom në mjekësinë popullore për të luftuar lloje të ndryshme sëmundjesh, ndoshta pikërisht ngaqë janë përndryshe tabu. Në mjekësinë tradicionale koreane, Ttongsul ose “vera fekale”, një pije me veti terapeutike universale, prodhohet duke përzier verë orizi me fece të fermentuara fëmijësh të vegjël; në mjekësinë tradicionale kineze, fecet përzihen me jamball (licorice) dhe përdoren për sëmundjet e stomakut, ndërsa një përgatesë e bazuar në kakërdhitë e ketrit thuhet se ka sukses kundër hemorragjive; pa folur për urinën që është përdorur edhe në Shqipëri kundër verdhëzës; dhe pastaj për mrekullinë e tanishme të transplantit fekal për trajtimin e çrregullimeve të rënda të zorrëve, përfshi kolitin, nëpërmjet një procedure të ngjashme me plehërimin.

Sa kohë që ekskrementet, veçanërisht ato të njeriut, janë gjithnjë të prekura dhe të rregulluara nga tabutë e llojeve të ndryshme, përdorimi i tyre si barna nuk do të jetë pa lidhje me opinionin kolektiv për to si helme, ose lëndë të padëshiruara, të cilat trupi i ka nxjerrë përjashta sepse të dëmshme. Tek e fundit, çdo helm ose diçka që vret, mund të vrasë edhe sëmundjen – në kuptimin simbolik por edhe në realitet.


 

[1] Fjalori i Shqipes së Sotme jep për barnatarin vetëm kuptimin “farmacist”; por te M. Camaj kam gjetur edhe kuptimin tjetër, atë të një malësori që i njeh bimët mjekësore me emër dhe di t’i përgatitë dhe t’ua këshillojë të sëmurëve.

[2] Vetë ideja se sëmundja, dhe në përgjithësi vuajtja fizike në parim mund dhe duhet të trajtohen, të lehtësohen madje të kurohen duke ndërhyrë në trupin e të sëmurit (me barna, me procedura të tjera si shushunja kupa klizma, me instrumente kirurgjikale, etj.) bie ndesh me botëvështrimin e krishterë tradicional, i cili ia njeh këtë rol lutjes. Disa sekte e marrin sot e kësaj dite seriozisht këtë precept.

[3] Por hidhësia e ilaçit mund të mbulohet, për shembull duke e mveshur tabletën me sheqer; sheqeri shërben kështu si Kali i Trojës, që e lejon helmin të hyjë në organizëm; që këtej edhe shprehja pilulë e sheqerosur, e parapëlqyer nga një lloj diskursi ideologjik paranoid, për të shënjuar disa lloj mesazhesh që maskohen si të padëmshme ose edhe joshëse.

[4] Një nga parimet e toksikologjisë është se sola dosis facit venenum, “doza e bën helmin.” Paracelsus-i e pat formuluar këtë kështu: “Gjithçka është helm dhe asnjë nuk është pa helm, vetëm doza e bën diçka jo helm” (Alle Dinge sind Gift und nichts ist ohne Gift, allein die Dosis macht es, dass ein Ding kein Gift is). Incidentalisht, helmi në gjermanishte është Gift; çka mund të interpretohet simbolikisht, brenda anglishtes, sikur arti i të mjekuarit e shndërron helmin në “dhuratë” shëndeti për atë që e pi.

[5] Ilo Mitkë Qafëzezi, në mos më gabon kujtesa, ka shkruar një libër me tregime për fëmijë, ku flet për efektet helmuese të disa prej këtyre bimëve.

[6] Kafshë të caktuara, si qyqja, qeni, macja, delja, lopa, kali, mushka, gomari, dhelpra, pula, rosa, ujku, gjarpri dhe bimë të caktuara a abstraksione bimore si bari, lulja, ferra etj., nëpërmjet emrave të kombinuar mes tyre, marrin pjesë kështu në konstituimin e mesazheve të cilat mund të lexohen, nëse zotërohet kodi a gjuha përkatëse, dhe me të cilat bota përreth i flet njeriut; gjithë duke qenë njeriu pjesë e saj. Kështu merr një shpjegim edhe supersticioni, ose leximi i shenjave – si shfaqja e një maceje të zezë ose leximi i shpatullës së pulës a të berrit, sipas rregullave dhe bashkëpërkimeve të pashkruara, që përcillen brez pas brezi në vija familjare, njëlloj si zanatet e rëndomta, gjithë duke mbetur, në thelb, sekrete për të tjerët.

[7] Këtu le të mbajmë parasysh se historianët ende nuk kanë rënë dakord se çfarë sëmundjeje e përgjysmoi popullsinë e Athinës, gjatë Luftës së Peloponezit (430 p.e.s.): si kandidate të mundshme janë sugjeruar tifoja, murtaja, fruthi, antraksi, ebola dhe të tjera akoma; dhe kjo megjithëse përshkrimet e simptomave nuk mungojnë. Diskutime ka edhe për sëmundjen e njohur zakonisht si murtajë, që shfarosi një pjesë të madhe të popullsisë në Europën e Mesjetës.

[8] Më ka ndodhur edhe mua; pasi dallova një ditë në skrivaninë e llogaritarit tim të taksave kutinë e një ilaçi me emër të çuditshëm, u bëra kurioz të merrja vesh nga se vuante dhe e kontrollova pastaj emrin e ilaçit në Google; paskësh qenë antibiotik për qen.

[9] Firmat farmaceutike shpenzojnë shuma marramendëse për të gjetur, ose më mirë sajuar emra “tërheqës” për barnat e reja që hedhin në treg; duke e vlerësuar konotacionin pozitiv të një emri marke si Advil ose Allegra ose Claritin si pjesë të efektit placebo.

[10] Veprim ky gjithsesi që nuk rekomandohet, sepse bën që shumë lëndë me efekte potencialisht shkatërruese të përfundojnë në vijat ujore dhe pastaj në det a në oqean.

[11] Spitalet përfaqësohen mirë dhe me simpati të madhe, në kulturën pop amerikane, si të filmit ashtu edhe të televizionit, me kirurgjinë në krye të vendit; aq sa të bëjnë të dyshosh për ndonjë product placement, sidomos në krahasim me trajtimin aspak dashamirës që u bëhet barnave dhe farmakologjisë në përgjithësi.

8 Komente

  1. “…edhe pse kriteret e përdorimit medicinal të bimëve i kanë rrënjët në alkimi, supersticion dhe analogji…”

    E pse jo në intuitë dhe përvojë?

  2. Të them të drejtën nuk jam i sigurt se e kuptoj saktë dallimin mes zgjedhjes e përzgjedhjes në këtë pikë. Nxitem të mendoj se me zgjedhje nënkupton një fazë eksperimentale që niset nga kriteret që ke përmendur, kurse përzgjedhja vjen si rezultat i kësaj faze, ku çfarë vlen mbahet e çfarë nuk vlen hidhet. Nëse e kuptoj pak a shumë drejt, do të thoja se edhe pse e diskutueshme kjo pikë – duke qenë se përvoja mund të jetë, fjala vjen, rastësore e jo detyrimisht eksperimentale – megjithatë përvoja mbetet një kriter thelbësor i përdorimit medicinal të bimëve, aq sa për t’i dhënë një ngjyrë krejt tjetër përfytyrimit që krijojnë nocione si alkimia, supersticioni e analogjia. Kurse për këtë të fundit do të thoja se është intuita ajo që mbulon analogjinë, dhe jo e kundërta. Analogjia – dhe jo vetëm ajo leksikore, por për shembull edhe ajo morfologjike, si në mjekësinë kineze ku kurat përftohen nga pjesë shtazore apo bimore të ngjashme në formë me organet e sëmura – është veçse një nga mënyrat se si funksionon intuita. Nejse, për të qenë më i qartë e i drejtpërdrejtë, ajo që më ngacmoi në fragmentin e cituar qe perceptimi – qofsha i gabuar – i një këndvështrimi përjashtues ndaj epistemologjisë parashkencore, këndvështrim, ose më saktë qëndrim, që gjithsesi është prevalent në shkencën moderne, jo si metodologji, por si ideologji.

    1. Po kuturisem në një fushë ku nuk kam ndonjë ekspertizë specifike, por ku një opinion e kam megjithatë.

      Besoj se normalisht përdorimi i bimëve për të shëruar mbështetet në traditën – në kuptimin që kështu është zakoni.

      Megjithatë, deri vonë një rol ka luajtur edhe autoriteti i barnatarit, ose i mjektarit, ose i plakës “së dijshme” etj.

      Ka pasur gjithnjë njerëz që “dinin” në këtë fushë më shumë se të tjerët, edhe pse kushedi edhe këta e kanë pasur dijen të trashëguar ose të mësuar brenda familjes.

      Por kjo nuk sqaron se si ndodh që një bimë zgjidhet për herë të parë, për të trajtuar një sëmundje ose ankesë fizike.

      Arsyet janë të ndryshme për bimë të ndryshme – por shpesh barnatarët e kanë një histori gati, që e lidh bimën me sëmundjen.

      Kjo lidhje është zakonisht analogjike – në vija të trasha, një lule e verdhë mund të përdoret kundër verdhëzës.

      Por mund të jetë bërë edhe një zbulim i rastit – p.sh. hurmat ose shegët të bëjnë kaps, dhe që këtej të jenë përdorur për të ndalur heqjen e barkut.

      Ose mund të jetë vëzhguar efekti i një bime te bagëtia dhe pastaj është menduar se mund të ketë efekt të ngjashëm te njerëzit.

      Në raste të tjera, përdorimi popullor i ka rrënjët te mjekësia dhe farmacia rudimentare, e praktikuar në nivel profesional në Mesjetë, ose edhe më vonë.

      Po të sjell si shembull vetëm përdorimet në shekuj të bimës së duhanit (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1079499/).

      Në Amerikën Prekolombiane, duhanin e përdornin për të dezinfektuar dhe për të mbajtur sëmundjen larg. Indianët e përzienin me gëlqere ose me shkumës dhe e përdornin pastaj si pastë për të zbardhur dhëmbët.

      Në shekullin XVI, një eksplorator portugez njoftoi se në Brazil duhani përdorej për të trajtuar abceset e ulceruara, fistulat, plagët e ndryshme që shëroheshin me vështirësi.

      Po në atë kohë, një misionar spanjoll vuri re se vendësit e përdornin aromën e gjetheve të freskëta të duhanit kundër dhimbjeve të kokës.

      Vendësit gjithashtu i fërkonin gjethet e grira imët në brendësi të gojës, për të luftuar të ftohtit dhe rrufën.

      Sëmundjet e gjëndrave të qafës shëroheshin duke bërë një incizion mbi vendin e sëmurë dhe duke vendosur mbi të duhan të nxehtë, të përzier me kripë.

      Në Meksikë, thuhej se para shekullit XVI duhani përdorej për të lehtësuar dhimbjet dhe për të shëruar plagët dhe djegiet.

      Edhe në Europë, duhani gjeti përdorim të shumëllojshëm, përfshi këtu edhe infeksionet e shkaktuara nga treponema dhe lezionet ulcerative të lëkurës, që duhet të kenë qenë në fakt kancer i lëkurës.

      Konsiderohej i efektshëm edhe kundër mykut (qeres) dhe morrave.

      Një farmacist i shekullit XVII shkruante se duhani i tymosur kuronte dhimbjet e dhëmbëve dhe ndihmonte gjithashtu me dhimbjet e lindjes. Një tjetër e rekomandonte tymin e duhanit kundër dhimbjeve të veshëve, vertigos dhe majasëllit (në rastin e fundit, gjethen e njomur me ujë).

      Kur ra murtaja në Londër, në 1665, fëmijët u këshilluan të pinin duhan në klasë; e njëjta masë u përdor edhe gjatë një epidemie të lisë në 1882.

      Në shekullin XIX, duhani u përdor kundër zgjebes, edhe pse përdorimi i tymit të duhanit, per rectum, ende rekomandohej për helmimet nga striknina, kapsllëkun, hernien e ndrydhur, tetanosin, hidrofobinë (tërbimin) dhe parazitët e zorrëve.

      Autorët e një studimi të krahasuar të artikujve shkencorë për duhanin si bimë mjekësore, të botuar mes viteve 1785 dhe 1860, vërejtën se kjo bimë ishte përdorur me sukses, e aplikuar nga jashtë, kundër kafshimit të reptilëve dhe insekteve helmuese, histerisë, dhimbjes, neuralgjisë, spazmave të laringut, gutës, rritjes së qimeve, tetanosit, mykut në lëkurë; e administruar nëpërmjet rektumit, kundër konstipacionit dhe gjakderdhjes hemorroidale; e marrë nga goja, kundër hernies së ndryshur, malarjes ose etheve rekurrente, zhbllokimit të ezofagut nëpërmjet provokimit të së vjellave.

      Edhe në fillim të shekullit XX, një pomadë e përgatitur me gjethe duhani të djegura rekomandohej si desikant, stimulant dhe antiseptik për të kruarat, mykun e lëkurës, ulcerat dhe plagët.

      Edhe në Shqipëri duhani përdoret, sot e kësaj dite, për të dezinfektuar plagët dhe ndaluar rrjedhjen e gjakut – po sa i detyrohet efekti benefik faktit që mbi plagën vendoset thjesht një material absorbent?

      Shembulli më duket tipik, për metodologjinë e një lloji dijeje që procedon në mënyrë empirike. Praktikisht duhanin e kanë përdorur për gjithçka, dhe jo pa sukses!

      Këtu kanë vepruar pastaj edhe faktorët psikologjikë, ose statusi i duhanit si drogë – stimulante, qetësuese, etj.; por edhe efekti placebo; sikurse ka vepruar edhe mënyra si e shpjegojnë sëmundjen kultura të ndryshme (n.q.s. sëmundja i atribuohet të ftohtit, atëherë një bimë me virtyte “ngrohëse” do të rekomandohet si bar kundër saj.)

      P.S. Me dallim mes zgjedhjes (choice) dhe përzgjedhjes (selection) kam parasysh këtë: një bimë zgjidhet për t’u përdorur fillimisht pse gjykohet ose shpresohet se mund të japë një efekt të dëshiruar; por pastaj vazhdon të përdoret nëse e jep vërtet efektin dhe nëse nuk helmon – kjo do të ishte përzgjedhja.

      1. Ajo që desha të theksoj është pikërisht se kjo është “një lloj dijeje që procedon në mënyrë empirike”, para së gjithash; të paktën s’ka pse të mos jetë kjo premisa nëse pranohet se përmes përvojës zhvillohen edhe dije të tjera tradicionale, fjala vjen si anijendërtimi, shartimi, qëndisja, djathëbërja, etj. Gjithashtu besoj – edhe unë flas po nga rrafshi i opinionit, bazuar në kuadrin e dijes së përgjithshme që kam, e cila i jep vlerë në këtë pikë edhe ndonjë përvoje vetjake, të drejtpërdrejtë ose analogjike për sa i përket fenomenit; dëshmive të dorës së parë e më tej, – se intuita, e cila funksionon edhe përmes analogjisë, por jo vetëm, luan një rol të rëndësishëm, si në këtë lloj dijeje, ashtu edhe në të tjera. Një nga mënyrat mund të jetë përmes aromërave, ku dikush mund të ketë aftësinë për t’i asociuar aromëra të ndryshme me efekte të caktuara. Gjithsesi, besoj se çdo gjë ka shenjat e veta dhe se ka njerëz të aftë të lexojnë shenja që të tjerët nuk munden, dhe në këtë terren gjërat mund edhe të mitologjizohen, si nga ata që i paraqesin, ashtu dhe nga ata që i perceptojnë. Madje edhe intuitën do të mund ta përfshija në kuadrin më të gjerë të frymëzimit, që do të përfshinte edhe ëndrrën. Mendelejevi thoshte se e kishte parë në ëndërr renditjen e elementeve, dhe unë për vete jam i gatshëm ta besoj një pretendim të tillë. Shkurt, dua të them se bimët medicinale dhe mjekësia tradicionale në përgjithësi janë një dije në plot kuptimin e fjalës, me rrënjë e bosht po aq serioz sa çdo dije tjetër.

        Nga ana tjetër, dije të caktuara, falë rrethanave të caktuara, janë më të prirura, e ndoshta të destinuara, për t’u shoqëruar me mitologji. Por edhe arsyet e këtij fenomeni mendoj se në përgjithësi janë shumë më banale sesa prirja njerëzore për t’i mistifikuar gjërat, siç janë interesat e marketingut apo ruajtja e pozitave profesionale ose tribale. Kështu për shembull nuk do të ishte larg mendjes që barnatarët të sajojnë mite lidhur me barërat me qëllimin për të ruajtur sekretet profesionale. Ose, meqë e përmenda më lart, nuk më duket e pamundur që analogjia morfologjike në mjekësinë kineze të jetë e sajuar, ose së paku të jetë bartur në një dimension tjetër, për interesa të caktuara, po të kemi parasysh industrinë e madhe që ushqehet prej saj nëpërmjet trafikimit të elementeve shtazore gjithfarësh. Shembujt të ngjashëm janë të shumtë edhe në fusha të tjera, por sidomos në mjekësi, ndoshta falë kompleksitetit të saj si dije e të interesave që ngërthen, por edhe ndjeshmërisë, meqë ka të bëjë me shëndetin, jetën e vdekjen. E nëse do të krahasonim mjekësinë tradicionale me atë moderne për sa u përket miteve, mendoj se e dyta ia merr ku e ku të parës. Mund të përmendim për shembull rastin e analizës së PSA-së për prostatën që e ke trajtuar në një shkrim para disa vitesh. Kolesteroli, yndyrnat e mira e të liga, analizat pafund që rekomandohen për çfarëdo lloj problemi, vizitat e rregullta që duhen bërë, operacionet për pak e për shumë, antibiotikët e kështu me radhë. S’është e vështirë për të kuptuar se e gjitha kjo është industri, e cila funksionon bashkë me mitologji e industri të tjera, si ajo e arsimit publik, e ushqimit, e ujit të pijshëm, e pesticideve, e sigurimeve, e modës, e medias, e të drejtave të njeriut etj. Por ndoshta pjesa më e bukur është miti i kësaj epoke të mrekullueshme të shkencës dhe teknologjisë, para së cilës njerëzimi s’ka pasur haber nga dynjaja.

        1. Ajo çfarë pata vënë re dhe që u bë shkas për këtë ese ishte se ne ende e ruajmë një raport magjik me barnat që marrim dhe, pas gjase, edhe me sëmundjet që na diagnostikon establishmenti mjekësor; i cili duket qartë në gjuhë (në nomenklaturën tradicionale të sëmundjeve dhe të barnave). Gjithnjë besoj se ekziston një lidhje midis “teorive” të sotme folklorike për sëmundjen dhe mjekimin dhe magjisë, ose mënyrës si mendohej për këto gjëra, p.sh. në Mesjetë – përfshi këtu edhe alkiminë; a thua se dija e djeshme ka precipituar në folklor. Dhe, natyrisht, mënyra si janë trajtuar tradicionalisht sëmundjet gjithnjë është varur, edhe dje edhe sot, nga mënyra si konceptohej sëmundja vetë dhe shkaqet e saj. Për shembull, kemioterapia me të cilën sot trajtohet kanceri mbështetet në një teori të caktuar për kancerin; sikurse mbështetej terapia e deridjeshme me barna kundër aciditetit të stomakut për ulçerën e stomakut dhe të duodenit, derisa u zbulua pastaj se ulçera shkaktohej nga një infeksion bakterial dhe terapia ndryshoi krejt. Edhe sot ka mjekë që mbrojnë teorinë bakteriale ose virusale të kancerit; sikur kjo të provohej, edhe kemioterapia do t’ia linte vendin ndonjë trajtimi tjetër. Në popull shpesh sëmundjet i atribuohen syrit të keq; në bazë të kësaj teorie, zgjidhen edhe mjetet profilaktike, p.sh. nuskat ose sende të tjera mbrojtëse (p.sh. hudhra). Por nuk mund të diskutohet hudhra që i vihet fëmijës në xhep, po të mos mbash parasysh faktorin e “syrit të keq.” Lidhen ngushtë mes tyre. Kam lexuar që në Mesjetë konstipacioni/kapsllëku konsiderohej si problem shëndetësor shumë serioz, në bazë të teorisë se toksinat që nuk eliminoheshin menjëherë nëpërmjet jashtëqitjes shkaktonin pastaj gjithfarë sëmundjesh në trup. Madje Paracelsus-i dikur, i pat thirrur mjekët e Bazelit në leksion, me premtimin se do t’u zbulonte sekretin më të madh të mjekësisë së suksesshme, dhe atje u tregoi pastaj një tas të mbushur me m*t; dhe kur ata protestuan se e morën këtë për tallje, ai shpjegoi se vetëm sa u kish ilustruar një nga kyçet e mjekësisë së suksesshme – ose restaurimin e një jashtëqitjeje të rregullt. Nga ky këndvështrim mund të kuptohet edhe pse barnat laksative dhe purgative zinin një raft të tërë të farmakopesë mesjetare dhe të kohës së Rilindjes; sikurse mund të shpjegohet pse purgativët dhe klizmat kanë qenë përdorur në spitalet e Europës deri vonë, gati ritualisht, si pjesë e çdo strategjie terapeutike. Për t’u afruar me bashkëkohësinë, kështu shpjegohet edhe fakti që gati të gjithë burrat mbi 50 vjeç sot në ShBA dhe kushedi edhe gjetiu në Europë marrin nga një statinë, e cila u stabilizon kolesterolin; edhe pse roli i kolesterolit në sëmundjet kardiovaskulare është po aq i vërtetuar sa ai i konstipacionit në patologjitë e Mesjetës ose i lëvizjeve të mitrës poshtë e lart nëpër trup, për të shkaktuar krizat histerike në gra. Një mjek i shekullit XIX kushedi nuk do ta kuptonte se pse sot mjekohen të gjithë me statina dhe do ta quante këtë një lloj alkimie të keqe. Por si t’ia shpjegosh këtë industrisë shumë-miliardëshe që i prodhon këto barna? Edhe në lëmin e çrregullimeve psikiatrike, sot një përqindje dërrmuese e njerëzve, gjithnjë në Perëndim, marrin barna për diagnoza që deri para një shekulli më parë as që ekzistonin – dhe fakt është që manuali i diagnostikës së sëmundjeve mendore rishkruhet dhe ribotohet relativisht shpesh, tamam në kohë për t’iu përgjigjur barnave të reja që janë gati për treg. Nassim Nicholas Taleb thotë se establishmenti mjekësor e ka më të lehtë që të shpikë një sëmundje të re për një bar ekzistues, sesa të shpikë një bar të ri për një sëmundje ekzistuese. Çfarë është vërtet e re sot, në krahasim me – të themi – Mesjetën është koncepti se shëndeti është edhe ai mall për t’u blerë në treg.

  3. Sa i përket emërtimeve “ilaçe”dhe “barna”kisha vendosur me vete nje kronologji ndryshe.Rritur me një stërgjyshe “tironce”,e kam njohur dhe dashur fjalorin e saj.Kujtoj që ajo përdorte “barna”dhe kujtoj mirë,gjithashtu që e përçmonte fjalen “ilaçe”si një neologjizëm rozë.

Lini një Përgjigje te oksigjenAnuloje përgjigjen

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin