REVOLTA E ZOTIT SHYTI

[Alda Bardhyli interviston A.V.]

– Le ta nisim bisedën nga titulli që keni zgjedhur për librin tuaj më të ri “Ndërhyrjet e zotit Shyti”. Pse vendos të ndërhyjë Z. Shyti?

Librin e kam konceptuar si gjerdan bisedash, monologësh dhe shfryrjesh të personazhit të titullit, ose zotit Shyti, i cili vihet të “performojë” në një kafene, përballë jo ndonjë publiku përtej miqve të vet të tryezës, dhe i pamoderuar nga njeri, përveç bon sensit dhe rregullave të pashkruara të bisedës. Dhe këtu me kafene kam parasysh jo aq vendin ku njerëzit shkojnë për të pirë kafenë, sesa një institucion spontan të shoqërisë civile, i cili i kundërvihet drejtpërdrejt televizionit me kosto të ulët dhe, veçanërisht, formatit tashmë të normalizuar të talk show-t, i cili riprodhon, mes të tjerash, elitat diskursive në Shqipëri. Mendova t’u vë një kamerë dhe mikrofon këtyre muhabeteve që bën personazhi im në kafene dhe t’ia përcjell pastaj lexuesit, madje edhe atij lexuesi që është kolonizuar nga formati televiziv i debatit; me shpresën se ndërhyrjet e zotit Shyti do të funksionojnë edhe si thyerje ose ndërprerje të rrymës së vijueshme dhe artificiale të informacionit, ose zallahisë diskursive 24-orëshe që na vjen prej mediave. Në këtë kuptim, teksti im është gjithashtu një ndërhyrje, në hapësirën midis regjistrimit imagjinar dhe publikut.

-Z. Shyti duket një burrë në moshë… Ku ishte ai përpara se ta sillje në një libër? A është mosha imagjinare një zgjedhje e menduar?

E kam pasur prej vitesh Shytin brenda meje, si zë që më komentonte të përditshmen; në thelb, dalë nga kombinimi i disa të njohurve të mi të hatashëm në vite, mishërues të energjisë diskursive që vjen ndonjëherë si efekt anësor i të qenit esëll. Njerëz që i kam admiruar, edhe ngaqë kanë pasur disa virtyte – kushedi edhe vese – që mua më kanë munguar; dhe sidomos zotësia pothuajse magjike për të ndërvepruar me botën nëpërmjet fjalës së folur. Por çfarë më cyti që ta transferoj këtë prani nga imagjinata ime në letërsi, ose në imagjinatën e Tjetrit, ishte konstatimi, i përsëritur, se këta njerëz të mbijetuar nga një kohë tjetër, kanë mbërritur në ditët tona të trishtuar: entuziazmi i tyre për ta filluar çdo ditë sikur të ishte e para tani nuk përligjet dot më. Dhe në këtë kuptim, edhe libri im është një gjest simpatie, një mesazh me të cilin unë rrekem t’u them që të mos e humbin shpresën, dhe që e përditshmja jonë nuk do të kish as vlerë as shkëlqim, pa muzën e tyre cinike.

Pra edhe mosha e tij është një faktor?

Po, besoj. Kam pasur në mendje një kategori njerëzish, një brez nëse duam ta quajmë kështu, që mezi ishte mësuar të mbijetonte nën totalitarizëm, duke gërryer e krijuar hapësira ngushëlluese në intelekt, gjysmë private, ku të ushtronte lirinë e mendimit dhe lirinë për ta marrë botën në pyetje. Një brez që e luftonte tiraninë e fjalës duke u hequr mënjanë, duke ulur zërin, duke kërkuar dhe pastaj ushqyer solidaritete horizontale, duke kultivuar miqësitë dhe kafetë, madje edhe duke vështruar përtej caqeve që imponon mosha. Ky ishte edhe brezi të cilit i mbeti në dorë trashëgimia iluministe në mendimin shqip; ose barra për të kultivuar një virtyt të mendimit, siç është liria, në një kohë kur për virtytin si të tillë nuk pyet kush më; dhe ku censurimi i është besuar kakofonisë. Ka edhe diçka qesharake këtu, diçka patetike, diçka donkishoteske; sidomos sa herë që zoti Shyti nis të luftojë jo tamam me mullinjtë e erës, por me simbolet, me shenjat, me gjurmët, me hijet në murin e shpellës së Platonit. Komikja, te njerëz të tillë, i ka rrënjët te serioziteti, me të cilin këta i qasen akoma botës.

– A është ky personazh një provokator?

Jo në kuptimin social të kësaj fjale, ose si personazh, ose në rrafshin narrativ; por patjetër ashtu, në rrafshin e fjalës, ose diskursiv. Teknika e tij provokuese shpesh është që t’i çojë argumentet në ekstrem, duke ekzagjeruar ose hiperbolizuar; njëlloj si xhami zmadhues, që na lejon më mirë të shohim papastërtitë, pisllëqet, molepsjet. Një teknikë tjetër, është që të ballafaqojë banalen me filozofiken, ose të kthejë në përmasën e së përditshmes preokupimin me soditjen ose atë çfarë ka mbetur përtej mikroversit ngushtësisht utilitar ku jetojmë. Mua do të më pëlqente që lexuesi të shihte tek ai diçka fëmijërore dhe të paepur, që i ka rezistuar konformimit; dhe që tani e ndihmon t’i shohë princat e kësaj bote lakuriq, njëlloj si ai fëmija i përrallës për rrobat e perandorit.

– Si është udhëtimi i tij në 212 faqet e librit?

Libri është i ndërtuar me episode, por secilin episod e kam menduar si një penelatë në portretin e Shytit; jo sepse kam dashur t’i ngre këtij një monument, por sepse jam munduar t’i jap formë dhe vëllim, brenda atyre që thotë; ose të ravijëzoj njeriun prapa përroit të fjalëve. Përndryshe, rrëfimi im nuk është për çfarë i ndodh zotit Shyti, por më tepër për çfarë i ndodh së përditshmes sonë, që nga momenti kur atje na ndërhyn zoti Shyti.

– Cilat janë dy momentet që nuk do doje t’i kishte jetuar ky personazh?

Ka një thënie në një komedi të Terencit, autor i Romës antike, që tingëllon kështu: Homo sum, humani nihil a me alienum puto, dhe që mund të përkthehej: “Jam njeri, dhe asgjë njerëzore nuk është e huaj për mua.” Zoti Shyti është produkt, rezultat i gjërave që thotë, por edhe i çfarë i ka ndodhur, dhe që ai e përcjell pastaj nëpërmjet rrëfimit të vet. Virtualisht, edhe “ndërhyrjet” e tij, batutat ose komentet, mund ta gjejnë rrugën në rrëfimet e të tjerëve – siç edhe e kanë gjetur në libër, sa kohë që zoti Shyti atje rrëfehet prej miqve të tij të tavolinës, që përndryshe mbeten anonimë. Është rrëfyes i botës sonë dhe njëkohësisht i rrëfyer prej saj.

– Në një kohë kur duket se ka humbur roli i letërsisë së angazhuar, ju vazhdoni me librat tuaj të bëni një letërsi të tillë… a duhet të jetë letërsia dhe shkrimi pararojë e ndryshimeve?

Kur shkruaj diçka, nuk është se e vendos paraprakisht “le të shkruaj tani letërsi të angazhuar”; edhe pse besoj se një autor duhet të kujdeset që t’i japë lexuesit gjëra që ngrenë peshë, gjëra që ia vënë në diskutim, madje në krizë,  vizionin që ka për botën. Si personazh, zoti Shyti është fund e krye një vetë gramatikore e diskursit publik, një strumbullar i një mënyre të caktuar për të folur për botën; dhe, për rrjedhojë, edhe i një botëvështrimi të caktuar. Nuk them dot se ai synon që ta ndryshojë botën; por do të më pëlqente të mendoja se ai mund të ndryshojë mënyrën si flasim për botën, duke i shpuar disa tullumbace e duke i plasur disa flluska; dhe sidomos, duke u përftuar si kundër-diskurs i mediave, ose një alternativë cinike, ndaj banalitetit që nuk reshtin së gjeturi në botë këto media.

– Sa politik është ky libër?

Është politik, sepse kërkon të kultivojë lirinë e ligjërimit dhe të mendimit, përtej premisave ku e ka kapur dhe kllaposur këtë liri politika. Do të thoja, është politik jo sepse merret me politikë; por sepse synon të modifikojë diskursin publik, ose mjedisin ku i shfaqet publikut politika, qoftë edhe vetëm duke u fokusuar mbi një personazh që nuk është produkt i kohës sonë, dhe që prandaj e ka më të lehtë të na e përkufizojë. Pa çka se ndonjëherë ky përkufizim, në libër, shfaqet nëpërmjet revoltës së Shytit, të cilit deri edhe jetën e vet, ose kujtesën e vet historike, ia kanë sekuestruar dhe po përpiqen që t’ia rishkruajnë, në kontekste rishkrimesh të tjera, të “nevojshme”. Personazhi im është kapur në këtë dilemë: nga njëra anë, ai kërkon t’i mbetet besnik vetes, qoftë edhe për të respektuar përpjekjet e dikurshme për të mbetur njeri; nga ana tjetër, duhet t’i bëjë ballë riciklimit të historisë pa u profiluar ashtu siç nuk është, ose nostalgjik i totalitarizmit. E sheh ndonjëherë veten si i vetmi pa maskë, në një ballo me maska; dhe prandaj nis të gërvishtë fytyrën. Tmerri i tanishëm i zotit Shyti, është se ai virtyt, që ai pat kultivuar në vete prej dekadash, për t’u mbrojtur ndaj dhunës totalitare kundër mendimit dhe individit, tanimë po i zhvlerësohet me të shpejtë, në realitetin e ri ku gjendet; dhe ai s’e ka të qartë nëse ky jetërsim po i vjen ngaqë botën nuk po e kupton dot më apo ngaqë, përkundrazi, po e kupton më mirë se ç’i lejohet. Diçka e ngjashme me tmerrin e atij qejfliut të verërave, kur konstaton se shishet që kish vjetruar me aq kujdes në kantinën e vet, i qenkan shndërruar në uthull.

– Z. Shyti flet dhe për vdekje klinike… si mund ta përktheje këtë metaforë, nëse e quajmë kështu, me realitetin e sotëm?

Do të mendoja për ato institucione që i mbajmë “në jetë” artificialisht, ose nëpërmjet reanimacionit permanent. Në spitale thuhet se trupa të tillë, të mbetur pezull midis jetës dhe vdekjes, shndërrohen në habitate të së përbindshmes; ose në zgavra ku eksperimentohet rrezikshëm me vdekjen e të tjerëve. Një vizion që më vjen këtu, është ai i një bote ku njerëzimi është shfarosur tashmë nga një epidemi fatale, me përjashtim të këtyre trupave, as të vdekur as të gjallë, ose anti-zombie, që ushqehen prej makinerive automatike, në spitalet përndryshe të zbrazëta. Moment i përsosur, për të na vizituar jashtëtokësorët… Si krijesë e ligjërimit, zoti Shyti do ta përthyente metaforën tek ato fjalë dhe shprehje dhe klishe, që nuk kanë më jetë sepse e kanë humbur ose nuk pasur kurrë, dhe që qarkullojnë lirisht në ligjërim, ngaqë përdoruesit nuk e dinë se janë duke shkëmbyer kërma; ose përkundrazi, ngaqë e dinë se vetëm diskursi i nekrotizuar mund t’i përftojë si prani publike. Sërish, makthi i Shytit – dhe imi, do të shtoja – do të ishte pikërisht ky diskurs publik i sunduar nga fjalët e vdekura, fjalët e mbajtura në reanimacion, fjalët e balsamosura dhe të mbushura me kashtë, fjalët që na qelbin të gjithëve me kutërbimin e tyre.

– Ka shumë alegori në këtë libër… ?

Për mua si autor, jo. Them se duhet mbajtur e ndarë alegoria, si figurë diskursive, nga fakti që çdo autor ka nevojë për lëndë të parë, që ta ndërtojë narrativën. Në mendjen time, disa nga rrëfimet në libër kanë natyrë parabolike, pa çka se kjo e bën edhe më komik heroin e librit, i cili ende kërkon të vërë rregull moral, në një botë tashmë të sunduar nga amoraliteti, ose ku çdo preokupim me natyrë etike përjetohet sakaq si dobësi.

– Ju thoni se Z. Shyti nuk ka gjë të përbashkët me ju. Pse duhet ta bëni këtë sqarim?

Ka lexues që më kanë identifikuar me personazhin, ndoshta ngaqë ky vepron në të njëjtën hapësirë ligjërimore me mua; në kuptimin që unë, si A.V., jam edhe aktiv si zë i pavarur në diskursin publik. Mirëpo ka rëndësi, të paktën për mua, që të perceptohet se z. Shyti i përket letërsisë dhe bashkëvepron me realitetin vetëm si personazh i një narrative, pavarësisht se bota së cilës i referohet kjo narrativë nuk ndryshon shumë nga jona. Mund të thonim se kjo lloj letërsie i ka rrënjët në aktualitet – Shyti është personazh fiktiv, por mund edhe të ishte i vërtetë. Mirëpo, kur e kam krijuar dhe kultivuar si personazh, e kam bërë me shpresën se ka një vend, një hapësirë për të, në imagjinatën kolektive; një vend që unë si A.V. mund ta kem krijuar me përpjekjet e mia publicistike, por që tani kam nevojë për atë personazh që ta mbushë.

– A sheh dritë në këtë realitet Z. Shyti?

Jo, nuk sheh. Ose, të paktën, e sheh këtë dritë vetëm në privat, ose atje ku unë nuk i kam depërtuar dot. Nga ky këndvështrim, ai është produkt i kohës sonë dhe i humorit mbizotërues në agora; edhe pse kritik, skeptik dhe acerbik, ai është pjesë e tablosë së zymtë dhe, e shumta që mund të bëjë, është t’i vërë flakën. Çfarë do të ishte vetëvrasje edhe për të.

[Botuar për herë të parë në gazetën Shqip.]

Lini një përgjigje

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin