Lexoja këto ditë një recension që ia bënte Frank Furedi librit If This Is A Woman nga Sarah Helm, ku rrëfehet historia e kampit nazist të përqendrimit në Ravensbrück, i vetmi i destinuar posaçërisht për gra.
Mësova, mes të tjerash, se megjithëse rreth 50,000 gra u shfarosën në atë kamp, nazistët megjithatë nuk arritën t’i thyejnë shpirtërisht të burgosurat. Edhe pse shumë prej grave u sollën në mënyrë të turpshme, madje edhe duke bashkëpunuar në administrimin e kampit, pati të tjera që bënë të pamundurën, për të mbrojtur bashkëvuajtëset.
Mes këtyre të fundit, spikati një sovjetike, Yevgenia Lazarevna Klemm, një nga 500 gratë e burgosura, që nazistët kishin kapur robinja nga Ushtria e Kuqe. Me përpjekjet e saj ajo i frymëzoi gratë e tjera, duke ua mbajtur lart moralin dhe disiplinën (organizoi deri edhe kurse të gjermanishtes, për ushtaret e tjera sovjetike); dhe ashtu erdhi e personifikoi shpirtin e rezistencës në kamp. “Ajo ishte arsyeja që mbijetuam”, i thotë një nga ish të burgosurat e kampit autores së librit.
E megjithatë, fati e desh që Klemm-i të thyhej një ditë, edhe pse jo në Ravensbrück. U mbijetoi nazistëve, por nuk i mbijetoi dot klimës së terrorit dhe të dyshimit, që sundonte në Bashkimin Sovjetik të Pasluftës. Regjimi stalinist i mbante të gjithë të burgosurit e kthyer nga kampet gjermane si kolaboracionistë potencialë; në 1946, gjashtë ish të burgosura nga Ravensbrück-u u shpallën fajtore për bashkëpunim me “fashistët” dhe u internuan në Siberi. Atje Klemm-in e morën shpesh në pyetje dhe e ngucën me mënyra të tjera. Në shtator të vitit 1953, e njoftuan se nuk do të lejohej më të vazhdonte punën si mësuese – dhe të nesërmen ajo vrau veten.
Deri këtu historia që tregon Frank Furedi, nëna e të cilit gjithashtu ka qenë e burgosur në Ravensbrück.
Historia më solli në mend një kujtim nga fëminia: një grua shumë e afërt me mua, veprimtare aktive e Frontit Na-Çl në Jug të Shqipërisë, të cilën pas Luftës e patën përjashtuar nga Partia, në vitet e terrorit koçixoxist (1946-1947), si element të dyshimtë, ngaqë “kish qenë një nga shumë të paktët të burgosur që kishin shpëtuar gjallë nga kampi nazist i Prishtinës.”
Ky kujtim më vjen tani i mjegullt dhe mund të mos jetë 100% i saktë; nëse më ka mbetur në mend, kjo ka ndodhur vetëm ngaqë unë fëmija gjeja aty një kontradiktë: besoja se kush arrin t’i shpëtojë një kampi nazist duhej rrethuar me nderim dhe simpati, dhe jo të ndëshkohej për këtë. Më pas këtë grua e rehabilituan, por shenjat e plagëve të persekutimit prej “të vetëve” do t’i kenë mbetur në shpirt njëlloj si ato të tjerat, të dhunës me të cilën ishte përballur në kampin e Prishtinës.
Por nuk është kjo arsyeja që më bëri të shkruaj tani. Në fakt, historia e kësaj Yevgenia Klemm, më lejon të bëj një krahasim të shpejtë midis dy totalitarizmave – atij nazist dhe atij komunist; për të parë ngjashmëritë por edhe diferencat në dhunë.
Prej kohësh kam krijuar bindjen se dhuna totalitare, në Shqipëri, ushtronte një lloj seleksioni negativ në shoqëri, duke eliminuar pikërisht më të mirët: që nga njerëzit që kishin arritur të shquhen, për gjithfarë meritash, në vitet e Mbretërisë; dhe duke vazhduar pastaj me mendjet e pavarura, njerëzit me standard të lartë moral që refuzuan t’u bien komunistëve në gjunjë; njerëz që kërkonin të ndërtonin diçka ngaqë “u hanin duart”; dhe pastaj të gjithë ata të tjerët që, në pamundësi për t’u rebeluar haptazi, provuan t’u rrinë larg komunistëve. Seleksioni negativ vijoi më pas, në vitet 1960, kur në emër të luftës më parë kundër konservatorizmit dhe pastaj në vitet 1970 kundër liberalizmit, u eliminuan ose u neutralizuan intelektualisht shumë nga kuadrot e formuar me një mijë sakrifica në universitetet e bllokut lindor; së bashku me ata pak intelektualë që kishin studiuar në Perëndim para Luftës dhe që e kishin mbajtur kokën njëfarësoj mbi ujë deri atëherë. Dyzet vjet dhunë totalitare nuk janë pak, për t’i dhënë përparësi atij lloj njeriu të mbrapshtë, amoral dhe të paskrupullt, që sot mbizotëron në jetën publike në Shqipëri – sepse ky është ai lloj njeriu që, edhe kur nuk ishte instrument i drejtpërdrejtë i dhunës totalitare, arriti t’i mbijetojë asaj dhune duke u amoralizuar.
Në rastin e Yevgenia Klemm-it, kjo grua kishte shkëlqyer moralisht në rrethanat ekstreme të një kampi përqendrimi, ku vdekja ishte edhe më e pranishme, si realitet, sesa në vijën e Frontit; por kaq nuk mjaftoi, për ta mbrojtur ndaj dhunës staliniste. Përkundrazi, gjasat janë që të ketë qenë pikërisht profili i saj i lartë moral, që ta ketë ekspozuar më shumë ndaj represionit stalinist, pas kthimit nga robëria në Gjermani.
Kur hetohen efektet sociale të epidemive vdekjeprurëse, të tilla si ato të murtajës në Mesjetën europiane (ose edhe e virusit Ebola sot), rezulton se më të virtytshmit brenda një komuniteti janë të parët që eliminohen nga sëmundja: mjekët dhe infermierët (murgeshat) që u rrinë mbi kokë të sëmurëve, kleri që u shërben, forcat e rendit që nuk i shmangen rrezikut për të ndërhyrë në zona të prekura e kështu me radhë. Virtyti i solidaritetit dhe i misionit humanitar shtyn drejt kontaktit, por kontakti vret. Tani, edhe efektet e dhunës totalitare mund të krahasohen me ato të një epidemie fatale – e cila kujdeset që të eliminojë, para së gjithash, të virtytshmit; ose faktorët parësorë të koagulimit social, veçanërisht në periudha sfidash dhe vështirësie.
Nga ana tjetër, dhe për t’u kthyer te libri në fjalë, kampi i Ravensbrück-ut nuk ishte kamp shfarosës tipik i hebrenjve; vetëm një përqindje e vogël e grave të burgosura aty ishin në fakt hebreje. Shumica ishin, siç shkruan Helm, “qenie inferiore” – gra të papërshtatura, rome, luftëtare të rezistencës, Dëshmitare të Jehovait, armike politike, prostituta, të sëmura mendore dhe invalide gjithfarësh, nga 20 vende të ndryshme të botës.
Historitë krejt heroike, të atyre që jo vetëm mbijetuan, por edhe shkëlqyen moralisht në mes të mjerimit, vuajtjeve dhe dhunës, të kujtojnë histori të ngjashme nga burgjet politike shqiptare të regjimit dhe nga kampet e përqendrimit. Megjithatë, nga leximet e kronikave dhe të letërsisë përkatëse, të krijohet përshtypja sikur degradimi shpirtëror në kampet naziste ishte më shumë efekt anësor i dhunës impersonale, gati industriale të aparatit totalitar nazist, meqë këta të fundit nuk është se bëheshin shumë merak për t’i thyer shpirtërisht viktimat e represionit; ndërsa në sistemin totalitar të Lindjes, i njëjti degradim nuk ishte aq efekt anësor, sa synim kryesor i heqjes së lirisë, përndjekjes dhe, në përgjithësi, i marrëdhënies me armikun politik. Gati-gati të vjen të thuash se dhuna naziste ishte më biologjike, ajo komuniste më sociale dhe psikologjike. Nëse e para mund të ketë qenë më vdekjeprurëse, në raport me numrin e të burgosurve, e dyta ka lënë më viktima “të shpirtit.”
Këtë e them duke pasur parasysh romane klasike, si 1984 (Orwell), Darkness at Noon (Koestler), Arqipelagu Gulag (Solzhenjitsin); por edhe dëshmi të panumërta të dhunës totalitare staliniste, veçanërisht në Bashkimin Sovjetik të viteve 1930 (Stalini vërtet e pushkatoi Buharinin, por vetëm pasi e bëri krejtësisht leckë, duke luajtur me të si macja me miun); dhe më pas në Kinë gjatë revolucionit kulturor të viteve 1960 (riedukimi i dijetarëve në orizoret), kur eliminimi fizik i armikut ishte më shumë efekt anësor, ndërsa poshtërimi total dhe riedukimi synim kryesor.
Libri i Helm-it i kushtohet, natyrisht, dhunës totalitare të regjimit nazist; por kjo dukuri historikisht specifike dhe e kufizuar nuk mund të rroket, dhe as të shpjegohet në tërësinë e vet, jashtë përqasjes me çfarë kish ndodhur më parë në Bashkimin Sovjetik; aq më tepër që, sipas disa dëshmive historike, Hitleri e huazoi modelin e kampeve të përqendrimit prej përvojës sovjetike me gulagët. Nga ana tjetër, për arsye të mirënjohura, demokracitë perëndimore ende e kanë të vështirë të përballen, realisht, me arkipelagun gulag dhe esencën e dhunës staliniste. Mjaft të kujtoj këtu që, siç shkruan Tzvetan Todorov-i tek “Eksperienca totalitare” (The Totalitarian Experience, Seagull Books, 2011, f. 40), në gazetën Le Monde, në vitet 1990-1997, nazizmi përmendet 480 herë, ndërsa stalinizmi 7 herë; Auschwitz-i 105 herë, dhe Kolyma 2 herë.
Natyrisht, u takon para së gjithash vetë vendeve viktima, duke filluar nga ato të Lindjes europiane, që të flasin për këtë lloj dhune dhe efektet e saj afatgjata, për t’ia bërë të ditur botës mbarë.
Për fat të keq, në vendet e ish-Bashkimit Sovjetik, megjithë një numër veprash dhe kontributesh të shquara në lëmin akademik por edhe në art, ka ende një stepje, kur vjen puna për të debatuar dhe kuptuar regjimin që shkoi; pa folur pastaj që, për shumë popuj të tjerë të Bashkimit, kujtimi i viteve staliniste ka ardhur duke u deformuar, në mënyrë të tillë që dhuna totalitare e dikurshme të shihet tani si represion me natyrë etnike, ku rusët ishin xhelatët, ndërsa etnitë e tjera viktimat. Një gjë e ngjashme më duket se po mbillet në opinionin publik në Shqipëri, sa herë që flitet, bie fjala, për represionin totalitar si aspekt të sundimit të Veriut nga Jugu, ose duke ia përçudnuar thelbin.
Dhe kjo nuk ndodh thjesht për arsye të synimeve partikulariste të grupeve të caktuara, që uzurpojnë forumet e debatit publik dhe akademik; por edhe ngaqë dhuna totalitare, sa më shumë që i largohemi në kohë, aq më enigmatike vjen dhe bëhet, dhe aq më shumë rritet rreziku që kjo të homologohet, për shembull, me dhunën fashiste ose thjesht raciale.
Kam bindjen se regjimet totalitare, e sisteme të ngjashme, parapëlqejnë njerëzit që mund t’i përfrikësojnë, t’i mbajnë peng, t’i shantazhojnë, t’i kushtëzojnë. Ka qenë kjo kategoria me të cilët regjimi shqiptar donte të bënte. Kjo sepse këta njerëz janë të përdorshëm, çka do të thotë se janë funksionalë për ripërtëritjen e përjetësimin e sistemit, sepse e riprodhojnë atë edhe në hollësi. Kuptohet që njeriu i virtytshëm nuk mund të përdoret, sepse shkon ndesh me parimet e veta.
Dhuna që përdorej në regjimet e lindjes kishte si synim, në analizë të fundit, që ta bënte njeriun pjesë të vetes, çka ishte natyrisht dhunë shpirtërore, por edhe kurorëzimi i saj, meqë arrinte objektivin madhor, tjetërsimin e njeriut.
Big Like!
per njerezit qe i kane vuajtur ato sisteme, patjeter qe jane te tmerrshem ne cilindo aspekt (dhune, manipulim, instrumentalizim te robit etj.) dhe te vecante ne tmerrin e tyre.
Por per njerezimin, i cili i ben llogarite me shekuj e milenium, patjeter qe ka analogji ne keta dy sisteme te perkohshem: dy projekte te deshtuara te iluminizmit dhe inxhinierise sociale. Njerezia ka qene gjithmon ne rehati me idene e sakrifices: duhet bere gjithmon nje brez kurban per hir te se ardhmes.
Para dhjetë ditësh shihja një emision përkujtimor mbi çlirimin e Auschwitz, që insistonte t’ju risillte në mendje telespektatorëve se ballafaqimi i gjermanëve me të kaluarën priti më se njëzet vjetë. Për njëzet vjetë tema ishte tabu, deri kur doli i libri i Margarete Mitscherlich-Nielsen dhe Alexander Mitscherlich “Die Unfähigkeit zu trauern: Grundlagen kollektiven Verhaltens” (1967). Ndërsa në Maj të 1985 presidenti Richard von Weizsäcker e ripagëzoi datën e përfundimit të Luftës së Dytë Botërore nga ditën e disfatës në ditën e çlirimit të Gjermanisë, si për të këputur çdo fije identifikimi, sado subtile, qoftë edhe disfatike, të popullit me ideologjinë nacionalsocialiste.
Kjo shpresë më mban që edhe tek ne pas njëfarë distance, të cilën tani e kemi, do t’i kthehemi bluarjes së traumës kolektive. Për këtë ama duhen elita të shëndosha të mendimit. Mua më kujton çorientimi shqiptar atë të skllevërve të lëshuar nga plantacionet kolonialiste në liri, dhe vërtetë në të dyja rastet kemi të bëjmë me dhunë epistemike që godet subjektin në të drejtat më themelore.
Primo Levi, njëri nga vuajtësit dhe shkrimtarët më mendjekthjellët të kampeve naziste, e kish vënë re sa të pakta ishin vetëvrasjet aty. Ai e shpjegon me faktin që njerëzit aq tjetësoheshin, sa nuk ishin më njerëz, por kafshë, që nuk dinë të vetëvriten. Sa profetike këto fjalë kur ai vetë i dha fund jetës më 1987.
Massimo Cacciari bën, për mua, përcaktimin më të thukët mbi dy totalitarizmat dhe jep dallimin:
Nazizmi ishte biologji, komunizmi ideologji.
Interesant është shembulli kinez. Aty vërtet hyn në lojë ideja e riedukimit. Vetëm kinezët mund t’i jepnin perandorit të tyre të fundit, Pu Yi, që me mendësinë e atëhershme të gjërave dhe për ç’kish bërë (kolaboracionizëm me japonezët) meritonte dënimin me vdekje, 9 vjet e gjysëm burg riedukues. “Jam kurioz ta di si e kanë llogaritur dënimin, sidomos atë gjysmën e vitit, – e thotë në një intervistë Bernardo Bertolucci, tek xhironte në Kinë kryeveprën e tij “Perandori i fundit”.
Të më falni për citimet vetëm me kujtesë, por kështu po më vinë idetë dhe është shumë vonë. Mbresa e fundit, nga një libër i Juan Rodolfo Wilcock (por me këto e-book-et tani e kam humbur fare fillin) ai analizon robërit amerikanë në luftën e Koresë. Kinezët arritën t’i depersonalizojnë komplet, sa Pentagoni, kur ua dorëzuan (ata që pranuan, se pati edhe që nuk donin të ktheheshin) nuk u besonte syve. Kishin spiunuar e sharë njeri-tjetrin e kishin kritikuar kapitalizmin me besim të plotë vetëm pas pak muajsh burgosje. Këtu, ama, Wilcock-u (një argjentinas që ka shkruar e botuar libra në spanjisht, italisht e anglisht) fut në lojë gjuhën dhe kjo, xhaxha, hap një dritare mbi një pejzazh tjetër: komunizmi kinez është i ndryshëm nga ai klasiku që jemi mësuar ta njohim ne kallomëdhenjtë, sepse komunizmi si teori është përftuar në gjuhët indoeuropiane dhe kalimi në një gjuhë krejt tjetër si kinezçja i ka dhënë një formë të re mendimit komunist.
Militschi: “Për këtë ama duhen elita të shëndosha të mendimit.”
Kjo lyp t’i pergjigjesh “the million dollar question”: Ne c’liqen t’i peshkojme keto elita?
Deri tash, pas nje pervoje shfarosje fizike elitash fill pas 1944, i vetmi “pool” ku mund te peshkoheshin elitat, ishte prej asaj cfare ishte formuar(ose konsideruar) si e tille ne totalitarizem. Duke shtuar ketu, qe vete ato elita e shikonin zgjedhjen e tyre si prerogative, privilegj, merite, qe i takonte vete atyre. Me kete mendesi, nuk mund te bashkepunonin, apo t’i leshonin karrigen elitave te tjera ne formim, ne potencial.
Sot elitat kane dy resorse nga ku mund te peshkohen, sektori privat dhe sektori administrativ/politik.
Sektori privat ne Shqiperi eshte edhe sektori me informal, per vete origjinen dhe natyren e kapitalit mbi te cilen kjo lloj elite eshte formuar dhe gezon privilegje, pasje ekonomike.
Elita administrative/politike eshte edhe kjo nje korporate e fuqishme per arsyen e thjeshte se perdor buxhetin e shtetit per te punesuar nje numer me peshe, te konsiderueshem njerezish ne sektorin shteteror; ku funksionon ne fakt si punedhenesi me i madh i shqiptareve.
Nje aspekt i padukshem eshte ekzistenca e nje lidhje te nenujeshme midis ketyre dy elitave, por shtrirja dhe pushteti i vertete i kesaj lidhje eshte shume veshtire te zhbirilohet.
Nderkohe qe deputetet ta zeme, megjithese duket sikur kane shume ne dore, shumica e tyre nuk jane pesha, jane me teper “figureheads”. Eshte vecse nje segment shume i vogel e elites, qe mban ne dore frenat e politikes dhe eshte pjese e atijj bashkimi nenujor midis sektorit privat dhe shteteror.
Bazuar ne nje strukture te tille, deri diku mafjoze, si do te mund te kalohej kontrolli dhe drejtimi i nje vendi ne doren e nje elite te shendoshe, aq me teper elite te mendimit, kur fatet e nje shteti, popullsie varen nga pazaret meskine te atij grupi te vogel qe mban pothuajse gjithshka per vete nen nje kontroll skrupuloz, e njekohesisht te paskrupullt.