Vijoj me analizën e disa huazimeve të shqipes nga osmanishtja ose turqishtja, të cilat kanë fituar jetë të dytë në ligjërimin bisedor, duke zhvilluar atje kuptime të reja, të ndryshme nga ato të burimit. Sikurse e kam saktësuar tashmë në kapitujt e tjerë të kësaj serie, si bazë dhe pikënisje e analizës më shërben Fjalori i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe, nga Tahir Dizdari.
Nuk më intereson, pra, procesi i huazimit a i shkëmbimeve leksikore midis dy gjuhëve, por çfarë pikërisht ka bërë shqipja me disa nga këto fjalë, për të plotësuar nevojat e saj specifike.
Në shqipen e sotme bisedore, aheng përdoret zakonisht për të shënjuar një event festiv (“argëtim me saze e me këngë popullore; dëfrim i shthurur me pije e me rrëmujë” thotë FShS). Vjen nga turqishtja ahenk, kjo vetë e huazuar nga persishtja, dhe që ka kuptimet “ton, harmoni, akord, muzikë”; dhe që Dizdari i quan “të papërkueshme me kuptimin tonë.” Risia në shqipe ka të bëjë edhe me shtimin e ngarkesës predikative, sa kohë që aheng funksionon si emër veprimi (i krahasueshëm me, bie fjala, dëfrim); duke iu referuar diçkaje që ndodh.
Një zhvillim të ngjashëm duket se ka pësuar avaz, fjalë që sot shënjon zakonisht (1) diçka (sjellje) të mërzitshme, pse të përsëritur: vazhdon me të njëjtin avaz dhe (2) kokëçarje, shqetësim, ngatërresë: do na dalin avaze. Për t’u vënë re edhe frazeologjizmi i shkon dikujt pas avazit, me kuptimin “ia bën qejfin” dhe që nuk e ka humbur krejt lidhjen me kontekstin muzikor të origjinës (në kuptimin “e shoqëron dikë, i mban ison”). Po ashtu: avazi i Mukës. Huazuar edhe kjo nga një turqishte avaz ajo vetë me burim persian, dhe me kuptimin “zë, tingull, britëm, vigëm”; dhe pastaj “famë, zulmë”. Pas gjase, figura e përsëritjes dhe e monotonisë, që i referohen muzikës dhe, me pranëvënie, edhe tingullit (zërit) ka shërbyer si bazë e zhvillimit kuptimor në shqipe, i cili i mungon turqishtes.
Në shqipen e sotme bisedore, qesim përdoret pothuajse gjithnjë me kuptimin “në tym, pa bazë, pa mbështetje”, sidomos në togfjalëshin flet qesim. Më parë fjala ka shënuar një lloj kontrate pune dhe më pas një akt blerjeje të mallit pa e peshuar dhe pa e matur (khs. kuturu). Kuptimi “kot, pa bazë”, duket të jetë përftuar brenda shqipes; nuk ka asnjë gjurmë të tij në turqishte, në bazë të sa thotë Dizdari, por edhe duke qëmtuar në fjalorët. Si edhe në rastin e kuturu, kemi të bëjmë me një term të tregut, që pastaj është zhvilluar, në mënyrë të figurshme ose metaforike, për të shënjuar një lloj ose mënyrë komunikimi; në fakt tregu dhe terminologjia e shkëmbimit në treg ofrojnë një minierë të pasur metaforash për leksikun abstrakt të shkëmbimit njerëzor.
Në të njëjtën mënyrë, allishverish që në turqishte shënjon tregtinë (shitblerjet), biznesin dhe të blerat (angl. shopping), në shqipe është kufizuar në kuptimin metaforik të pazarllëkut, ose të marrëveshjeve të fshehta mes palëve, shpesh në kurriz të publikut ose të një pale të tretë; kuptim që në turqishte nuk është përftuar. E njëjta gjë duket të ketë ndodhur edhe me pazarllëk, e cila në turqishte nuk e ka ngjyrimin negativ që ka në shqipe, por shënon negocimin normal të çmimit të një malli (në shqipe të vërehet edhe shumësi, pazarllëqe, që ka kuptim iterativ); përkundrazi, dallavere dhe matrapazllëk duket se i kanë sjellë me vete kuptimet nga turqishtja burimore.
Orientalizmi xhan me kuptimin “jetë, shpirt” do të ishte vjetruar tashmë krejt në shqipe, po të mos ishte gjallëria e tij – ose më mirë gjallërimi i papritur në togfjalëshin “të kam (shumë) xhan” (it. ti voglio bene), i cili po përdoret dendur në shqipen bisedore të këtyre viteve të fundit; si alternativë ndaj të dua shumë dhe të barasvlershmes, por më të fortës të kam shpirt. Ky konstrukt dhe hapësira kuptimore që krijon duhet të jenë zhvillime të brendshme të shqipes; përballë nevojës për një shprehje të dashurisë më pak intensive se të dua shumë – në fakt, edhe nga pikëpamja e formës gramatikore, të kam xhan është më pak “kalimtare”, më pak “agresive”, më pak “projektuese” e afektit; duke u prirur ndaj shënjimit të një dashurie të çinteresuar dhe, gjithsesi, pa dramë.
Shqipen barabar dhe fjalët e çerdhes baras, barazi, i barabartë, barazoj, pabarazi, barazim etj. (çerdhe mjaft e pasur) e nxjerrin nga turqishtja beraber, sipas Dizdarit nga një fjalë persishte me kuptimin “bashkë, së bashku, baras, në të njëjtin nivel, të shoqëruem”. Turqishtja e sotme duket se ka adoptuar vështrimin e “të qenit bashkë”, nga kjo fjalë kuptimisht e pasur; ndërsa shqipja ka parapëlqyer vështrimin e barazisë, koncept i rëndësishëm, madje kyç i politikës, sociologjisë, filozofisë dhe matematikës; të cilin turqishtja moderne e shpreh me mjete të tjera leksikore. Nuk më del e qartë, nga Dizdari, nëse kuptimi “baras (equal)” ka pasur ndonjë konsistencë në osmanishte; por prirem të besoj se lulëzimi i çerdhes kuptimore të “barazisë” është dukuri e brendshme e shqipes; e cila ka gjetur këtu një koncept që ndoshta i ka munguar gjuhës (por në turqishten e sotme, gjej një berabere kalmak për “dal barazim” në sport). Të vërehet, në kontekstin e kësaj analize, edhe ndajfolja njësoj, e cila e përçon edhe ajo konceptin e barazisë – dhe ku soj është huazim nga turqishtja soy; dhe ndajfolja tjetër njëlloj, me të njëjtën strukturë dhe kuptim; megjithatë, njësoj dhe njëlloj shprehin më shumë njëjtësi ose të qenit identik, ndërsa baras një ekuivalencë më abstrakte; dhe gjithsesi, çerdhja e këtyre fjalëve në shqipe i përket regjistrit neutral.
Pakkush e di sot, mes shqipfolësve, se çfarë do të thotë pikërisht teklif; meqë fjala ka mbijetuar veç në shprehjen pa teklif me kuptimin “pa druajtje, pa merak, pa kujdes të veçantë.” Kuptimet origjinale të turqishtes, “ceremoni, propozim, sugjerim, ofertë, rekomandim, formalitet” kanë humbur tashmë; për t’u zëvendësuar nga një kuptim i rikontekstualizuar, që është zhvillim i brendshëm i shqipes.
Në shqipen e sotme, dhe jo vetëm bisedore, çomlek është një lloj gjelle me mish, me qepë e me hudhra; fjala është huazuar nga turqishtja çömlek, e cila shënjon enët e kuzhinës (angl. pottery ware); por jo gjellën. Emërtimi i gjellës ka ndodhur brenda shqipes, sipas një mekanizmi të mirënjohur metonimik të kalimit nga ena në përmbajtjen e saj (khs. tavë kosi, tavë Elbasani, etj.).
Një tjetër fjalë e kufizuar tashmë në ligjërimin bisedor, tepelek, ka mbijetuar në togfjalësha si po më luan tepeleku, më iku tepeleku, me kuptimin “po humbas mendjen”; dhe për folësin nuk është veçse një metaforë për mendjen. Në fakt vjen nga turqishtja tepelik, që shënjon, sipas Dizdarit, një lloj kësule që mbanin gratë myslimane në majë të kokës (në fakt, lidhet tematikisht me tepe “maja e kokës, çaçka”, edhe ajo huazim nga turqishtja; dhe, në thelb, do të thotë, diçka që vendoset në majë të kokës). Turqishtes i mungon kuptimi që ka marrë rishtas në shqipe.
Fjala terezi, në shqipen e sotme bisedore, e ka ruajtur gjallërinë brenda një kafazi shprehjesh frazeologjike, dhe kryesisht në këto kuptime: (1) “mirëqenie shëndetësore dhe mendore; rregull”: nuk jam fort në terezi sot; nuk më dukesh në terezi; (2) “kontroll ndaj mendjes, drejtpeshim, vete, rregull”: je në terezi ti apo jo? Ky s’qenka hiç në terezi më duket; dhe (3) “mirëqenie sociale ose në kontekst; rregull”: ti e ke (punën) në terezi, o vëlla, po ç’të bëjmë ne të tjerët; (4) “mbarëvajtje e një pune” s’kemi gjë në terezi më duket; (5) “gjakftohtësi, drejtpeshim, qetësi, rehat” hiç s’e prishi terezinë. Të pesta këto kuptime mund të reduktohen në një koncept abstrakt ose algjebrik, që ka të bëjë me harmoninë, drejtpeshimin dhe mbarëvajtjen e një gjendjeje shpirtërore ose fizike, ose të një procesi mendor ose material. Natyrisht, fjala vetë vjen nga turqishtja terazi, me kuptimin “peshore”; por ky kuptim është vjetruar tashmë dhe shumë shqipfolës nuk e njohin më. Përkundrazi, zhvillime kuptimore si ato 1-5 më sipër duket të kenë ndodhur brenda shqipes, në bazë të ri-interpretimit të fjalës terezi si “ekuilibër”; edhe një herë, një fjalë e teknologjisë së tregut, huazim teknik nga turqishtja-osmanishtja, adoptohet nga shqipja për të shënjuar veti dhe procese abstrakte.
Per avaz ka nje pasazh nga nje film i para viteve ’90 ku dikush thote se “ne kemi avazet tona”, duke nenkuptuar se ne “kemi muziken tone”.
Tash qe doli edhe barabarte/barazi me baze orientale, po dua ta lexoj romanin e fundit te Mira Meksit, ku sipas autores , nuk ka turqizma (per mos te evituar anakronizma). Sforco e madhe te evitosh, zor, hic, qejf, i/e barabarte per faqe te tera.
I çuditshëm motivi që paska sjellë Meksi, për plastikën leksikore që i ka bërë tekstit të vet.
Është e mundur të shkruash shqipen duke ia hequr të gjitha orientalizmat – por ky do të ishte një eksperiment formal, modernist; i ngjashëm me atë të George Perec-ut, romanit të së cilit “La disparition” i mungon shkronja e.
Shqipja mund të lëvrohet edhe pa ë: e ka treguar Maks Gjerazi te Shkronja mangut.
Nga ana tjetër, askush nuk e di ç’gjuhë ka folur Teuta; të thuash ka folur ilirisht, është një mënyrë rrethore për të thënë se ilirët flisnin gjuhën e tyre.
Prandaj edhe nuk ka asgjë që të bashkojë shqipen eksperimentale, të pastruar nga orientalizmat, me temën e romanit ose vetë figurën historike të Teutës.
Me shpjegimin që i ka dhënë “interior design-it” leksikor të idiolektit të saj, Meksi veç ka lënë të kuptohet se është fjala më shumë për një manierizëm, sesa për një preokupim hiper-realist.
Mendoj si ju: po t’i hiqen tekstit fjalet shqipe me origjine orientale (qellimisht nuk po i quaj ‘orientalizma’), te cojne ne nje shqipe jo-shqipe ose artificiale, cfaredo qofte ajo qe del. Keto lojera eksperimentale jane gjithnje interesante, ndonjehere ia dalin edhe te vertetojne ndonje teze te autorit. Por s’mund te flitet per nje entitet tekstual realist.
Me interesoi vecanerisht, Xhaxha, dallimi qe ti evidenton per rastin “te dua shume” “te kam xhan”. Shume perceptiv qe ve ne dukje qe e para jep pershtypjen e nje dashurie te projektuar ne menyre eksplicite, ndoshta edhe dramatike, tjetra te nje ndjesie qe kihet brenda vetes me shume se jashte, dhe perqendrohet aty. Por, megjithese dy shprehjet mund te perdoren per njera-tjetren – si me lart-, ka raste kur perdoren si te ndryshme. “Te kam xhan” ne disa perdorime eshte me e dobet se “te dua shume”. Femija kukulles ose arushit i thote “te kam xhan”, sepse mamaja e ka pyetur “e ke xhan arushin blu?” dhe s’e ka pyeur “e do shume arushin blu?”. Ne raste te dashuruarish “te kam xhan” mund te perdoret ne vend te “te dua shume” si me perkedhelese dhe me intime, por besoj se qe te jete e plote, heret a vone do doje edhe fjalen ‘shume’, si ne “te kam shume xhan”. Dhe, sido qe shqiptaret nuk e lidhin direkt me perkthimin e vet “shpirt”, besoj se arsye me e forte per mbijetesen e fjales ‘xhan’ pa u arkaizuar ka qene perdorimi i saj ne shprehje si “xhan i mamit!” me shume se sa ne “Te kam xhan”.