Përshtypja është thuajse fizike. Ti je i pranishëm në një ceremoni morti. Ndjehesh i zënë në befasi. Nuk e prisje. Ajo të shfaqet me ashpërsi, e palëvizshme. Aq sa e palëvizshme duket gjithçka edhe përreth saj. Eshtë e kotë të shpresosh. Ti nuk ke gabuar. Ke hapur derën që nuk duhej. Një i vdekur lakuriq shtrihet para teje. Ai që i vjen rrotull mezi gjen kohë të thotë se është i biri.
Pak shpresë ka të kuptosh si kanë ardhur punët deri aty. Askush nuk ka kohë të të shpjegojë çfarë ka ndodhur. Askush nuk të thotë përse njerëzit i lajnë vetë të vdekurit e tyre. Nuk dihet në ç’kohë je. Ajo që të ngushëllon është se prania tënde nuk merr shumë vend. Ti në fakt nuk je aty. Por kjo nuk ndryshon asgjë. Atëherë kërkon të bëhesh i dukshëm duke thënë diçka. Pastaj pyet veten nëse është e nevojshme. Ai që shkon në një vaki të tillë, shkon me të gjitha dhimbjet e veta, por ajo ditë është e atij që i vjen rrotull një trupi pa jetë. E gjithë hapësira i lihet atij. Edhe heshtja. Vdekja nuk është vetëm një fjalë që vret të gjitha fjalët. Ajo ka edhe jetën e saj, format e saj intime.
Nëpër mend më vijnë përshkrimet e famulltarëve të qëmotshëm, të atyre vetmitarëve që u gjendeshin pranë gjallesave të përhimëta të maleve. Ata që nxitonin për atje ku kishte rënë morti. Shkonin e uleshin midis të vdekurit dhe të gjallëve. Dhe rrinin të heshtur. Kjo ishte gjithçka që bënin.
Përpiqesh të kuptosh fjalët që thuhen aty. Se fjalë ka. Por ato që kalojnë para teje vetëm se përshkruajnë gjeste jete mbi një trup pa jetë. I sheh tek nisin e treten para syve të tuaj. Se janë fjalë që vetëm se përshkruajnë lëvizje. I lexon dhe sheh lëvizje. E kundërta nuk ndodh. Duke vështruar ato lëvizje ti nuk kupton të njëjtat fjalë. Kupton gjë tjetër, indiferencën intime të vdekjes. Nuk ka asgjë epike në të. Nuk shfaqet as edhe një hije e ah-ut të eposeve tragjikë. Eshtë një vaki në fund të rrugës. Atë që ka vdekur nuk kemi patur rast ta njohim, por kjo nuk ndryshon asgjë. Ai ka vdekur dhe ne jemi aty. Se shpesh mendojmë se ata që nuk i njohim, nuk vdesin. E kush ka dëgjuar ndonjëherë për vdekjen e dikujt që nuk e njeh? Se që nga çasti që mëson se ka vdekur, ti e njeh atë. E megjithatë, edhe ata për të cilët ti kurrë nuk ke dëgjuar, edhe ata vdesin njëri pas tjetrit. Vdesin pa e pritur njëri tjetrin.
Dikur fjalët lënë të shfaqet përsëri ai që po lan të atin. Nuk harron ta lajë gjithkund. Deri në pjesët e tij intime. Edhe pse bën të ftohtë dhe “cikmat e dimrit janë nëpër këmbë”.
Në fillim e ke të vështirë ta kuptosh, por pastaj gjithçka nis e bëhet më e vërtetë. Ai i vesh këmishën e kostumin më të mirë të atit. Janë dy burra që vështrojnë njëri tjetrin: por vetëm njëri është i gjallë. Kjo nuk do të thotë asgjë. Ata mbase kurrë më parë nuk janë parë aq gjatë, me aq ngulm, nga aq afër. Ti harron se je në një mort dhe gati do të dish çfarë po i thonë njëri-tjetrit. Se ka edhe ndonjë problem midis tyre, por ai është i një rendi krejt tjetër, i një protokolli të ngrirë mijëravjeçar. Ai duhet t’i veshë këmishën. Për këtë e ngre trupin e të atit dhe e ngjesh pas gjoksit të tij. Pastaj duhet t’i vërë kollaren. Edhe për këtë e ka një zgjidhje të veten. Nuk mendohet gjatë. E lidh kollaren në qafën e tij, bën atë nyjën e famshme dhe e nxjerrë nga koka. Eshtë i sigurt se ka bërë një punë të mirë. Pastaj e heq dhe e kalon në qafën e tjetrit. Një skenë e zakonshme, vërtet, por me kusht që ai tjetri të mos ishte një i vdekur. Se vdekja ka jetën e saj private.
Një imazh i mrekullueshëm! Një figuracion në lëvizje, fjalë që shndërrohen në sekuencë pamore, që tërhiqen me dinjitet dhe i lënë vendin jetës që vazhdon të rrjedhë edhe pak çaste. Mbase as ajo vetë nuk e di se ka vdekur. Një gjest i pakontrolluar në saktësinë e tij.
I kthehem aq herë këtij akti. Nuk gjej në të subtilitetet intrigues të dritëhijeve tropike. Janë veçse fjalë, por që nuk përshkruajnë më lëvizje, janë fjalë të shndërruara në lëvizje. Shoh vetëm një masë ndjesore, të gjallë, që ka aq shumë reliev sa rri e mendoj se fsheh diçka, se gjërat nuk mund të jenë të thjeshta, edhe pse shfaqen me lëvizje aq të dukëshme. Se metastazat e dhimbjes, do të jenë diku. Por gjithçka ndalon aty. Ai imazh lëvizës vërtet të fsheh diçka, por është e kotë të vihesh e ta kërkosh. Mbase një gjest i munguar, që edhe ai vetë fsheh dëshirën e ndrydhur të një përqafimi të gjatë…
Njërit prej atyre të dyve, mbase vetëm atë çast i kujtohet se kohët e bukura njihen vetëm kur ikin, nga zhurma që bën dera. Ndërsa te ty nis e lind ideja se je zhvendosur në anën tjetër dhe gjendesh në brendësi të aktit të vërtetë krijues poetik…
Po bëhet natë. Njerëzit ulen. Nuk flitet as për të shkuarën dhe as për të ardhmen. Ai është ende para tyre dhe të gjithë duken të qetë, sikundër ai. E megjithatë një mungese ka filluar të ndihet.
Gjithnjë më ka bërë përshtypje mënyra se si e shprehin njerëzit dhimbjen. Aq sa më duket se kombësinë e dikujt e dalloj mbi të gjitha nga thellësia e tragjizmit që lënë të duket e madje te inskenimi me të cilin e shfaqin. Kur askush nuk çjerr faqet e gjoksin, a mund të thuhet se përmasa e dhimbjes qëndron në nivele të moderuara? Nuk është fort punë e sigurt. Ndodh nganjëherë të qëndrosh si i shndërruar në mermer para dikujt që e bën edhe qiellin të dridhet me britmat e tij, por tani për tani kam përpara burra të lodhur që kanë një natë të gjatë përpara, që mblidhen të kruspullosur pas njëri tjetrit dhe përgjojnë të vdekurin.
Dita e re do të shtrojë një problem tjetër. Atë të i zbritjes së arkivolit në shkallët e ngushta të një pallati me punë vullnetare. Gjestikulacioni tragjik nuk është se mungon edhe para asaj skenografie proletare. Por ai shfaqet në një formë tjetër, ka fytyrën e kohës. Dikush varet në dritare dhe një tjetër ulet t’i vërë shpinën arkivolit. E me gjithë matjet që u bënë në vend, prapë llamba e shkallëve u thye dhe suvaja u skërfit…
Britma drejt qiellit nuk dëgjohen, por ato janë aty, edhe pse me një frekuencë pak të ndryshme. Duhet të jesh i vëmendshëm që t’i perceptosh. Se ajo është zhurma e një “thesi me arra”. Sikundër ndodh me ne edhe në jetën private të vdekjes asgjë nuk shkon siç do ta dëshironte ajo. Ndërsa zbret shkallët, trupi lëviz pa kontroll aty ku është, troshitet. Brenda asaj arke druri, ai shkon e “ngjishet pas kokës”. Eshtë ajo që e shkakton atë zhurmë prej “thesi me arra”. Zakoni e donte që të dilte përpara.
Të thuash një ankth paranestezik. Ajo zhurmë thyen e shkërmoq edhe ajrin. Ka trajtën e kontrapunktit të një organoje në surdinë që shoqëron elegjinë e asaj dite të re. Eshtë kolona zanore e një dhimbjeje thellësisht të zakonshme, pa skena të hatashme ritesh epikë, gjama burrash, dramaciteti të përkryer. Eshtë një dhimbje që kemi druajtje ta shprehim, që e fshehim pas fjalësh, por jo gjithnjë kujtohemi se gjestet i kontrollojmë mjaft më pak se fjalët. Dhe ato flasin edhe për gjëra që nuk duam t’i tregojmë, t’i shprehim.
Të paktën unë kështu i interpretova disa prej tyre, ndërsa lexoja Elegji mizore për babanë të poetit Arben Dedja. Një poemth elegjiak, që duke na rrëfyer një nga ritualet arketipë të njerëzimit, e nxjerr vizionin tonë poetik në brigje të tjera!