UNË TË PËRJASHTOJ

Lexoj tani në ResPublica se “Gazetarja e gazetës Shqip, Alda Bardhyli, ka shkruar sot një artikull të zgjeruar mbi temën e gjuhës, bazuar kryesisht në tryezën e organizuar me 16 maj nga Organizata Rinore RIAS” dhe, se në këtë artikull ajo ka shtruar pyetjen e mëposhtme “A i përjashtoi Kongresi i Drejtshkrimit dialektet?”

Duke lënë mënjanë çështjen se ç’e shtyn pikërisht një organizatë “rinore” që të merret me raportet e dialekteve me standardin dhe të organizojë tryeza të rrumbullakëta, po ndalem vetëm te pyetja e gazetares, e cila nuk më duket se ka kuptim.

Po e risjell: A i përjashtoi Kongresi i Drejtshkrimit dialektet?

Dhe nuk ka kuptim për shumë arsye.

Së pari, sepse Kongresi i Drejtshkrimit u mor, sikurse e thotë edhe emri i tij, me sanksionimin e drejtshkrimit, ose një tërësie rregullash për shkrimin e fjalëve; ndërsa dialektet, sikurse e di çdo gjuhëtar, nuk shkruhen.

Kur dikush ulet të shkruajë “në dialekt”, në fakt është duke lëvruar, ose edhe krijuar (nëse e ka për herë të parë) një variant letrar.

Së dyti, Kongresi i Drejtshkrimit sanksionoi format standarde të shqipes, në drejtshkrim dhe në gramatikë – por nuk u mor me leksikun. Mund të thuhet se leksiku i shqipes standard bashkëkohore u normëzua me botimin e Fjalorit të vitit 1980, por norma leksikore, ose kriteri se çfarë e bën një leksemë standard apo jo, ka qenë gjithnjë e hapur ndaj prurjeve.

Së treti, kur vendoset një standard, gjithnjë zgjidhet një formë mes disa kandidatëve – çka do të thotë se kandidatët që nuk zgjidhen, do të përjashtohen. Për shembull, nëse zgjidhet pjesorja shkuar, për foljen shkoj, atëherë varianti shkue do të përjashtohet. Alternativisht, sikur të ish zgjedhur shkue, do të ishte përjashtuar shkuar. Me fjalë të tjera, zgjedhja e një forme përfaqësuese (kodifikimi) gjithnjë shoqërohet nga përjashtimi i formave të tjera – dhe këtu nuk ka asgjë për t’u dënuar në vetvete.

Së katërti, çfarë përjashtoi standardi, nuk ishin format dialektore (sepse këto nuk ekzistojnë si të shkruara), por variantet letrare, duke filluar nga shkodranishtja letrare, elbasanishtja letrare, kosovarishtja letrare, e kështu me radhë – pa lënë jashtë edhe toskërishten letrare.

Ky përjashtim duhej të ishte shmangur; dhe nëse u bë ashtu siç u bë, kjo erdhi nga mënyra totalitare si zbatoheshin politikat kulturore të regjimit të atëhershëm, të cilat synonin homogjenizimin nëpërmjet rrafshimit. Përndryshe, nuk kishte arsye mirëfilli kulturore pse të ndaloheshin shkrimtarët që të shkruanin, për shembull, në shkodranishte ose në elbasanishte, nëse dëshironin.

Së pesti, Kongresi i Drejtshkrimit nuk u mor drejtpërdrejt me dialektet, sikurse mund ta shohë kushdo që u hedh një sy akteve të atij tubimi mbarëkombëtar. Në raport me standardin, dialektet e shqipes mund të përbëjnë problem në shkollë (kur nxënësve u mësohet si të shkruajnë, dhe kryesisht ngaqë shqipja ndjek parimin fonematik në drejtshkrim), por probleme të tilla kanë të bëjnë kryesisht me vështirësitë e kalimit nga ligjërimi i folur në të shkruarin, dhe nuk e cekin statusin social të dialekteve – meqë dialektet kurrë nuk kanë pretenduar të përdoren atje ku duhet përdorur standardi.

Së gjashti, një nga kolonat e politikës gjuhësore të regjimit, në vitet 1970-1980, ishte vija e masave (krahas purizmit dhe homogjenizimit). Pas botimit të Fjalorit të Gjuhës Shqipe të Sotme në vitin 1980, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë u përfshi në dy aksione me frymë mbarëkombëtare, të cilat kërkonin mobilizimin jo vetëm të gjuhëtarëve specialistë, por edhe të mësuesve të gjuhës dhe të letërsisë anembanë vendit: (1) mbledhja e fjalëve dhe shprehjeve popullore dhe (2) përgatitja e Atlasit dialektologjik të gjuhës shqipe.

Mbledhja e fjalëve dhe shprehjeve popullore vazhdoi për shumë vjet; dhe kartoteka e leksikut të shqipes u pasurua me dhjetëra mijëra fjalë, kryesisht të mbledhura nga mësues dhe dashamirës të gjuhës shqipe – të cilat sot e kësaj dite mbeten të pavlerësuara mirë. Personalisht, mendoj se 90 për qind e këtyre qëmtimeve baritore janë junk, por megjithatë, kjo nuk e përjashton nevojën për shoshitjen e tyre nga specialistët.

Atlasi dialektologjik i shqipes tashmë është botuar edhe ai, me ndihmën e Institutit Oriental të Napolit.

Çka deshëm e vërtetuam, pra.

Fjala përjashtoj vjen me ngarkesë emocionale, sidomos në kontekstin e OJQ-ishtes së sotme, e cila organizohet rreth përfshirjes, jo përjashtimit. Megjithatë, gazetarja Alda Bardhyli më duket se nuk e ka formuluar mirë pyetjen e saj, duke krijuar pështjellim te lexuesi, por kushedi edhe te rinorët e RIAS-it.

Nuk ka komente

  1. 2xha: “Mund të thuhet se leksiku i shqipes standard bashkëkohore u normëzua me botimin e Fjalorit të vitit 1980, por norma leksikore, ose kriteri se çfarë e bën një leksemë standard apo jo, ka qenë gjithnjë e hapur ndaj prurjeve.”
    Meqe permenden prurjet, ne keto pothuajse 35 vjet qe kane kaluar nga botimi i fjalorit te gjuhes shqipe, si mund te evidentohen prurjet(e reja ??) apo te qenurit e hapur ne pasurimin e leksikut te shqipes, nese ribotohet i njejti fjalor me te njejtin inventar fjalesh?
    Kush duhet te aprovoje te drejten e qytetarise te prurjeve te reja, fjaleve qe jane ne perdorim, proces qe mund te vihet ne jete edhe me nje fjalor te shqipes online, duke modifikuar dhe permirsuar ate ekzistuesin?

  2. Xha xha,

    thua:

    “…çfarë përjashtoi standardi, nuk ishin format dialektore (sepse këto nuk ekzistojnë si të shkruara), por variantet letrare, duke filluar nga shkodranishtja letrare, elbasanishtja letrare, kosovarishtja letrare, e kështu me radhë – pa lënë jashtë edhe toskërishten letrare.
    Ky përjashtim duhej të ishte shmangur;”

    Pak më poshtë shton:

    “kjo erdhi nga mënyra totalitare si zbatoheshin politikat kulturore të regjimit të atëhershëm”.

    Ishte standardi që përjashtoi apo ishte politikat e regjimit? Apo është e njëjta gjë?

    Vërtet qysh nga 1974 u ndalua shkrimi i letërsisë në dialekte a variante letrare, por nuk u ndalua leximi i letërsisë së traditës para 1974, nga Pashko Vasa, Mjedja, Migjeni, etj. e deri te Kolë Jakova e Llazar Siliqi.

    Do të isha kurioz të dija se cilat janë ato dhjetëra kryevepra te letërsisë në variante letrare që iu nënshkruan censurës gjuhësore pas Kongresit të Drejtshkrimit Një që di po e them vetë: është vëllimi i tretë i romanit humoristik me partizanë e ballistë “Fshati midis ujërave” i Kolë Jakovës. Po të tjerat? Pastaj, kur kishim gjithë këto variante letrare, kush e detyroi Kadarenë t’i shkruante romanet Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Kështjella apo Kronikë në gur në standard, para se ky të sanksionohej nga Kongresi i Drejtshkrimit? Si ia bëri, shtiu fall? Kujtoj këtu se ato romane të botuara të gjitha para vitit 1972 kishin më pak “gabime” në raport me standardin, sesa kanë librat që botohen sot.

    Mirë atëherë që ishte regjimi, po sot që jemi të lirë, pse nuk po shohim një lulëzim të letërsisë në variantet e dikurshme letrare?

    Nuk di si ta kuptoj kërkesën e Artan Fugës për “zyrtarizim të dialekteve”. Ç’do të thotë të zyrtarizosh dialektet?

    1. Ishte regjimi që i përjashtoi, jo standardi vetë. Standardi mund të bashkëjetonte me variantet letrare, pse këto praktikoheshin në regjistrat e tyre të kufizuar. Ti mund ta kesh kushtetutën në standard, por një dramë ta vësh në skenë gegnisht… sa për të sjellë një shembull.

      Megjithatë, ndalimi de facto i shkodranishtes letrare në vitet 1970 ishte vetëm akti i fundit i dekapitimit të elitave katolike, dhe nuk mund të kuptohet jashtë historisë së marrëdhënieve të totalitarizmit shqiptar me katolicizmin.

      Unë besoj se edhe sikur të mos ish ndaluar shkrimi publik i gegnishtes, sidomos i shkodranishtes, sërish standardi do të kish fituar njëlloj – pse alternativa e Shkodrës, ose ajo e Elbasanit, nuk e konkurronin dot, as në letërsi, sikurse e thua edhe ti. Kjo vlen madje edhe sikur të marrim në vështrim Kosovën.

      Sa për Artan Fugën, nuk di sa është i vetëdijshëm ky filozof se është duke folur si Umberto Bossi. Gjithsesi, mund ta kish dhënë vetë shembullin i pari, duke zyrtarizuar dialektin e vet në shkrimet. Për mua, nuk ka argument më elitist se ky që ia kreh bishtin dialektit, nga bazat dhe me mjetet e standardit.

    2. Relapso: “Vërtet qysh nga 1974 u ndalua shkrimi i letërsisë në dialekte a variante letrare, por nuk u ndalua leximi i letërsisë së traditës para 1974, nga Pashko Vasa, Mjedja, Migjeni, etj. e deri te Kolë Jakova e Llazar Siliqi.”

      Relapso, a i shton kjo gje argumentit, kur levrimi, krijimtaria dhe botimi ne shkodranishten letrare ta zeme, ishin te ndaluara? Apo duhej qe autoret e siperpermendur te ribotoheshin ne standard? :

      A eshte argument permendja e gjuhes te shkruar te perdorur nga Kadareja? Kjo eshte gjuha qe njihte Kadareja te shkruante e te fliste, “toskerishtja letrare” sic mund te thoshte dikush, nuk besoj se mund te shkruante ne gjirokastriteshen e rende lokale qe fliste EH? 🙂

      Relapso: “Kujtoj këtu se ato romane të botuara të gjitha para vitit 1972 kishin më pak “gabime” në raport me standardin, sesa kanë librat që botohen sot.”

      Nuk jam i qarte per cfare gabimesh flitet: gabime drejteshkrimore qe kane lidhje me mungesen e punes redaksionale-korrektuese , mosnjohjen e drejteshkrimit nga ana e autoreve apo perdorimin e nje gjuhe larg standardit. Besoj se shumica e autoreve kane kaluar ne kudhren e drejteshkrimit te 72shit!

      Relapso: “Mirë atëherë që ishte regjimi, po sot që jemi të lirë, pse nuk po shohim një lulëzim të letërsisë në variantet e dikurshme letrare?”

      Jam i sigurte qe eshte ne proces, por nuk do presim te shkruhet dhe te levrohet ne variantin e Lahutes te Fishtes. Shkrimtaret(e mirefillte) jane(do te jene) te kultivuar e fleksibel mjaftueshem per te mundur te shartojne ne menyre te balancuar prurjet e perdorimeve lokale dhe te nje standardi te pranuar si emerues i perbashket.

      Per kete perseri na hyn ne pune te citohet Fishta, si nje letrar me njohje te thella gjuhesore mendoj. Qe dikush te shkruaje sic duhet dhe te behet i pranueshem nga lexuesi, duhet te kete njohurine, dijen thellesisht te mjaftueshme te gjuhes(gjuha si produkt sociolingustik), duhet t’i pergjigjet kohes, pra kur te jene pjekur kushtet mjaftueshem per te perziere me mjeshteri koloritin lokal dhe gjuhen e koinizuar si “standardi”, dhe plus, te perbashketen e cdo krijimi te mire, pjekurine dhe arritjet artistike te vepres.

      Te gjitha keto qe te kombinohen harmonishem, nuk po presin per Godone; i vjen koha vete dhe dalin veprat pastaj. Nuk behet me “urdherin e peshkut”: Je i lire te shkruash ne letrarishten lokale, perse nuk shkruan?

      Pritet qe te vije brumi, te dalin penda(t) e duhur(a).

      Kadareja ta zeme ishte produkt i vigjiljes dhe ndodhise te standardit te 72shit. Ai arriti zenithin; sot duke patur vendin e vecante ne Penteon, nuk na befason me, apo jo? Mos te na duket cudi, e shpresojme ta shijojme ne kohen tone, te shohim te dale nje pende qe do te shkruaj pa kemishen dhe shtrengesat e standardit, dhe ndoshta do ta quajme epoka (letrare, apo e letrave) e post-standardit te 72shit te zeme. 🙂

      1. Read Me,
        Qe t’i bie shkurt. Se pari, duhet te merremi vesh se ç’kuptojme me standard. Standardi eshte mbi te gjitha drejtshkrim dhe morfologji.

      2. Me fal se me shkau dora dhe shtypa tastin pa mbaruar.

        Po thosha se duhet te merremi vesh se ç’kuptojme me standard. Standardi, sidomos kur vjen fjala te letersia artistike, eshte mbi te gjitha drejtshkrim dhe morfologji. Sintaksa as qe vjen ne veshtrim. Leksiku i letersise artistike eshte krejtesisht i hapur ndaj prurjeve dialektore. Nje autor qe shkruan ne standard, per shembull, po t’i teket mund te shkruaje fare mire “mish thiu” ne vend te “mish derri”, sikurse mund te shkruaje “lesh i dhirtë” si thone ne Gjirokaster, ne vend te “lesh dhie”. As qe mund te mendohet te kufizohet leksiku i standardit vetem ne perdorimin e fjaleve te pranishme ne fjaloret e sotem normative.

        Ndryshon puna me drejtshkrimin dhe morfologjine. Perdorimi i varianteve dialektore ne keto rrafshe sot, ne kushtet e nje norme letrare drejtshkrimore dhe gramatikore te perbashket, nuk do te kishte as vlere, as kuptim.
        Te shkruash, fjala vjen, “marrveshje” ne vend te “marrëveshje” nuk i shton asnje vlere gjuhes se autorit. Perkundrazi, tregon vetem se autori eshte injorant dhe nuk njeh drejtshkrimin. Te shkruash ne vend te lidhezes “që” trajten e variantit letrar gege “qi’, te shkruash ne vend te “është” trajtat “asht” osht” “o”, ne vend te formes “shkroi” formen “shkrujti” etj. etj. nuk i shton asnje vlere gjuhes artistike dhe stilit te autorit. Gjithkush eshte i lire te shkruaje me keto forma alternative. Nuk ka ligj ta ndaloje. Pyetja eshte: pse duhet ta beje? Ç’vlere artistike do t’i shtonin keto forma gjuhes se nje autori?

        Thua “pritet qe te vije brumi, te dalin pendat e duhura”.
        Atehere s’na mbetet gje tjeter veçse te presim. Zoti na dhente jete e shendet 🙂

  3. Nje nderhyrje nga Enkeleida Kapia sot tek MAPO, ku hidhet drite mbi disa mite qe qarkullojne ne “perplasjen” mes standardit dhe dialekteve. Shume prej qendrimeve jane identike me ato shprehur ketu me pare por paraqitja me citime akademike ndoshta i ndihmon te perfitojne me shume besueshmeri.

    Ngritja e standardit në lidhje me standardin
    http://mapo.al/2014/05/ngritja-e-standardit-ne-lidhje-standardin/
    As. prof. dr. Enkeleida Kapia është shefe e departamentit të Leksikologjisë, Terminologjisë, dhe Gjuhësisë së Zbatuar në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë në Tiranë

  4. E lexova shkrimin e z.Kapia. Shkrimi eshte modest krahasuar me temen qe rreket te trajtoje. Ndoshta kjo edhe per faktin e kufizimeve qe ka formati i te shkruarit ne nje te perditeshme. Citimet nuk besoj se ja rrisin besueshmerine shkrimit; per lexuesin e zakoneshmen nuk thone asgje. Kurse per linguistin, i kerkohet te hulumtoje se cfare kane thene autoret e cituar dhe si eshte aplikuar kjo ne argumentet qe sjell artikulli.

    Ajo qe me beri pershtypje eshte nderthurja ne konteksin e raportit te dialektit me cilesine e edukimit, me shembuj qe nuk perkojne fare me domenin e dialekteve dhe standardit: mesimi i nje gjuhe te dyte(gjuhes se vendit “host”) ne rastin e femijeve emigrante. Kufite midis ta zeme, nje gjuhe te huaj dhe shqipes, apo cfaredo gjuhe tjeter, jane qartesisht te ndare, sic thuhet “clear cut”, kurse rasti i kufive te dialekteve dhe standardit nuk jane te ndara me thike; sic ka ngjashmerira ka edhe ndryshime, qe mund te bejne konfuz, te paqarte mendjen e cdo femije apo nxenesi,

    Duke perdorur nje shprehje in vogue ne Shqiperi dikush do te thoshte: A je ne metrò?

    Po keshtu eshte edhe shembulli i dialektit teksan(Southerner) karshi normes, anglishtes standarde. Eshte pikerisht ky moment qe te ben te mendosh per besueshmerine e artikullshkrueses.

    Ne fakt, ka studime te shumta, te mbeshtetura ne hulumtime statistikore, qe deshmojne se si dialektet e folura, ndikojne ne cilesine e edukimit, per natyren e lidhjes midis dialekteve(specific way of pronunciation, sounds, ways of saying of words) dhe spelling errors(gabimeve drejtshkrimore) dhe veshtiresi apo gabime gjate leximit. Njerezit qe flasin ne dialekt, jo vetem qe i shqiptojne fjalet ndryshe, por i perceptojne fjalet, te folurin qe vjen ne nje dialekt tjeter, perfshire edhe standardit, krejt ndryshe nga sa mund te mendohet nga palet e tjera.

    Labov eshte nje nga studiuesit amerikane qe eshte marre vecanerisht me dialektet amerikane, popullsise se bardhe dhe me dialektet e popullsise kaq diverse afro-amerikane, ne raport me normen, apo anglishten standarde. Ai vete, me argumenta linguistike ka nxjerre ne pah te qenurit ne pozite inferiore te dialekt-folesve perballe atyre qe flasin normen, gjuhen standarde, duke ndikuar edhe ne cilesine e arsimit, edukimit te tyre.

    Folesit e dialekteve, perfshire ketu edhe nxenesit e shkollave kane veshtiresi, sepse ndikohen jashtezakonisht nga format fonologjike te fjaleve ne dialektet qe flasin. Megjithate, rasti i shqipes nuk mund te krahasohet me anglishten qe eshte nje gjuhe kryesisht morfofonemike(morphophonemic); ku gramatika ka nje lidhje unike me fonologjine, dhe shkruarja e fjaleve eshte e kondicionuar nga raporti i vecante morfemik-fonologjik. Shqipja eshte kryesisht gjuhe fonetike.

    Autorja pasi ka folur per mitet tashme te njohura, perpiqet te gjeje nje rruge te mesme, por se fundi, i qendron nje pikepamje qe ndahet(aprovohet) nga shumica e linguisteve: nevojen e domosdoshme te dhenie-marrjeve midis dialekteve dhe standardit, Kjo vetevetiu do te sjelle transformimin e te dyjave dhe afrimin e te dyjave.

    Prandaj duhet te mbahen dyert e hapura(keshtu gjykoj se mendon se fundi edhe zonja Kapia). Standardi si nje lloj dialekti zyrtar, i pranuar me konsensus nga te gjithe, te kete nen cadren e tij, kontributet me te mira te paleve.

Lini një përgjigje

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin