LEGJENDA E DEDALISË (II)

nga Gjergji Shuka

4) Heronjtë dhe motivet e legjendave

Me sa kuptohet prej këngëve dhe vargjeve të shumta që i kanë shpëtuar harresës; legjenda e Dedalisë e ka origjinën në  një poemë të gjatë gjestesh mbi luftën e Artës, siç janë shkruar apo krijuar gojërisht shpesh në shekullin XIV. Në pothuajse të njëjtën hapësirë kohore ndodhnin ngjarje që përshkruhen në ciklet e Kosovës dhe Marko Krajleviçit, ndërkohë që prej fillimit të shekullit XI këngë të gjata epike filluan të kompozoheshin gjithnjë e më shumë në Ballkan dhe Evropë. Hipoteza më e mundshme është që edhe poema e Gjin Bue Shpatës të jetë krijuar prej rapsodëve arbër të Artës, por gjithsesi duhen studime të mëtejshme për të sqaruar nëse ajo ka qenë kompozuar gojërisht ose nëse është shkruar dhe më pas kënduar, siç ka ndodhur për shembull me Epopenë e Digjenit.

Heroi fillestar i këngëve dhe legjendave ballkanase është Gjin Bue Shpata. Më pas i janë shtuar gjeste dhe tipare të  De Herediës, Odisesë së miteve të Greqisë së lashtë, Ugo dhe Bertrand del Balzos. Zoti arbër përcillet si një prijës trim, i mençur dhe  i dashur prej nënshtetasve, – që vetë e përzgjodhën për prijës të Artës, – jo vetëm nga vargjet e kënduara brez pas brezi nga njerëz të popullit, por edhe prej kronistëve bashkëkohës, që e përshkruajnë në kronikat e tyre si; të shquar në artin e fjalëve, armëve dhe në pamje apo; burrë i fuqishëm, i admirueshëm dhe lavdi e Arbërisë. ¹⁸

Personazhi  i Katallanit, – është krijuar sipas kujtimit të masakrave të Kompanisë Katalane, siç është dalluar më parë  prej folkloristikës, dhe gjithashtu prej kujtimit të luftëtarëve johanitë dhe Juan Fernandez De Herediës.  Motivi i syrit të vetëm  mund të vijë prej përkrenareve të hekurta të hapura vetëm tek pjesa e syve,  dhe me shumë gjasa janë fillimisht poetët e vargjeve origjinale që i kanë krahasuar metaforikisht kalorësit e Rodit me ciklopët e epikës homerike. Tiparet e tjera mbinjerëzore e kanë origjinën, përveçse në krahasimet poetike, edhe në armaturën e Urdhrit që vishte kalorësin dhe kalin duke dhënë përshtypjen e një krijese të vetme të përbindshme.

Plaka e Katallanit, – sipas Mbretëreshës së  Napolit, Xhovana d’Anzhut,  Sança Kabanit, Filipa Kabanit.

Motivi i dy shokëve tradhtarë, – prej kujtimit të Thoma Preljubit dhe Murati I, aleatët e Gjinit në luftën e Artës dhe kundërshtarët e tij më pas. Kronika e Janinës rrëfen se arbërit janë konfliktuar menjëherë pas ngjarjeve me Thomain dhe më pas ata kanë vazhduar të luftojnë gjatë kundër Despotatit të Janinës dhe turqve. ¹⁹

Motivi i robërimit të Katallanit, – vjen prej robërimit të De Herediës.

Dërgimi i Katallanit tet mbreti, – shitja e De Herediës turqve të Muratit I.

Falja e kalit Mbretit, – falja e kalit mbretit Filip VI prej De Herediës gjatë betejës së Kresit .

Emri i Dedalisë, – prej De Herediës dhe epitetit formulaik alia, fjalë e mesjetës arbëre që do të thotë i lartë, fisnik. ²⁰

Unaza magjike, – prej unazës së Andreas.

Djegia e Plakës së Katallanit, – djegia e trupit të Filipës dhe vrasja e Sançës.  Fjala “syqenëz” mund të jenë deformim i emrit të Sançës;  nëse shohim legjendën « Nusja dhe syqenëza », kjo e fundit jepet si personazh femëror dhe heroina  i vret vajzën duke e hedhur në furrë. ²¹

Princesha me të cilën martohet heroi, – duhet të jetë kujtimi i Helenës, gruas së Gjinit e cila ishte bija e mbretit serb Qezar Preljubit, ose mund të jetë një klishe fundlegjendash.

5) Këngët dhe legjendat greke

5.1 Kënga e kopshtares Mari

Pjesa e poemës që është  botuar prej Prat rrëfen;  marrëveshjen mes dy mbretërve anzhuinë  Robertit të Napolit dhe Karl Robertit të Hungarisë për martesën e Xhovanës me Andrean, dërgimin e  anijes të kuqe katërremëshe të Robertit për marrjen e krushqve hungarezë, pritjen e tyre, martesën, tradhtitë bashkëshortore të Xhovanës, akuzat se i ati i djalit të lindur prej martesës nuk ishte princi por ndonjë prej të dashurve të tjerë të saj, kujtimin e Isoldës dhe kopshtit në pallatin e Aversës. ²²

5.2  Ninulla e Patrës

Në ninullën me gjashtëmbëdhjetë vargje përmenden qyteti i Artës dhe një hero i panjohur që lufton kundër Katallanit, frankëve dhe varengëve. ²³

Frankët dhe varengët janë me shumë gjasa kalorësit e Urdhrit, i cili ka qenë i predominuar prej francezëve, dhe përbëhej prej një numri të madh kalorësish të “gjuhës” gjermane.²⁴  Gjithashtu Anzhutë ishin një familje me origjinë nga Franca.

5.3 Kënga e shërbyeses së frankokatalanes

Vargjet e këngës së tretë të botuar prej Prat mund të jenë jehona e pjesës së vajit të Isoldës, por duket e vështirë të arrihet në përfundime pasi poema është shumë e shkurtër dhe tema e ndryshuar apo e ndryshme.²⁵

5.4 Mbreti i Olimpit Katallani Jani

Personazhet e Marinos Kutuvalis  japin formën greke “Jani”  të emrit Juan dhe ndoshta edhe emrat e dy prijësve të tjerë aleatë Esaun dhe Goshenë. ²⁶  I biri i Janit dhe shërbëtori i tij, përkatësisht Gaulter dhe Berenguer nga Osa, kanë emra te përafërt me ato te nënkomandantëve të De Herediës, dhe mund të jenë kalkuar me emra prijësish të Kompanisë Katalane. Në historinë e Janit, ndeshim edhe motivet e djegies së të dënuarve, tradhtinë dhe vrasjen e bashkëshortit.

5.5 Historia e Plakut të mençur

Poema është  formuar përgjithësisht prej grupvargjeve të pjesës mbi De Herediën; robërimin e tij, kujtimin e faljes së kalit, lirimin prej burgosjes dhe përmban edhe dy motive të jetës së Xhovanës; kujtimin e unazës magjike dhe tradhtitë e saj bashkshortore. ²⁷

5.6 Drakokardhos

Studiuesi Richard Hutchinson i përmend arbërit dhe Gjinin si frymëzues të mundshëm të personazhit  Drakokardhos (Zemërdragoi) zoti i Patrës në poemën Erotokritos, e cila është krijuar prej autorit kretas  Viçenco Kornaros në fillimin e shekullit XVII mbi bazën e poemave më të vjetra greke. Sipas Hutchinson hapësira e ngjarjeve duhet ti përkasë shekullit XIV dhe tiparet e Drakokardhos, egërsia dhe krenaria e tij e shkëlqyer, përkojnë  me imazhin e shqiptarëve ndër grekët e asaj kohe. ²⁸

 

6) Këngët shqiptaro – sllave

6.1  Zuku Bajraktar

Në këngën “Zuku Bajraktar” të Cilklit të veriut – rindeshim motivet e djegies së Plakës dhe robërimit të kundërshtarit që kreshniku; kambësh e duersh m’a paska lidhë.[Zuku Bajraktar: 35]

Bashkë me legjendën e Dedalisë, janë të vetmet pjesëza të rrafshit narrativ shqiptar që përcjellin vrasjen e një gruaje të moshuar. Albanologu Stavro Skendi që ka studiuar gjatë epikën shqiptare dhe sllavo-jugore, i shpjegon motivet e çuditshme të këngës së Zukut si krejt të huaja në rrafshin tonë narrativ shqiptar, dhe madje i jep si shembull për origjinën e kësaj kënge prej poemës malazeze dhe më tej për origjinën sllave të një pjese të mirë të eposit. ²⁹

Bajloz Sedalia është De Heredia. Emri është ruajtur në formën “Sedalia” pasi rapsodët kanë evituar sërish emërtimin e armikut me emrin Dedë. Arsyeja mund të lidhet me influencën e fesë myslimane në zbehjen dhe zëvendësimin e emrave të krishterë të kujtesës shqiptare dhe faktin që “Dede” në turqisht do të thotë gjysh.

Fjalën ” Bajloz” e ndeshim përgjithësisht në këngën e Gjergj Elez Alisë, por edhe në të tjera, ku dëfton përfaqësuesin e një autoriteti të huaj haraçvënës.³⁰  Fjala me origjinë latine mund të jetë përdorur fillimisht në poemën e Gjinit dhe më pas ka zëvendësuar fjalën e mëparshme të këngëve më të vjetra, ose një hipotezë e dytë është që “Bajloz” të ketë hyrë në gjuhën dhe këngët shqiptare edhe më parë se shekulli XIV. Në rastin e Dedës, duhet ti referohet kontratës së qirasë mes Urdhrit dhe mbretëreshës dhe ndoshta edhe lidhjes hierarkike mes komandantit johanit dhe Papës.

6.2  Jovani dhe kryetari i divëve

Gjithashtu në këngën “Jovani dhe kryetari i divëve” janë evituar emrat e krishterë për armiqtë, mesa duket nën trysninë e antagonizmit të krishterë – myslimanë që përshkon shpesh poemat heroike malazeze. Në këngën e Jovanit, personazhi i Dedës është ndarë mes kundërshtarit kryesor të quajtur vetëm kryetari i divëve , prej rodivëve, dhe një heroi të dytë më të pranueshëm Rade qiraxhisë. Gjithashtu edhe mbretëresha Xhovanë është risjellë e dyzuar; në formën e një heroine pozitive, Jovanës, dhe si nëna tradhtare e heroit.

Përveç kujtimit  të emrave të Gjinit, Dedës dhe Xhovanës, në këngën e fqinjëve të veriut ruhet edhe një numër i madh prej motiveve të poemës origjinale; kujtimi i unazës magjike, djegia e nënës, robërimi i kryetarit të divëve, tradhtia e Xhovanës, shtatzënia e Sançës … etj.

6.3 Vlastari

Në këngën arbëreshe, emri i heroit vjen prej patronimit Del Balzo dhe është ngatërresë me emrin italian Blasio që në shqip jep Vlash dhe Vlastar. ³¹ Janë dy Vlastarë; Ugo Del Balzo i cili drejtoi sulmin mbi Kështjellën e Napolit dhe Bernard Del Balzo.

Kërkesa e “zotit të madh të turqve” ndaj Vlastarit për të sulmuar kështjellën e Anapulit  dhe sulmi mbi qytetin janë; kërkesa e Papës Klementi VI drejtuar Bernard del Balzos për të hetuar ngjarjen, dhe sulmi ndaj qytetit të Napolit i kryengritësve dhe Ugo del Balzos.

Kjaz e Anapulit me krerë e ronze gjaku – kujtimi i ekzekutimeve makabre të të dyshuarve për vrasjen, ekzekutimet në turrën e druve të Gaco dë Danisit, Roberto Kabanit, djegien e trupit të Filipës, vrasjen e Sançës.

6.4 Jana dhe komandanti Detelin

Në këngën maqedonase kalorësit e Rodit përshkruhen si burra-dragonj të hipur mbi kuaj të përbindshëm. Komandanti i tyre Detelini vret nënën e Janës e cila kishte nëntë vjet e sëmurë në shtrat dhe më pas martohet me heroinën. Lidhja mes dy personazheve  – dhe vetë pëfshirja  e episodeve të jetës së Xhovanës në poemë  – mund të shpjegohen si akuzë për aleancën e Xhovanës me Papatin, ndërkohë që “zoti i madh i latinëve” ishte përgjegjës për  vrasjen e gruas që u përkujdes për princeshën në fëmijëri. ³²

6.5 Pjesëzat e tjera

Legjenda Nusja dhe Syqenëza rrëfen vrasjen dhe emrin e Sançës siç u përmend më lart, por është tepër e shkurtër dhe e ndryshuar dhe nuk përmban motive të tjera.

Disa heronj, këngë dhe vargje këngësh të tjera  mund të jenë gjithashtu të prejardhura prej poemës origjinale, veç është e vështirë nxjerrja e përfundimeve të sigurta për arsye se grupvargjet janë modifikuar ndjeshëm, janë tepër të shkurtra ose  janë të vendosura në këngë të temave të tjera.

Bëhet fjalë sidomos për disa poema arbëreshe të botuara prej De Radës të cilat duken se vijnë prej poemës së Shpatës. Mund të përmendim; në librin Antologjia Arbëreshe,  Vargjet (Versi)  në faqet 38-40 të cilat mund të jenë të prejardhura prej pjesës  mbi vrasjen e Andreas. Dhe në librin “Rapsodi të një poeme arbëreshe”;  këngët ose pjesëza nga këngët, II.XIX mbi Dedën Skur (ndoshta prej “i errët” në arbërisht) ku përmendet plagosja,  falja e kalit, dhe mbetja e luftëtarit në sheshin e betejës,  II.XX  [27:54] mbi Gjin Bardhelën, pjesëz shumë e afërt me ninullën e Patrës, dhe këngët III.XXI, III.XXIX [23:28] mbi vrasjen e Andreas, ekzekutimet e të dënuarve në Napoli, dhe dhunimin e trupave të tyre. ³³

 

 

Shënime

¹ Hylli i Dritës. Shkodër. Vjeta VI, 1930. 3. Fq 155. Idem: Visaret e Kombit, Vëllimi VI. Shkodër. 1940. Fq 36.  Idem:  Elsie R. A Dictionary of Albanian Religion Mythology and Folk Culture. London. 2001. Fq 150-1.

² Për gojëdhënën “Dedalia dhe Katallani” shih revistën: Hylli i Dritës, VI, 3, fq 155-164. Për “Çangallozi”:  Instituti i Shkencave. Pralla popullore shqiptare. Tiranë. 1954. Fq 13-18. Për “Tridicini”: De Rada G. Antologia Albanese. Napoli. 1896. Fq 8-12.

³ Elsie, 2001, fq 150-1.

⁴ Hylli i Dritës. Shkodër. Vjeta XV,1939. 11-12. Fq 159

⁵ Lord. A. B. The singer of tales. Harvard University Press. 2000 (Botimi 1, në 1960). Fq 27.

⁶ Për betejën dhe Despotatin e Artës u konsultua më së shumti: ASHSH. Historia e Popullit Shqiptar. Tiranë. 2002. Fq 243-7. Idem: Nicol D.M. The despotate of Epiros, 1267-1479: A contribution to the history of Greece. Cambridge University Press. 1984. Fq 139-157. Idem: Setton K. A. History of the Crusades, Volume III, The fourteenth and Fiftenth century. Wisconsin University Press. 1975. Fq 216-7; 302-3. Për Xhovanën: Léonard E. G. Histoire de Jeanne I^re, reine de Naples, comtesse de Provence (1343-1382) : La jeunesse de la reine Jeanne, tome I. Paris et Monaco. 1932. Idem: Paladilhe D. La reine Jeanne : comtesse de Provence. Paris. 1997. Idem:  Gaglione M. Convera ti que aptengas la flor: Profili di sovrani angionini, da Carlo I a Renato (1266-1442). Milano. 2009. Fq 334-494. Për De Herediën: Cacho Blecua J. M. El gran maestre Juan Fernandez de Heredia. Zaragoza. 1997. Idem: Sire H. J. A. The Knights of Malta. Yale University Press. 1996. Fq 41-50.

⁷ Sire , 1996, fq 44.

⁸ Nicol, 1984, fq 148.

⁹ Legrand E. Recueil de Chansons Populaires Grecques. Paris. 1874. Fq 261.

¹⁰ Po aty, fq 285

¹¹ Cacho Blecua, 1997, fq 33.

¹² Et defpues madama la reyna enuió por bayle á la Morea & á recebir la térra por la religión micer fray Daniel del Carreto. [Dhe më pas zonja mbretëreshë dërgoi si baili në More, dhe për të marrë tokën për fenë zotin frat Daniel del Correto] në  De Heredia J. F.; Morel-Fatio A. Libro de los fechos et conquistas del principado de la Morea. Genève. 1885. Fq 159-160. Dhënia me qera e principatës ka ndodhur në  gusht të vitit 1377. Një muaj më vonë, në 24 shtator 1377, ditën që luftëtari i moshuar u emërua komandant i Urdhrit, ai u bë de facto edhe baili i Principatës së Moresë.

¹³ Domenico da Gravina. Chronicon de rebus in Apulia gestis (1342- 1350). Cituar në: Dumas A. Crimes Célébrés, Tome sixieme. Paris. 1840-42. Fq 203. I njëjti shpjegim për përzgjedhjen e krimit jepet edhe në kronikën “Istorie Pistoiesi”.  Shih në: Di Francesco Di Rinuccio Monaldi G. Istorie pistoiesi ovvero delle cose avvenute in Toscana dall’anno MCCC al MCCCXLVIII e Diario del Monaldi. Prato. 1835. Fq 449.

¹⁴ Paladilhe, 1997, fq 21.

¹⁵ Boccaccio G. De casibus virorum illustrium, cap. XXVI. De Phylippa Cathinensi. Cituar në: Gaglione, 2009, fq 384.

¹⁶ Mbi torturat, ekzekutimet makabre dhe vrasjen e Sançës shih edhe De Bazano J. ; Muratori L.A. : Chronicon Mutinense de Iohannis de Bazano. Bologna. 1917. Fq 143 – 144. Idem Léonard, 1932, fq 586-7.

¹⁷ Për këngën “Zuku Bajraktar” shih: Visaret e Kombit, Vëllimi II. Tiranë. 1937. Fq 89- 96. Për këngën “Jovan i divski starješina” : Karadžić. V. S. Srpske narodne pjesme, knjiga II. Vienna. 1845. № 8.

¹⁸ Kronika e Janinës, shek. XV. Në:  Pouqueville F. C. H. L. Voyage dans la Grèce, Tome V. Paris. 1821. Fq 235. Citim i dytë i përket një kronike bashkohëse, sipas: ASHSH, 2002, fq 245.

¹⁹ Kronika e Janinës; Pouqueville, 1821, fq 235

²⁰ Sipas studiuesit Frano Prendi; “në emrin e Gjergj Elez Alisë gjymtyra e tij e tretë do te thotë, i lartë, fisnik”. Në: ASHSH, 2002, fq 304.

fq 235.

²¹ Instituti i Shkencave, 1954, fq 37.

²² Për këngën e Kopshtares Mari, shih: Ayensa Prat E. Baladas griegas : estudio formal tematico y comparativo. Madrid. 2000. Fq 340-1.

²³ Për ninullën e Patrës : Rubio y Lluch A. ; Ayensa Prat E. El record dels Catalans en la tradicio popular historica i literaria de Grecia. Barcelona. 2001. Fq 120.

²⁴ Predominantly french order, sipas:  Kazhan A. P. The Oxford Dictionary of Byzantium, Volume II. Oxford University Press . 1991. Fq 951-2. Shih për kalorësit gjermanikë të Urdhrit në: Gallimard Flavigny B. Histoire de l’Ordre de Malte. Paris. 2006. Fq 50-4.

²⁵ Për këngën e shërbyeses së frankokatalanes” shih : Ayensa Prat, 2000, fq 339.

²⁶ Për këtë studim u konsultua nje përmbledhje e shkurtër e librit te Kutuvalis, në: Rubió y Lluch ;  Ayensa Prat, 2001, fq 64-66. Për më shumë: Κουτουβάλης Μ.  Ο ‘αρχων του Ολύμπου, Ιωάννης ο Καταλάνος. Athina. 1873.

²⁷ Legrand, 1874, fq 257-285

²⁸ Hutchinson R. The Lord of Patras. Në: Cretica Chronica, vol. X: Adreas Kalokerinos Editions. 1956. Fq 341 – 345 [Konsultuar në faqen e internetit:  historical-museum.gr, në datën 11.07.2012].

²⁹ Skendi S. Albanian and south Slavic Oral epic Poetry.Philadelphia. 1954. Fq 122.

³⁰ Do të ketë një shkrim të ardhshëm mbi  këngët e Gjergjit dhe pjesë të tjera të eposit shqiptar, sllav dhe grek.

³¹ Kënga është botuar në alfabetin e Manastirit prej vëllezërve françeskanë në: Visaret e Kombit I. Tiranë. 1937. Fq 205-6.

³² Yotov Y. Chansons populaires bulgares. Montreal. 2006 – 2012. Fq 394-5. [konsultuar në faqen: Notesdumontroyal.com,  në datën 10.02.2013.].

³³ Shih për më shumë në De Rada, 1896. Dhe De Rada G. Rapsodie d’un poema albanese. Firenze. 1866.