(Po e nxjerr nga arkivi këtë shkrim të datës 17 korrik 2012, me shpresën se do të ndihmojë sado pak në sqarimin e debateve të tanishme.)
Rastësisht më kapën sytë dje një aforizëm për gjuhën, nga kolombiani Nicolás Gómez Dávila, i njohur ndryshe edhe si Don Colacho.
Politolog konservator dhe reaksionar, Don Colacho admirohet, në mos për etosin e veprës që ka lënë pas, së paku për mprehtësinë dhe qartësinë e mendimit.
Gjithsesi, aforizmi që më tërhoqi vëmendjen, prekte një temë të nxehtë për të gjithë ne, sidomos këto javët e fundit.
Los tontos no se preocupan sino de las ortografías y olvidan la sintaxis.
Të cilin do ta përktheja kështu:
Budallenjtë shqetësohen veç për drejtshkrimin dhe harrojnë sintaksën.
Sa e vërtetë m’u duk kjo, dhe njëkohësisht çfarë ftese për të reflektuar.
Unë vetë kam shkruar gjatë për drejtshkrimin, prej vitesh dhe sidomos tani së fundi.
Alibia ime, nëse mund të shprehem kështu, është se e kam bërë këtë në përgjigje të nismave dhe frymëzimeve me burim nga mëmëdheu, ku ka njerëz që drejtshkrimin e shqipes së sotme e shohin si të ishte sigël a logo e ndonjë partie politike, krahine ose bajraku.
Por nuk është puna këtu, as është puna për t’i provuar unë kujt se nuk bëj pjesë te budallenjtë; çfarë më tërheq, në fjalët e Don Colacho-s, është pikërisht ai koncept për gjuhën që do të na vlente si floriri, në debatet e tanishme.
Ideja se shqipja, në format e veta të shumëllojshme, shkon ku e ku më thellë se sistemi që kemi zgjedhur për ta shkruar; madje edhe për nga forma tingullore e ligjërimit tonë.
Kemi folur gjatë për gegërishten dhe standardin dhe për mënyrat si gegërishtja mund të integrohet në standard; por për shumë prej nesh gegërishtja përvijohet si një formë e shqipes që veç shqiptohet ndryshe nga standardi; në kuptimin që gegërishtja dhe toskërishtja dallojnë mes tyre për nga suvaja fonetike.
Të mos harrojmë edhe se drejtshkrimi i një gjuhe, në kuptimin e ngushtë të fjalës, nuk është veçse një formë e disiplinuar e kësaj fonetike, të derdhur në bronzin e të shkruarit.
Budallenjtë merren me drejtshkrimin, thotë Don Colacho-ja; dhe harrojnë sintaksën.
Po çfarë është sintaksa, në thelb, në mos mënyra si kombinohen fjalët në thënie dhe thëniet në ligjërim? Ose ndërfaqja delikate midis ligjërimit dhe mendimit?
Sintaksa të jep çelësat e formës së brendshme të gjuhës, për ta thënë me një koncept të Humboldt-it; ose të mënyrës si gjuha dhe mendimi nyjëtohen së bashku, të thuash se janë një çift duke bërë dashuri.
Kur flasim për gegërishte dhe toskërishte, zakonisht mendojmë për fonetikën dhe drejtshkrimin; edhe pse dallimi mes këtyre dy manifestimeve madhore të qenies shqiptare nuk ka aq të bëjë me fonetikën, sa me krejt atë bagazh dhe kujtesë të dijes, që ekziston dhe riprodhohet nëpërmjet gjuhës.
Natyrisht, shqipja e përbashkët ka vend edhe për njerën edhe për tjetrën; sikurse ka vend edhe për nyjëtimet e reja, brenda standardit – të themi, të një Ismail Kadareje ose një Ervin Hatibi.
Pikërisht te shkrimtarët, ose te krijuesit më të shquar të ligjërimit në shqip, ndodh ajo mrekulli, ku format e njërit kryedialekt dhe të tjetrit kombinohen mes tyre, për të krijuar diçka të re.
Dhe kjo është e tëra meritë e sintaksës, jo e drejtshkrimit.
Ti mund të shkruash gegërisht dhe ta suvatosh tekstin në mënyrë të tillë, që të ndjekë rregullat formale të drejtshkrimit.
E kundërta është njëlloj e vërtetë: shumë nga ata që shkruajnë gegërisht sot, në fakt shtrembërojnë standardin me forma fonetike të gegërishtes.
Budallenjtë shqetësohen për drejtshkrimin, thotë Don Colacho-ja; të mençmit merren (edhe) me sintaksën, do të shtoja unë.
Ata prej nesh që kanë lexuar Camajn, ndoshta nuk kujtojnë dot verbatim tekstet e tij, as mund t’ia recitojnë përmendësh; por me siguri mbajnë mend një frymë thellësisht gege të atyre teksteve, që vërtet manifestohet në trajtat drejtshkrimore të gegërishtes, por që në fakt nuk ka të bëjë me ato trajta.
Përkundrazi, i shfaqet lexuesit si një kombinim (sintaksë) e mënyrave të shprehjes, frazeologjisë, ritmit të frazës, mënyrës së parashtrimit të mendimit, mënyrës së ndërtimit të botës (fiksionale).
Sintaksa, në të vërtetë, është narrativë e ligjërimit; kanë thënë, për strukturën e fjalisë së thjeshtë, me kryefjalë kallëzues e kundrinë, se e përmban vetvetiu një histori, një narrativë, një dramë – për shkak të vetë mënyrës skenike si organizohet.
Te Camaj, gegërishtja ka një histori për të treguar – por shkronjat nuk luajnë ndonjë rol në këtë histori; ose janë aty veç për ta mbështetur, si dërrasat e skenës ku kërcen balerina.
Në veprat e shkrimtarëve më të mirë me prejardhje gege, të viteve 1980-2010, në Shqipëri e në Kosovë, kjo histori që tregon gegërishtja i përcillet lexuesit pavarësisht nga drejtshkrimi standard që përdorin autorët.
Madje – dhe kjo është një madje e rëndësishme – drejtshkrimi standard i lejon këto forma të brendshme, frazeologji, metafora, struktura të thënies, manierizma, mikronarrativa që t’i përcillen lexuesit, pa iu tërhequr këtij vëmendja nga forma të një drejtshkrimi tjetër, siç ndodh, përkundrazi, me Camajn.
Shqiptari modern ka nevojë për sintaksën edhe të toskërishtes, edhe të gegërishtes, edhe të standardit (kurrë nuk duhet shpërfillur elementi i ri që është përftuar brenda standardit; ata që e shpërfillin, e bëjnë këtë ose nga budallallëku (tontos), ose ngaqë nuk ia njohin pjellorinë standardit, për arsye më shumë politike).
Pa frikë mund të them se ne, si bartës të shqipes së sotme, kemi bërë tonën vetëm nja 10-15% të shqipes; për të bërë një krahasim me naftën, deri më sot kemi shfrytëzuar vetëm naftën në sipërfaqe.
Çfarë na ka penguar të shkojmë më thellë, janë hipostazat; ose vëmendja e tepruar, deri patologjike, që tregojmë për dy aspekte krejt margjinale, të ligjërimit shqip: drejshkrimi dhe leksiku.
Na janë shndërruar në syze të errëta, që nuk na lënë të shohim nuancat e pasura të sintaksës shqipe.
E përsërit: me sintaksë nuk kam parasysh gramatikën e fjalive të bashkërenditura e të nënrenditura; por kombinimin e elementeve të gjuhës në thënie – ose rrëfimin që përfton vetë ligjërimi.
Sikur ta harronim drejtshkrimin për një moment; ose ta merrnim për të mirëqenë dhe fiks, shqipja veç do të përfitonte – sepse risitë do të përhapeshin më lehtë e më shpejt, anembanë arealit shqip.
Në një artikull të hershëm, të fillimit të viteve 1990, të botuar në revistën Albanica, pata përsiatur idenë se gegërishtja letrare, e dëbuar me përdhunë nga skena e shqipes publike gjatë viteve revolucionare 1960-1970, kish nisur të kthehej në përdorim, në vitet 1980, me veprat e shkrimtarëve më të mirë të asaj kohe; pjesërisht ngaqë këta autorë, tashmë të lodhur me standardin, po kërkonin forma të reja shprehjeje, ose një sintaksë të re, që ua ofronte pikërisht arkivi geg.
Kisha përfytyruar një rikthim të gegërishtes në standard, pikërisht me këtë rrugë; por kjo nuk ndodhi – pjesërisht ngaqë letërsia shqipe u zbyth, pjesërisht ngaqë debatet për politikën gjuhësore i kapi ngërçi i drejtshkrimit.
Shumë aforizma të Don Colacho-s, të përkthyera në anglishte, mund të lexohen këtu.
© 2012-2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Kopertina: Photo by Prateek Katyal on Unsplash