Një komentues i një shkrimi të vjetër në blog (ehe…) me të drejtë vuri në dukje që shqipja e sotme përdor vetëm një fjalë, përkthyes, për të shprehur një kuptim që, në gjuhë të tjera, jepet zakonisht me dy fjalë të ndryshme, si translator dhe interpreter në anglishte, traducteur dhe interprète në frëngjishte.
Kur e kam hasur këtë vështirësi në praktikë, ose kur më është dashur të dalloj midis përkthyesit të një dokumenti të shkruar dhe atij tjetrit, që ndihmon dy ose më shumë vetë të merren vesh mes tyre në gjuhë të ndryshme, kam improvizuar, duke përdorur togfjalëshin përkthyes gojor; por nuk ka dyshim që kjo zgjidhje nuk është më e mira.
Si shpjegohet vallë, që shqipja e sotme letrare nuk ka fjalë më vete për përkthyesin gojor, ose interpretuesin, siç e quan ehe-ja në komentin e vet? Si shpjegohet madje që vetë gjuha shqipe, si gjuhë me traditë në thelb tërësisht gojore, të mos ketë pasur një fjalë për të emërtuar një nga profesionet më të lashta, të atij që ndihmon komunikimin mes dy palëve që flasin gjuhë të ndryshme?
Aq më tepër që vetë fjala përkthyes është neologjizëm relativisht i vonë, i futur në shqipe në shek. XX?
Në të vërtetë, shqipja ka jo një, por dy fjalë të tilla.
E para është dragoman, të cilën Fjalori i 1954-ës e përkufizon si “ai që, duke përkthyer fjalët herë të njerit herë të tjetrit, bën të kuptohen në mes tyre dy veta që s’dinë gjuhën e njeri tjetrit.”
Fjalori i 1984-ës nuk e ka këtë fjalë.
E dyta është terxhuman, të cilën asnjë prej Fjalorëve të sotëm nuk e ka parë të arsyeshme ta përfshijë.
Të dy fjalët kanë mbërritur në shqipe, pas gjase, nëpërmjet turqishtes.
Në Perandorinë Osmane Dragomani ishte funksionar zyrtar me detyrë delikate, pse ndihmonte dhe ndërmjetësonte komunikimin me diplomatët e huaj në Stamboll; veçanërisht në rrethanat kur vetë osmanët zakonisht nuk tregonin asnjë interes për të mësuar gjuhët e vendeve jo-myslimane (lexoni edhe këtu).
Ironikisht, fjala dragoman e ka prejardhjen, në analizë të fundit, nga arabishtja ترجمان (tarjumān), që në turqishte është përthyer si tercüman (shqip: terxhuman). Në Wikipedia lexoj se fjala arabe u fut në gjuhët europiane, dhe veçanërisht në latinishte si dragumannus, dhe në greqishten mesjetare si δραγομάνος. E njëjta fjalë, nëpërmjet hungarishtes, paska përfunduar edhe në gjermanishte, si Dolmetscher!
Siç e konfirmon edhe Fjalori i 1954-ës, dragoman ka qenë përdorur lirisht në letrat shqipe dhe është dëbuar nga gjuha vetëm vonë, si pasojë e politikave dritëshkurtra puriste të disa qarqeve kulturore në Tiranë, të cilat me siguri kanë supozuar se përkthyes do të ishte në gjendje t’i përballonte të dy kuptimet.
Në të vërtetë, shembulli dëshmon sesi purizmi, si lëvizje e motivuar ideologjikisht, veçse e varfëron leksikun e gjuhës, duke ia dëmtuar funksionet e saj themelore; në rastin konkret, duke mbingarkuar kuptimisht fjalë që duhej të kishin mbetur të specializuara.
Natyrisht, për shqipfolësin e sotëm, edhe dragoman edhe terxhuman tingëllojnë njëra si historizëm, tjetra si arkaizëm; por vetëm për shkak të largimit të tyre, relativisht të sforcuar, nga tekstet. Nuk besoj as se është e mundshme që të rekuperohet qoftë njëra, qoftë tjetra, për t’u përdorur me kuptimin “përkthyes gojor”, edhe pse dragoman nuk do të tingëllonte keq, në fund të fundit (sipas shembullit dhe virtytit të Dolmetscher). Por si edhe në fusha të tjera, edhe këtu korrigjimi i një gabimi të panevojshëm do të kërkojë shumë më tepër investim kulturor se orvatja mendje-cekët që e shkaktoi gabimin vetë.
Po. E sakte. Problemi, mendoj une, eshte se shqipja ka pasur nje tradite teper te pasur gojore dhe te varfer shkrimore.
Une nisem nga kjo pike : fjala “perkthyes” duhet te kete hyre ne shqip per te shprehur vetem funksionin e “dragomanit” siç e quan xhaxhai. Ende dhe sot, te pakten ne katundet qe shkel une, njerezit thone :
Pa ktheja atij zotnise çfare t’thashe une.
Dmth, ne çaste pune “live”, aty per aty, ia ktheva ma ktheu, flake per flake. Dhe nga kjo, duke i shtuar parashtesen shqipe “per”, kemi vajtur tek perkthyesi.
Mirepo, kur librat dhe gjeja e shkruar kane filluar te vershojne masivisht ne shqip, dhe kur ka lindur nevoja e “perkthimit” te librave te huaj, dijetaret nuk kane kerkuar me tej dhe kane zbatuar menjehere fjalen “perkthyes”. E nga ketu, eshte vulosur njehere e mire : perkthyesi do te perfshinte gjithçka, edhe perkthimin gojor, edhe ate shkrimor.
Por kjo na nxjerr shume probleme sepse keshtu na humbet permasa e “interpretimit”. Cfare perkthen ai qe perkthen gojarisht ? Po ai qe perkthen me shkrim ?
Per te qene me kembe me ne toke, mund te them se “dragoman” nuk eshte aspak per t’u perbuzur, ME KUSHTIN E VETEM (qe mendoj se duhet te jete kusht per te gjitha neologjizmat) qe te dihet nga vjen dhe çfare etimologjie ka ne baze, çfare rrenje ka, dhe cili ka qene kuptimi i pare.
Sepse, sot, te thuash : “jam dragoman”, kjo nuk nenkupton asgje ne shqip, edhe sikur kjo fjale te pushtoje gjithandej librat apo televizionet. Duhet qe shqiptari qe flet shqip ta ndjeje veten rehat me fjalen, te dije perse e thote.
Me shkoqur, le te shohim etimologjine e fjales “interpretoj” :
Ka dy versione : 1. rrenja do te ishte “pret” (te njohesh) ; dhe 2. rrenja do te ishte “pre”, qe gjendet ne latinishten “pre-tium”, çmim, dhe ne greqisht, “te blesh”.
Me nje fjale, interpretuesi do te ishte nje term i gjuhes se negocimit, i ndermjetesimit qe perfundon ne nje shit-blerje.
Kjo perputhet dhe me “interpretuesin” tone te kenges apo te teatrit, apo tjeter : interpretuesi eshte dikush qe ndermjeteson mallin e nje autori, qe na e shet ate, aty ne çast, duke e degjuar. Interpretuesi i mbishton ketij malli ndjenjat e veta, kuptimin e vet, fytyren e vet.
Dakort, mund te thote ndonjeri, edhe perkthyesi i librave fut ndjenjat e veta, kuptimin e vet. Po, por ai nuk mund te quhet ndermjetesues i mirefillte ngaqe nuk e di qe me perpara, apo nuk mund ta verifikoje ne vend, vleren e nje fjale te zgjedhur nga ai. Ai eshte nje negocues, nje peshues, por ama, i vetmi negocim i tij eshte me GJUHEN, dhe jo ndermjet dy personave.
Perkthyesi i librave eshte ne nje kacafytje te perhershme me gjuhen, per te vene kete fjale dhe jo ate, per te dhene kete ndjenje dhe jo ate tjetren me te forte apo me te bute, dhe ç’eshte me kryesorja, ai eshte jetim, i lene ne meshiren e fatit te vet, sepse nuk ka askend qe ta ndihmoje dhe t’i thote aty, ne çast, kjo shkon dhe kjo nuk shkon.
Kurse ne rastin e interpretuesit, ai eshte ore e çast i vendosur mes dy mendjesh te prekshme, aty, perballe, dhe i duhet te negocoje vazhdimisht me fjalet e njerit dhe tjetrit, per te arritur qellimin e kerkuar. Perveç kesaj, interpretuesi mund t’i jape vetes me shume liri se perkthyesi, per arsyen e vetme se ai mund ta korigjoje veten ne çast, nese e ka shkelur masen. Tek interpretuesi, gjithçka eshte gati pa forme, pa permbajtje, asgje nuk eshte e paracaktuar.
Perkthyesi nuk e ka kete liri, ai ka nje kornize te percaktuar mire, nuk ka nje shans te dyte, dhe nuk i lejohen me sqarime.
Mirepo, ka raste qe perkthyesit shqiptare sillen si interpretues, dmth e pervetesojne ne ate mase vepren e huaj sa autori i saj gjendet pothuaj i shpronesuar ! Duke i dhene vetes liri te jashtezakonshme ne perzgjedhjen e fjaleve, te stilit, te formes se shkrimit, keta perkthyes nuk bejne tjeter veçse hedhin ne ere emrin e nje shkrimtari dhe e bejne ate te flase si shoku i pallatit, ne katin e trete.
Sa per fjale shqipe, mund te kishim dhe fjalen “nderbisedues”.
Kemi biseduesi (locuteur)
bashkebisedues (interlocuteur)
dhe pse jo, nderbiseduesin, ai qe iu sherben ketyre te dyve per t’u marre vesh.
Duke mos qënë në gjëndje ta imagjinoj dikë si bisedues (pa qënë bashkbisedues), do të sygjeroja të përdorje fjalën folës… pra kemi:
– Folësi (orator, spiker, ciceron)
– Bashkfolësi (bashkbiseduesi)
– Ndërfolësi.
Përsa i përket përkthyesit të teksteve dhe atij që përkthen në çast (ndërmjetësi gojor, do thoja), natyrisht që, ndryshe nga ç’thoje ti, besoj se ai që përkthen në çast, për të bërë një gjë të tillë (kuptohet, për ta bërë ashtu siç duhet), duhet të ketë bagazhin e përkthyesit të zakonshëm por edhe aftësinë për të interpretuar edhe atë ç’ka lë të nënkuptojë folësi (me anë të mimikës, xhesteve, tonit të zërit, ndonjë nënqeshje etj etj) si dhe duke përkthyer me shprehjet e e vëndit një shprehje të thënë nga folësi i huaj në gjuhën e tij (“Campa cavallo che l’erba cresce”, do ishte budallallik të përkthehej fjalë për fjalë kur poplli do e merrte vesh menjëherë kuptimin nëse kjo shprehje do i përkthehej si: “Prit gomar të mbijë bar”)
P.s: Roli i përkthyesve të çastit (l’interpretazione simultanea, i thonë në italisht), filloi të institucionalizohej vetëm pas 19945 (me krijimin e organizmave të mëdha ndërkombëtare)
P.s2: Shqipëruesi (ai me Sh të madhe), për mendimin tim, është PËRKTHYESI më i mirë… sepse përveç ruajtjes së formës dhe përmbajtjes të asaj ç’ka autori ka transmetuar në origjinal, e sjell këtë autor me të njëjtën formë dhe përmbajtje, por të kuptueshme po aq lehtësisht edhe nga shqiptarët sa e kuptonin edhe lexuesit në gjuhën origjinale.
Letersia mund te rehabilitonte njesi te vjetra ose sajonte te reja, por sot letersia nuk eshte me perroi qe zbret mes duartrokitjesh nga siper malit magjik per te furnizuar gjuhen si atehere me Naimet e Ismailet; edhe pse letersi e fjaleformim letraresk ende ka, kjo prurje mbytet e fundoset nen ujerat e zeza qe bucasin nga tubat e shkarkimit te redaksive te shtypit e TV-se, 24 ore ne 24.
Patjeter qe gjuha nuk ndodh apo nuk perterihet vetem midis kesaj perplasjeje, por e nisa me kete se dua te dal me fjalen “perkhyes” tek titulli “Terxhuman” i romanit te fundit te Idlir Azizit. Te pakten nga pasazhi qe ka hedhur on line, prej lojes qe ai nderton me perkthyesin, vendosur si interpret midis “anglezit” dhe “intelektualit”, duket se e ka fjalen me teper per “dragoman” se “terxhuman”. Fjala “terxhuman”, arkaizem sic e klasifikon Xhaxhai, ende kumbon disi ne kujtese (titulli i gazetes se Samiut, proverbat toske etj), por ama ne zonen e parodise, ne zonen e orientalizmave te problematizuar qe para Nolit e deri tani; e po mendoja se sikur edhe Idliri te kishte anuar per “Dragoman” ne titull, kjo fjale e harruar ne kolektiv, prej nje lloj virtyti indoevropian ne cehre, mund te kish pretenduar per qytetari, sado drojtur.
Copez nga “Terxhuman”, Idlir Azizi, “Zenit” , Tirane/2010
“Unë i shkreti vazhdoj me duar e me këmbë të përkthej për anglezin, që të sqaroj ndonjë gjë nga e gjitha kjo:
Por akti më interesant që e tejkalon disidencën e një regjimi specifik, është kur lasgushi fillon e mbyllet në dhomë, krejt i vetëm e në qetësi absolute. Aq sa dhe bashkëshortja e tij preokupohet shumë e që e njeh, por s’e ka parë të ndryrë kaq thellë në aktin e poezibërjes. Dhe se ajo i thërret nga pas portës që ai t’ia tregojë poezitë e radhës, sikundër ia lexon gjithmonë, me po atë zë që ai i rrëfen asaj maksimat e konfucit. E në fakt ai nuk shkruan poezi, dhe izolimi i tij ka një synim tjetër: lasgushi mbyllet në dhomë me çelës dhe falsifikon dollarë. Me bojë kine e me kujdes të madh poeti arrin përsosmërinë në falsifikimin e monedhës, ai arrin të bëjë dollarë kallpë të cilësisë së mirë, me një përqendrim të jashtëzakonshëm. Dhe me idenë që në shqipërinë e asaj kohe, sido me qenë, ai thjesht falsifikon, shumëfishon pa bazë një monedhë imperialiste.
Profesori i hedh vetëm një vështrim jokontribuues anglezit, që s’di të jetë as skeptik, as pranues ndaj këtij ligjërimi, dhe më thotë mua veçmas:”
http://saktivista.com/2010/07/rrefimi-i-profesorit-te-pushuar-nga-puna/
OK.
Kam lexuar ca gjera shqip kohet e fundit, me dashje e padashje. Nese ka diçka qe ma luan tepelekun e kokes, eshte kjo :
Nje prirje e çmendur e shkrimtareve tane per te formuar gjithfarelloj fjalesh njera me e fandaksur se tjetra. Kam lexuar psh, nje roman te Mira Meksit, diçka me pune demash. Nuk do t’i hyj analizes se romanit, kete mund ta beja duke qene i paguar, perndryshe bej ndonje analize romani qe me ka pelqyer. Shkurt, po thosha se ne kete roman ka nje lume fjalesh te papara ndonjehere, te formuara shkel e shko dhe me nje guxim prej te marri. Dhe me e bukura eshte se keto fjale te formuara nuk vijne nga ndonje nevoje e ngutshme e autorit, psh per mungese fjalesh ne shqip. Sepse fjalet ekzistojne aty, por autorja mendon te shpike e te shpike pa piken e ngurimit, a thua se gjuha eshte nje thes leshi, mjafton t’i vesh shqelmin ne gryke, ta trusesh pak dhe ja tek e bere vendin edhe per nje dore lesh… nejse.
Disa romane shqip nuk kane as histori, as intrige, as stil, por thjesht jane gara shpikjesh fjalesh. Po flas per kete sepse po shoh me lart fjalen “poeziberje”. Sinqerisht, fjale te tilla mua me bejne ta mbyll librin dhe t’i le shendene autorit apo -es. C’do te thote “poeziberje” ?
Ose kam pare dhe nje fjale tjeter qe me ka lene thes ne toke : thithmim. Ai e thithmoi, shkruhet diku ne nje roman. Perse djallin i eshte vene shqelmi fjales shqipe “thith” ? Cfare gjeje te re sjell “thithmimi” nga “thithja” ? Muterishte, siç thote Rosales kur drejtori i azilit pyet nje banor te sapoardhur se çfare shkruante.
Jam i bindur se gjuha shqipe nuk vuan dhe aq shume per fjale te reja sesa per nje mendim te ri, per nje lloj fjalie te re, per nje disipline ne percjelljen e mendimit. Fjale te reja, eshte e qarte se shqipes i duhen dhe ato do te futen, por jo u be deti kos dhe o burra perpara !
Deri ne gjetjen e nje fjale te sakte shqip, te natyrshme dhe te kuptueshme, shkrimtaret mund te perdorin dhe perifrazen, madje kete duhet ta perdorin shume sepse kjo do t’i ndihmoje t’i radhisin mendimet e veta ne nje fjali prej me shume se tre rreshtash. Mund te hedh nje sfide ketu : me sillni qofte dhe nje fjali shkrimtari qe te jete 3 rreshta e gjate, dhe po mos gjeta nje “dynja” budalliqesh ne te, pa fund e pa krye, pa bythe e pa gjoks, nje fjali qe vetem njeriu i rruges e merr vesh. E zgjata shume.
Pervecse jam teresisht dakord me ate cka eheja me siper komenton e me protesten qe me duket me shume se e drejte, me terhoqi vemendjen fragmenti i marre nga shkrimtari/perkthyesi Azizi (nuk e njoh e nuk di me c’pelqen ai te vetemertohet).
E vetmja ndjesi qe me jep eshte shqipja e shkrete qe po i shkulen floket e po i gjymtohen krahe e kembe, per ta futur ne nje kuti qe as qoftelargu s’e merr vesh. Nuk po i vihem me hollesi analizes gramatikore, se me bie te bej dy faqe, por sintaksa aty me ben te qaj me oi; duke qene se per te qare ka plot gjera verdalle dhe “axhenden!!!!!!” e kam plot me takime te tilla, pelqej me mire te mos lexoj kesi gjerash. Uffffffffffffff!!!!!!!!!!!!!
Sa per emertimet perkthyes (gojor a me shkrim), do te ish mire vertet te gjenim fjalet e sakta qe perkojne me secilin; megjithate, dy te lartshenuarat me duken pak teper arkaike per t’u rifutur (pa i hequr asnje presje arsyes pse jane shnderruar ne te tilla).
Copen nga I.Azizi nuk e solla per gjithcka, po thjesht per te ilustruar dallimin mes interpretit/perkthyesit qe u soll ne esene e Xhaxhait, por edhe kete jo se ishte e nevojshme ne vetvete, por vetem e vetem se ky shembull puqej tek nje nga termat e sjella nga eseja – terxhumani pra.
Nga ana tjeter, ftoj qe hallakatja e personazhit, profesorit, te mos merret si shkaterrim i sintakses se shqipes sone, por vetem i shqipes se nje personazhi te letersise se sotme. Ne nje tjeter shkrim ne kete blog, do gjesh nje pasazh shamanik nga nje interviste e Berishes, qe ka gati te njejten strukture sintakse me monologun e personazhit te Azizit, qe po ashtu ka nevoje per terxhuman per ta hekurosur e sjelle ne rresht.
Nuk ka gati fare shans qe “terxhumani”, si roman apo si njesi leksikore, te ndikoje tashme drejtperdrejt strukturat e gjuhes permes ndonje autoriteti normatizues. Por disktutimi i njesive historike, dialektore, letrare mund te kete meriten e prodhimit te pyetjeve e qendrimeve qe e ndikojne padyshim perdoruesin e gjuhes, e ne kete menyre cojne disi, dikur, edhe tek ndyshimet ne gjuhe.
Mos kerkoni shume larg per te gjetur fjale shqip (ose “juve jua ka marre mend frengjishtja me duket”).
Ai qe mundeson bashkebisedimin e dy njerezve (ose ne nje pergjithesim, te dy objekteve) qe nuk flasin te njejten gjuhe quhet perkthyes.
Ai qe perkthen nje liber nga nje gjuhe e huaj ne shqip quhet “shqiperues”.
Po ai që përkthen një libër nga shqipja në gjuhë të huaj si quhet? Çshqipërues?
Po ai tjetri, që e ushtron këtë zanat ose hobby ose mision pa pasur fare punë me shqipen?
Situata (gjendja) është konfuze (e ngatërruar) si në librin “Katër përkthyesit” e Kadaresë&dikujt. Ka edhe një …(Jo! Jo, përkthyes tjetër) fjalë tjetër shqip që s’di si ka hyrë në shqipe, nga puristët, “shqipëruesit e lirë” apo vetiu. Kjo është fjala shqipërues e cila duket se e ka të pamundur të na ndihmojë në ndarjen definitive (përfundimtare) për të cilën shkruhet këtu.
@ Mandi,
Me kete “shqiperues”, ju keni shpupluar nje histori te tere. E mbase nuk eshte e mundur te kapen te gjitha, mungese kohe ose tjeter.
PERKTHYES – SHQIPERUES.
Per kuptimin tim, me aq sa kam mundur ta hallakas pak trurin, fjala “shqiperim” me duket me ogurzeza ne historine e perkthimit shqiptar. Do te mundohem ta sqaroj pozicionin tim, me aq mundesi sa kam.
Shohim shpesh, dhe pak a shume gjithandej, dhe qe iu referohen pothuaj te gjitha koherave te perkthimit shqip, se kur duam te lartesojme e te ngrejme ne qiell dike, thuhet :
Aaaaaaa, te lutem shume, ai eshte SHQIPERUES.
ose
Aman ore, ai e kishte qare fare perkthimin, e kishte shqiperuar fare.
Kjo, ne gojen e folesit, do te thote se perkthyesi ka prekur qiellin e shtate. Sa bukur. I urojme suksese te metejshme.
Por, puna eshte se dardha e ka bishtin nga prapa. Dhe kjo fjale “shqiperim” ka ca kleçka te tjera nga pas.
C’do te thote shqiperim (ne kuptimin e ketyre lavdeve) ?
Do te thote : vepra e autorit te huaj, e perkthyer nga nje tip XY, eshte punuar ne ate menyre sa ajo ka fituar nje origjine krejt te re tashme, nje origjine shqiptare. Aq sa, pa frike dhe me germa te medha kapitale, mund t’i rrasim romanit ne shqip nje stampe te tille : OKSH (Origjine e Kontrolluar Shqiptare)
Kjo lloj stampe do te nenkuptonte fundin e vepres se autorit te huaj, shkrirjen e tij ne shqipen tone, dhe perfitimin e nje vepre te re te shkruar ne shqip, pothuajse ne origjinal. Lexuesi, kur lexon nje veper te shqiperuar, ndihet aq mire me leximin sa atij i duket se kete roman e ka shkruar Zylo Kamberi apo dhe Demke Kerraba. Aty ai sheh se ngjarjet zhvillohen ne Nju Jork Siti dhe nderkohe personazhi kryesor i thote gruas se vet : “mos me fol si e ema e Zeqos ne maje te thanes”.
Kur te mberrije puna ketu, kur vepra te katandiset ne nje grumbull apo tufe veçorish tipike shqiptare, atehere mua s’me mbetet gje tjeter veçse te vajtoj parate e çuara dem per blerje. Shkurt, per mua, nje shqiperues librash, qofte kush qofte, nga Fan Noli e deri tek Ksanthipi Kokedhimollari apo Nexhmedin Karamahmuti, eshte nje masakrues librash, autoresh, dhe vlerash.
Krejt e kunderta ndodh me perkthyesin :
Ai nuk eshte aq trim, aq sypatrembur, shkurt, aq idiot sa t’i fuse hundet aty ku nuk duhet. Por ai ben kujdes qe te gjeje nje te mesme, dmth lexuesi duhet ta ndjeje se kjo histori po zhvillohet ne Nju Jork, nga ca amerikane, me nje botekuptim apo formim kulturor krejt tjeter nga Zeqoja dhe nena e vet ne maje te thanes, dhe se ai, pra lexuesi, duhet qe te hape syte dhe te njihet me diçka krejt te re : me nje bote te huaj. Udhetimi i lexuesit nuk ndodh kur atij i eshte servirur vendi i huaj ne pellembe te dores, por kur ate e detyron te ngrihet nga aty ku eshte dhe te ece vete drejt ketij vendi.
Eshte e pamundur qe te kete shkembim vlerash ne mes dy boteve (ajo e autorit dhe ajo e lexuesit) ne nje shqiperim. Ketu, shkembimi eshte zero. E huaja nuk ka fuqi, ia kane prere krahet, qe te hyje ne boten shqiptare. Kjo e fundit, ne nje shqiperim, eshte e mbyllur, e palevizshme, e destinuar te qelbet.
Dhe pika e dyte, tejet e rendesishme ne nje perkthim (ne lidhje me shqiperimin) eshte kjo :
Nje perkthyes i mire nuk ben punen e lexuesit. I perket lexuesit te zbuloje çfare ka pas fjaleve te autorit, dhe jo perkthyesit qe t’ia servire kete lexuesit. Nese nje fjali eshte e dyshimte ne vete gjuhen origjinale, atehere perkthyesi nuk duhet kurrsesi te jape versionin e tij te kuptimit por duhet ta sjelle po te dyshimte dhe ne shqip. Lexuesi eshte aq i rritur sa ta nxjerre vete kuptimin. Dhe nese nuk e nxjerr, atehere le te hulumtoje literaturen perkatese.
Perkthyesi, ne kuptimin tim, eshte me te vertete nje qenie tejet modeste, pa kurrfare pretendimi ne lidhje me ndermjetesimin qe po ben. Jane shqiperuesit ata, qe e fryjne veten dhe fryhen nga te tjeret me levdata. Mbase eshte pershtypja ime por SHQIPTARET jane te etur per shqiperues, dhe pothuaj asnje per perkthyes. Televizionet shqiptare gelojne nga SHQIPERUESIT qe ftohen ne çdo emision per te dhene pervojen e tyre… masakruese.
Te pretendosh te shqiperosh Marcel Proustin do te thote te jesh nje DEBIL LEGJENDAR, nje permendore idiotesie. Marcel Proust perkthehet, dhe jo shqiperohet. Samuel Beckett perkthehet, dhe jo shqiperohet.
As njeri as tjetri nuk do te flasin kurre shqip ! Por ata do te flasin ne shqip. (Vini re parafjalen “ne”) Kete kapercim, nga “shqip” ne “ne shqip”, e kryejne vetem shqiperuesit e famshem, pa dy berthame ne koke.
Sikur t’i kisha ketu perpara ca shqiperues, do t’ju thosha qe mjaft u tallet me kete derr lexues shqiptar, dhe leshojani pak frymen se ia moret shqpirtin.
Pershendes ketu shqiperuesin e famshem Nasi L., me shqiperimin e jashtezakonshem planetar qe i ka bere romanit “L’étranger” te Albert Camus. I gjori Camus, me koken te bere sallate pas plepit, nuk e di çfare sallate i kane bere dhe Mersose se tij.
…”C’do te thote shqiperim (ne kuptimin e ketyre lavdeve) ?
Do te thote : vepra e autorit te huaj, e perkthyer nga nje tip XY, eshte punuar ne ate menyre sa ajo ka fituar nje origjine krejt te re tashme, nje origjine shqiptare. Aq sa, pa frike dhe me germa te medha kapitale, mund t’i rrasim romanit ne shqip nje stampe te tille : OKSH (Origjine e Kontrolluar Shqiptare)…”
Personalisht mendoj se perkthimet e Fan Nolit hyjne ne kete kategori, ate te shqiperimit.
Eshte mekat t`i quash ato thjesht perkthime, duke qene se standarti i punes se tij thjeshte mbetet i paarritshem.
Lexoni Shekspirin ne origjinal dhe te shqiperuar nga Fan Noli. Po patet gjuhe te pare shqipen nuk mund te mos ta ndjesh gjenialitetin e perkthyesit, te cilit ky perkufizimi teknik i punes se vet do ti rrinte tejet ngusht duke e deformuar.
@ idashur,
Dua te cek dhe nje pike tjeter qe s’pata rast ta cek ne postimet e meparshme. Lidhja mes kohes dhe perkthyesit.
Ne pergjithesi, shkrimtaret jane te ngulur ne nje kohe dhe hapesire. Vetem ca gjeni letersie, qe numerohen me gishta, i kapercejne keta kufinj. Psh, Kafka. Edhe pas dymije vjetesh, Kafka nuk do te marre asnje rrudhe, siç mund te marre psh, Murakami apo Kadare.
Atehere, çfare ndodh me perkthyesin e Kafkes ? A do te jete dhe ai nje perkthyes jokohor ? Cfare qendrimi duhet te mbaje ai kundrejt Kafkes qe vepra e ketij te fundit t’i qendroje kohes ? Shkurt, çfare gjuhe duhet te zgjedhe perkthyesi ?
Ketu, ka dy mundesi : ose shqiperimi, ose perkthimi. Siç thashe me lart, shqiperimi do te rrafshoje veçorite kafkaiane dhe do te mbivleresoje veçorite shqiptare. Mirepo, eshte gjuha kafkaiane ajo qe nuk do te vjeterohet kurre dhe jo gjuha shqipe (le langage dhe jo la langue). Kjo e fundit, eshte e vendosur ne kohe : e folura e para 40 viteve ndryshon nga ajo e sotmja, ashtu siç nuk do te jete njelloj pas 40 vjetesh. Atehere ?
Atehere kemi kete : ne rast se Kafka shqiperohet, ne kemi vulosur denimin e tij me vdekje. Kafka vetem duhet perkthyer, me sa me pak veçori kohore apo hapesinore, gjuha e tij duhet te kete sa me pak referenca gjeografike (psh, fjale krahinore, shprehje lokale, etj). Kafka duhet perkthyer, ne nje menyre te perkore, pa shume lajle-lule qe fluturojne me rrezet e para te diellit.
Le te vijme tek Noli. Noli ka nje menyre te veten, menyre e cila eshte bere shkolle me vete, sot. Ka shume shqiperues qe bejne be per koken e Nolit. Une kam shume respekt per te si kishtar, atdhetar, e politikan (diçka me pak, sidoqofte), por jo si perkthyes. Sepse, nese do te krahasoni origjinalet (te pakten franceze) me perkthimet e tij, atehere do te shihni se Noli eshte nje rishkrues, dhe jo perkthyes. Ai rishkruan nje poezi, ne shqip, ne gjuhen e katundeve te veta, pa e vrare shume mendjen per veçorite baudelaireiane. Baudelaire, nen perkthimin e Nolit, behet nje Bodi Llaro nga ndonje fshat i Korçes, dhe jo Charles nga Parisi, qe dehej me absint e grindej me te gjithe miqte.
Perkthimet e Nolit jane shume te mira, por ama vetem per nje kohe te caktuar : koha kur Shqiperia sapo zbulonte shkollimin. Sot, nuk mund te pretendosh te sillesh me lexuesin ne menyren e Nolit. Lexuesi i sotem nuk eshte duke dale nga analfabetizmi, por njeh cilesite e ketij apo atij shkrimtari, ai deshiron te dije vertet ku dallon, psh, Roth nga Auster, Houellebecq nga Enard apo tjeter.
Ne kete kuptim, shqiperimi eshte i tejkaluar. Shqiperuesve iu duhet thene : falemnderit per deri ketu, ju me mesuat keshtu e ashtu, por me falni, se kam pune te tjera tani. Per ne kohen e komunizmit, ishit shume mire, madje edhe sikur te donit te perkthenit, nuk ju linte kush, por ama kaq ishte koha juaj. Tani lexuesi shqiptar kerkon te njohe SHKRIMTARIN qe ka shkruar romanin dhe jo PERKTHYESIN qe e ka sjelle ne shqip.
Ka dhe gjera te tjera per te thene, por besoj mjafton.
Pse merr Kafken ti por nuk merr Shakespeare? Nuk besoj mund ta kundershtosh “faktin” qe ndryshe nga Kadare apo Murakami, edhe Shakespeare nuk mund te marre asnje rrudhe nga koha, cfaredo qofte domethenia e kesaj metafore. E megjithate, Shakespeare performohet lokalisht, qofte ne interpretim, qofte ne perkthim. Mund te flase gjuhen e katundit tim, po aq sa gjuhen e katundit tend apo te ndonje katundi ne Danimarke apo hamleti ne Angli. Fakti eshte qe nuk mund te flitet fare per perkthim te Shakespeare, apo, Cervantes, etj. Ka nje shqiperim prej Nolit, ashtu sic ka nje frengjishtezim apo gjermanizim prej ndonje Noli francez apo gjerman, dhe relativisht nuk eshte e larget koha kur do behet i nevojshem edhe nje anglishtezim i Shakespeare apo nje frengjishtezim i Baudelaire e gjermanizim i Kafkes. Shif ku ta kam llafin, duam s’duam ne, ne lidhje me greket e lashte, sot punohet me perkthime te 50 vjeteve te fundit. Te pretendosh se ka autore qe “nuk rrudhen nga koha,” nderkohe qe te tjere autore u rrudhkan, eshte dallim komplet fallco. Dakord qe Noli mund tia humbur kontekstin ndonje autori modern kur e ka perkthyer, si dhe eshte e pamundur qe mos humbase, sa do i mire perkthimi, por per sa i perket autoreve te cileve konteksti premodern, apo konteksti ne kufinjte historike te modernizmit, iu ka ikur vetvetiu, Noli ka bere goxha pune. Pune te tilla nuk mund thjesht te perkthehen, pasi cdo perkthim i tyre eshte ne fakt rishkrim. Sa do qe sot, bie llafi, perkthimi i poemave homerike nga Richmond Lattimore ne anglisht konsiderohet me i miri, do vije nje dite qe dhe Lattimore do zere pluhurin e Alexander Pope, per t’u zevendesuar nga nje tjeter perkthim. Edhe nje here, ne thelb te zemerates tende kunder Nolit eshte ideja se gjuha e folur ndryshon me kohen, nderkohe qe gjuha e shkruar eshte nje konstante e pandryshueshme ne kohe. Kjo eshte ide e gabuar, pasi e pavertete.
@ Lulian Kodra,
Meqe jemi tek “perkthyesi i perkthyer” : pertej nje gjetjeje te sakte fjalesh shqipe, a mund te na thuash, cili eshte kuptimi yt i perkthyesit ? Si e perkthen fjalen “perkthyes” ?
C’eshte nje perkthyes ?
__________
Zemerata ime, siç e quan ti, ska te beje fare me Nolin. Ishte kush ishte Noli, ai i perket historise. Qe ne diten e pare pas vdekjes, ne mund t’i bejme nje njeriu pasqyren e plote. Ne rastin e Nolit, ne mund ta analizojme nga te gjitha kendveshtrimet. Shkurt, Noli eshte ne histori.
Por ndryshon puna me nje personazh te gjalle : ai jeton ende, flet, degjon, merr pjese, qorton, nxehet, largohet, shpif, lavderon, perulet, etj. etj. dhe lista, nga perkufizimi (meqe eshte ende gjalle) eshte e paperfunduar. Sado histori te kete bere dikush, sa kohe qe eshte gjalle, mund te pritet gjithçka. Jo me kot, botimi me luksoz sot per sot ne France, botimi “Pléiade”, perfshin vetem autore te vdekur. Me sa di une, vetem nja dy autore (qe s’ua mbaj mend emrat) kane qene perfshire ne te gjalle ne Plejade.
Ku e kam fjalen ?
Ketu : une s’kam çfare t’i bej Nolit, perkthimet e tij jane çfare jane, i perket kritikes letrare te diskutoje mbi to. Por une e kam me “vocrraket” e Nolit, me “jetimet” e tij, qe nuk arrijne ta shohin Nolin ne nje kontekst te percaktuar, dhe vazhdojne si “te shkulur trush” te perserisin te njejtat historira ne vitin 2010.
_______________
Duke me komentuar mua, ke thene keshtu :
“Edhe nje here, ne thelb te zemerates tende kunder Nolit eshte ideja se gjuha e folur ndryshon me kohen, nderkohe qe gjuha e shkruar eshte nje konstante e pandryshueshme ne kohe. Kjo eshte ide e gabuar, pasi e pavertete.”
Gje qe do te thote se nuk me ke kuptuar fare. Une nuk e kam fjalen se gjuha e folur ndryshon dhe ajo e shkruar jo. Une kam thene keshtu : gjuha (le language) ndryshon vazhdimisht. Jo gjuha si gjuhe (la langue). Edhe kete dallim, gjuha shqipe nuk di ta sjelle, ashtu si dhe dallimin mes “mot” (fjale e nje gjuhe), dhe “parole” (fjale ne nje kontekst).
Me shkoqur : Shekspiri, nese duam qe te kemi nje perkthim besnik, pa ia ngrene asnje centimeter, do te duhet te ishte nje perkthim ne gjuhen e kohes se tij : dmth, nese Shekspiri shkruan ne arkaizma, perkthyesi nuk duhet kurrsesi te fuse fjale te dites, fjale qe jane me te pasme ndaj kohes per te cilen flet Shekspiri.
Psh, Hamleti nuk mund t’i thote te shoqes se tij : “Cfare kishe per te thene ti ?” por do t’i thoshte ne gjuhen e kohes, me tere sterhollimin e atehershem : “Do te kishit miresine, Zonje e dashur, te me benit te njohur mendimin tuaj mbi kete çeshtje ?”
Pikerisht ketu eshte humbja e vlerave qe une iu qortoj “shqiperuesve” : ata i rrafshojne keto veçori dhe ma sjellin mua vepren si me qene e shkruar ne vitin 1920, nga Perikli Stratomihali. Kjo s’shkon, per mua.
Merr shembullin tjeter : Molieri. Si mund te sillet Molieri ne gjuhe “rap” ? Kete vetem shqiperuesit mund ta bejne. Por ama, s’eshte me Moliere, por eshte Mollar.
Prandaj dhe perkthimi i sakte duhet te zhytet ne kohen e shkrimit, ne atmosferen e kesaj kohe, te zhbiriloje kodet e asaj kohe, fjalet, gjestet, qendrimet, dhe t’i sjelle ne nje gjuhe shqipe te pershtatshme, dmth : nese regjistri eshte i larte, shqipja te jete e larte, dhe anasjelltas.
Nga kjo “semundje” kane vuajtur dhe perkthimet franceze te autoreve ruse, per shembull. Perkthyesit franceze te shekullit te XIX kishin prirjen per te francizuar gjithçka. Atyre mund t’iu shkonte termi francizoi dhe jo perktheu. Mirepo, kjo epoke ka marre fund. Bashke me epoken e Nolit. Kete nuk e shohin vetem qorrat e elites letrare te Tiranes.
Sot, edhe ne France, jane duke iu rikthyer veprave te vjetra, per t’i riçuar ne vendin e vet, domethene pa lajle-lulet e hershme. Edhe poezite e perkthyera nga Noli dhe shoket e vet, keshtu jane, te mbushura me lajle-lule, aq sa te ngjan se Arthur Rimbaud ka qene vella binjak me Naim Frasherin, apo Baudelaire me Cajupin.
E thashe dhe me lart : ka marre fund epoka e lexuesit te pagdhendur shqiptar qe ngazellehej dhe mallengjehej kur t’i binte ne dore nje liber i huaj. Sot jane bere te gjithe aq te ditur sa te ta japin surratit nje liber te ndonje autori te madh, thjesht ngaqe e ka prishur fare doren. Apo dhe ngaqe krahasimet jane bere te pameshirshme.
Shembull : Kadare, Kadare, Kadare ! Rrofte Kadare ! Keshtu shpreheshim dikur, ne vitet 70, 80. Sepse aq e kishim bagazhin tone letrar, aq pak njihnim nga ç’behej jashte, ne ate kohe. Por kur erdhi puna qe lexuesit shqiptare zbuluan dhe shume Kadarenj te tjere, atehere u pa se Kadareua ine nuk kishte qene aq perendi e paçmontueshme.
Shkurt, diturite ecin, skartimi eshte mizor. Vetem gjenite e perballojne skartimin. Te tjeret struken ne kohe, ne hapesire, lokalisht, perkohesisht.
ehe… mesa shoh e paske per vdekje me pershtatesit, po nuk mund te ekzistoje ndonje perkthyes qe nuk pershtat sadopak. Poezia eshte mbreteria e pershtatesve, pasi poezia nuk pyet per teknikat ‘shkencore’ te perkthimit. Perkthimi perfaqeson prozaiken, pershtatja poetiken.
Pershtatesi eshte perkthyesi zanafillor, po aq sa mendimi poetik eshte mendimi zanafillor, hyjnite e moçme kane qene poetike. Sigurisht ne marredheniet juridike apo diplomatike, formalizmi eshte jetik, aty pershtatesi te ben gjemen, por ne letersine artistike ka pasur, ka e do te kete vend per ta.
Nga ana tjeter une jam i mendimit se nuk mund ti rrokesh esencen nje gjuhe te huaj, pa humbur esencen e gjuhes tende, pasi per ti rrokur esencen nje gjuhe te huaj te duhet te jetosh aq gjate ne vendin ku flitet, saqe fillon e humbet ate te gjuhes tende.
Cili eshte ai perkthyes qe i zoteron esencat e dy gjuheve, a nuk do binim ketu ndesh me Hajdegerin ?
Prandaj perkthyesi ideal nuk ekziston, çdo perkthyes eshte edhe pak pershtates.
@ AK,
Ne fakt, me duhet t’i zbus pak opinionet. Eshte fakt se nuk ka VETEM nje shkolle perkthimi. Po ta marrim holle-holle, ka aq shkolla sa ç’ka perkthyes. Gjithsecili ka metoden e vet. Megjithate, une jam ne te drejten time qe te ngrihem kunder ketij mendimi te perhapur gjithandej ne boten letrare shqiptare se ka vetem nje menyre perkthimi dhe ajo eshte noliane. Me tere pasuesit e saj, qe i njohim shume mire.
Eshte kunder kesaj kjo qe ngrihem une. Jo, menyra noliane nuk eshte e vetmja. Jo, pershtatja dhe shqiperimi nuk jane ajka e perkthimit.
Nuk dua te perseris veten por me pelqen t’i respektoj autoret deri ne fund. Eshte ai qe ka krijuar vepren, eshte mendimi i tij, eshte menyra e tij, dhe lexuesi nuk ka ç’ben tjeter veç te ule menderen dhe t’i pervishet siç duhet.
Megjithate, edhe vete brenda perkthimit, ka plot veçori qe lindin nga lloji i fushes ne te cilen perkthen. Perkthimi filozofik ka veçorite e veta, ai letrar te vetat.
Ne lidhje me Heideggerin : bere mire qe e permende. Heideggeri ishte nje perkthyes i madh, mbase me i madhi. Por ai nuk perkthente nga nje gjuhe e huaj (megjithese kuptonte mire frengjisht dhe dinte greqishten e vjeter). Ai perkthente gjermanisht-gjermanisht.
Ta marresh fjalen, ta vesh aty perballe teje dhe ta degjosh. Ta degjosh çfare te thote kjo fjale. Jehonat e koherave qe kane kaluar neper te. Perkthyesi i vemendshem, qe e do punen e vet, nuk ben tjeter veçse degjon fjalen.
Perkthyesi ideal nuk ekziston, eshte e qarte kjo. Ai qe pretendon se eshte i tille, ska marre gje vesh. Megjithate, pershtatja mbetet varianti me i keq, per mua te pakten.
Me qene a mos me qene- kjo eshte çeshtja.
Mendoj se ende nuk jemi aq te pasur sa te heqim dore nga pershtatja si model baze. Ti mendon se lexuesi shqiptar meriton me shume, por ai ne fakt s’po kerkon me shume dhe nuk eshte e vertete qe qengji i urte pi dy nena, qengji i urte ngordh urie.
Sot i jane futur perkthimit njerez qe s’ja kane haberin fare gjuhes, se ngaqe eshte bere deti kos, duan te gjithe nga nje luge.
Lexuesi yt ka fatin e mire ti lexoje ne origjinal apo te perkthyera mjaft mire nga nje gjuhe europiane ne tjetren.
Gjuha po mendohet si nje lemsh tingujsh, hiq ketu shto aty, shto uje shto miell, syte nga qielli duart nga mielli dhe ja doli brumi per buke. Po lexuesi mesatar nuk ankohet per buken, perndryshe shtepite botuese do i sharronin perkthyesit matrapaze.
Ti thua me te drejte:
-Ta marresh fjalen, ta vesh aty perballe teje dhe ta degjosh. Ta degjosh çfare te thote kjo fjale. Jehonat e koherave qe kane kaluar neper te. Perkthyesi i vemendshem, qe e do punen e vet, nuk ben tjeter veçse degjon fjalen.
Por sot, keto tingellojne si marsianisht dhe ty te shohin me dyshim; ç’jane keto metafora, me ke e ka ky, çdo te thote me te degjosh fjalen, jehonat e koherave; e ke parasysh si thoshte Gjinua, çfare fiqsh, ku ka fiq tani, zoti Maliq qenka i dehur.
Nderkaq nuk duhet harruar rendesia e leksikut dhe sundimi pothuajse i plote i perkthyesve ne zgjerimin e tij, ketu rendesia e Hajdegerit teorikisht shtohet, kurse praktikisht behet zero, shqip-shqip tek ne konceptohet si gegerisht-standart, ndersa sipas tij ka kuptimin standart-gegerisht -standart dhe standart-toskerisht-standart.
Ai thote ushqeni gjuhen nga rrenjet, ndersa ne e konceptojme si makineri ku nje bullon nderrohet me nje bullon tjeter made in China apo USA, si te jete moti.
Jemi shume po shume larg mireqenies, do permendja Listin(ekonomist gjerman) :
Shkaqet e mireqenies jane diçka krejt tjeter nga vete mireqenia.
Shkaqet e nje leksiku te pasur jane diçka krejt tjeter nga vete leksiku. Nuk behen gjerat shto uje shto miell.
Te futem tek tonat, une do spekulloja se llogjika e llahtarshme gjuhesore e njeriut te lashte, qe eshte verejtur qysh ne shek 18, eshte zbuluar vetem pjeserisht prej Hajdegerit, dhe esenca e gjuhes nuk mund te eksperimentohet me ,ne gjithe plotesine e saj per shkak te perzierjeve te tepruara gjate shekujve.
Edhe persa i perket shqipes kjo mund te vleje, perderisa ne tregojme nje paaftesi therese ne perkthimin shqip-shqip, megjithate une jam i prirur te besoj se kjo paaftesi buron nga te mosmenduarit e qenies shqiptare.
Kjo deri ne nje fare mase del jashte subjektit te ketushem, por ne mend me vijne fjalet e te pareve tane kur thonin se qefe –qefe kjo dynja, qefi – qefit nuk i ngja. Se eshte ca e veshtire t`i thuash dikujt qe ti e ke keq. Kurse ai tjetri e ka me mire. Sidomos , (por jo vetem) kur behet fjala per pune librash
Psh simbas kanonit, me te cilin shkon ne mareveshje edhe nje opinion i populluar nga shume breza, majat me te larta te krijimtarise letrare qe ka arritur te ngjize mendja dhe shpirti i shoqerise perendimor, mbeten ato te epokes klasike te Greqise se Lashte, asnjehere te kapercyera dot. Te vetmit, gjithnje simbas ketij kanoni, te cilit perendite i treguan rrugen per ne Olimpin e artit te te shkruarit, ishte rapsodi i Avonit. Nese dikush do ngulte kembe se edhe Kafka i ka shkelur ato shpate, po dikush tjeter do t’i pergjigjesh: Kush? Kafka? Ai shpirt i turbulluar dhe vete dyshues, as konstruktiv e as i vertet, te cilin edhe vete i zoti i tij e merrte neper kembe duke shkelur mbi te? Kurse nje tjeter, i cili sapo hynte ne muhabet, pa marre vesh se per cfare behesh fjale, vetem tek degjonte emrin e Kafkte, do te pyeste: Per ke po flisni? Kafken? Orakullin e te renit? Nga hici ne hic? Mos ma zer me goje. Se ai e ca te tjere si puna e tij e kane fajin qe sot s`po do njeri te preke me libra me dore, dhe librat e manualeve teknike u jane bere cilimijve me te dashur se sa cdo histori e sajuar apo e vertete, e zbardhur neper faqe letre.
Mua me duket se neve jemi brezi i fundit qe lexojme me dashje. Madje po te shohes rreth e qark , arrin ne perfundimin se me kete bien dakort edhe rojet e respublikes, kur sheh vendimet e tyre per shkurtimin apo heqjen komplet te edukimi liberal neper shkollat e sotme dhe te neserme. Edukimi ne artet liberale eshte kthyer ne hobby per ata qe nuk kane nevoje per lek (cili do ishte i gatshem te paguante nje student te historise per njohurite e tije mbi taktiken e Hanibalit ne betejen a Kannaes, ose nje student te literatuse se cfaredo gjuhe, mbi njohurie e tij te legjendes se Narcissusit apo kengeve te Ronsard-it) Te gjithe te tjeret jane specialiste, teknike. Njesoj si ciraket ne guildet e dikurshme.
Kur te kemi humbur gjithshka, dhe kur te linde nevoja per te filluar perseri nga fillimi, gjithnje ekziston kjo deshire tek njeriu, per te filluar dicka, per te filluar diku, per te filluar dikur, eshte per te qene i sigurte qe Kafka s`ka per te qene i pari autor qe do te kerkohet te ringjallet.
@ AK,
Ky debat eshte i pafund. Problemet qe lidhen me gjuhen jane te panumerta. Perkthimi nuk eshte shkence e sakte, nuk eshte çeshtje formulash apo teoremash.
Borges, per shembull, ka qene Noli i Argjentines. Borges ka qene dhe perkthyes por ai kishte nje ide krejt te çuditshme mbi perkthyesin : perkthyesi mund ta deboje fare shkrimtarin nga vepra dhe t’i jape lexuesit nje veper krejt te re, me ngjyra lokale. Nuk e kishte problem te hiqte fjale, te shtonte fjale, pikesimet fluturonin, mbiemrat livadhisnin, shkonte deri atje sa te asgjesonte nje paragraf te tere, thjesht sepse mendonte se nuk i shton gje vepres. Imagjino psh, nje perkthyes shqiptar duke perkthyer “Konti i Monte Kristos”, si do kishte dale romani : nga tre vellime nga 300 e sa faqe, ne nje vellim te kendshem 200 faqesh, qe te lexohej per nje paradite.
Kemi rastin tjeter te Beckettit. Ky eshte i vetmi rast, unik ne bote, qe perkthente veprat e veta ne te dyja gjuhet : kur shkruante ne origjinal frengjisht, e perkthente ne anglisht, dhe e anasjellta. Merrni per shembull botimin origjinal (frengjisht) te Mercier dhe Camier (botuar ne shqip me titullin “Udhetim i mbyllur”), dhe krahasojeni me perkthimin e tij anglisht : veprat kane shmangie te medha nga njera-tjetra. Ne perkthimin anglisht mungojne paragrafe te tera, ne krahasim me origjinalin.
Por kjo ka nje shpjegim : Becketti, edhe kur shkruante ne frengjisht, mendjen e kishte si do t’i dilte ne anglisht. Lojerat e fjaleve ishin ne mendjen e tij ne te dyja gjuhet. Nje arsye tjeter eshte se ai nuk ndihej mire ne asnjeren gjuhe : ne frengjisht desanglizohej, dhe ne anglisht defrancizohej. Derisa nga fundi, veprat e fundit perfunduan ne nje broshura te vogla ku shkruhej minimumi i nevojshem, dmth, nje perseritje ritmike tingujsh, fjalesh, qe te japin pershtypjen e nje rrotullimi rreth hiçit. Madje eshte vete hiçi ai qe e ben Beckettin te punoje si mulli fjalesh, por jo fjale te shumellojshme, jo : nje sasi fjalesh si sillen e mbeshtillen ritmikisht, si nje çekan ne temthin e lexuesit. Ne fakt, per te lexuar Beckettin, duhet te pergatitesh te mos lexosh as histori, as stil, por duhet te pergatitesh te degjosh nje muzike veshi, ku notat perseriten ritmikisht, pothuaj ne nje çmenduri.
Ndersa Heideggeri, eshte tjeter histori. Siç e di dhe ti, Heideggeri kishte si poet per ne kryet e shtratit Holderlinin. Nuk e leshonte nga dora. Dhe kjo s’ishte e rastit sepse Holderlini mbahet si nje nder poetet me te medhenj te gjuhes gjermane, sidomos persa i perket kuptimit te tij te gjuhes. Per Holderlinin, gjuha amtare nuk mesohet asnjehere me rrenje, nuk shijohet asnjehere ne thellesi, perveçse duke u shkeputur nga kjo gjuhe nepermjet nje gjuhe te huaj. Vetem duke u kacafytur me nje gjuhe te huaj, eshte kjo qe ne do te shijojme gjuhen tone. Lexo per shembull poezine e tij “Andenken” qe flet per eren e Verilindjes, duke pasur parasysh se ne ate kohe Holderlin jepte mesime private ne Bordeaux te Frances. Vetem ne dhé te huaj e kuptojme ç’eshte atdheu yne, vetem duke folur gjuhe te huaj kuptojme pasurite e gjuhes sone te nenes.
Te pakten, nga pervoja ime, shija, bukurite, pasurite, mundesite e gjuhes shqipe i kam zbuluar vetem nepermjet syve te gjuhes se huaj.
Kjo eshte pikerisht arsyeja qe une them se gjuha e huaj, dmth vepra e huaj eshte e domosdoshme per lexuesin shqiptar per te kuptuar qenien e vet shqiptare, ose gjuhen e vet. Rrafshimi i veçorive te vepres se huaj, siç propozon Noli yne dhe Borgesi i atyre, mua me duket pa ndonje vlere.
Une nuk e njoh mire Nolin, nuk ia di mendimet, por Borgesi e bente kete pune sepse kishte idene e tij te vet mbi letersine : autori, ne syte e Borgesit, eshte dikush qe nuk duhet te ekzistoje. Nuk ka autor, ka vetem letersi. Edhe per vete shkrimet e veta, Borges thoshte se jane shkrime te te tjereve por thjesht i kam ndryshuar pak.