Herë pas here mediat shqipe përcjellin, ndonjëherë me fanfarë të madhe, vepra me natyrë historike dhe historike-gjuhësore që mëtojnë të zgjidhin enigma të ndryshme të dijes nëpërmjet gjuhës shqipe.
Metodologjikisht, vepra të tilla nuk mund të hidhen poshtë a priori; meqë vetë historia e shqipes është ndriçuar dhe do të vazhdojë të ndriçohet nëpërmjet historisë së gjuhëve të tjera – sidomos latinishtes, greqishtes së vjetër dhe gjuhëve sllave.
Çështja këtu është më tepër sa duhet t’i interesojnë kulturës shqiptare këto vepra.
Vite më parë, në Shqipëri bëri bujë të madhe një vepër e egjiptologut frëng Zacharia Mayani, i cili rrekej të lexonte mbishkrimet etruske nëpërmjet shqipes.
Më pas, të tjerë dijetarë e kanë përdorur shqipen për të shpjeguar, ndër të tjera edhe hieroglifet egjiptiane.
I kohëve të fundit është lajmi për një studim të italianit Alberto Areddu, me titull “Zanafilla shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”. Vepra kërkon të hedhë dritë mbi disa të panjohura që kanë të bëjnë me parahistorinë dhe historinë e hershme të ishullit të Sardenjës dhe të popullsive që kanë jetuar atje, pra se ky ishull të romanizohej.
Për të shmangur disa keqinterpretime të librit, po vërej këtu se sardishtja e sotme është gjuhë neolatine, bijë e latinishtes njëlloj si italishtja, spanjishtja, frëngjishtja dhe rumanishtja. “Ndalohet duhani”, në sardishte, shkruhet kështu: NO SI PODET PIPARE. Megjithatë, disa elemente të fonetikës, gramatikës, leksikut dhe sidomos onomastikës sarde nuk mund të shpjegohen dot nëpërmjet origjinës latine. Që këtej, edhe hipoteza se këto elemente i detyrohen një gjuhe tjetër – që i ka paraprirë latinishtes në ishull dhe pastaj është asimiluar prej saj; e quajtur ndryshe edhe hipoteza e substratit.
Sipas prof. Areddu-t, ka të ngjarë që ky substrat i sardishtes të jetë diçka si një formë e ilirishtes; e cila ka mbërritur në Sardenjë me ilirët, gjatë një vale indo-europianizimi fillestare.
Meqë shqipja sot mbahet si vijuese e një dialekti të ilirishtes, atëherë prof. Areddu mbështetet në krahasime të sardishtes me shqipen, për të provuar hipotezën e vet të ngulimeve ilire në Sardenjën paralatine.
Temë e vështirë; librin e prof. Areddu-t nuk e kam parë, por kam lexuar disa recensione që i janë bërë. Duhet pasur parasysh edhe se teza e Areddu-t për lidhjet sardo-ilirike hidhet në qarkullim në një kontekst të pasur me gjithfarë hipotezash për substratin parahistorik në Sardenjë – i cili herë konsiderohet si semitik (fenikas, hebraik), herë si etrusk, herë si iberik (i krahasueshëm me baskishten).
Parahistoria e Sardenjës është temë mahnitëse, në vetvete; por unë nuk shoh ndonjë arsye se pse duhet të interesohet albanologjia për të; dhe aq më pak kultura dhe mediat shqiptare.
Fakt është që prof. Areddu interesohet për sardishten dhe substratin e sardishtes; shqipja i hyn në punë si mjet ose instrument krahasimi, për të shpjeguar disa emra vendesh ose tipare të tjera të gjuhës.
Studimi, me fjalë të tjera, nuk ka të bëjë me historinë e shqipes, por me historinë e sardishtes, e cila nuk përbën kurrfarë prioriteti në tematikat kulturore shqiptare.
Që një fis ilirësh mund të ketë përfunduar në brigjet e Sardenjës, kjo mund të ngacmojë intelektualisht historianët dhe gjuhëtarët e atjeshëm; ose specialistët e parahistorisë së Mesdheut dhe të dyndjeve indo-europiane; fundja edhe ndonjë ilirolog, nëse kanë mbetur të tillë – por për shqipen vetë hipoteza është irrelevante, pa peshë dhe pa interes.
Kulturës shqiptare i interesojnë para së gjithash teori dhe hipoteza që ndihmojnë për të kuptuar dhe ndriçuar më mirë prejardhjen e shqiptarëve vetë dhe të gjuhës shqipe; jo teori dhe hipoteza që e përdorin shqipen si madhësi të njohur, për të analizuar sardishten, etruskishten, aramaikishten e të tjera gjuhë ekzotike të antikitetit.
Recenzentët e veprës së Areddu-t kanë përmendur, me të drejtë, teoritë e Krahe-s, ilirolog me famë; por as Krahe, as Antun Mayer-i, që u mor me studimin e mesapëve, as Katicic-i më vonë – të gjithë ilirologë të përkushtuar – nuk kanë treguar ndonjë interes të veçantë për shqipen; jo sepse e kanë shpërfillur, por sepse nuk kanë gjetur gjë me interes atje. Punë e tyrja; këtë e përmend vetëm për të treguar se ilirët dhe ilirishtja mund të studiohen dhe janë, në fakt, studiuar, në nivel akademik, pavarësisht nga shqipja dhe shqiptarët.
I njëjti arsyetim vlen edhe për studimet e Mayani-t; kërkimet e këtij, të gabuara a të sakta qofshin, i përkasin si disiplinë etruskologjisë, jo albanologjisë; në vetvete, ato nuk ndihmojnë për të ftilluar ndonjë gjë me vlerë për shqipen edhe parahistorinë e saj.
Për t’u shtyrë më tej, edhe përpjekjet – në përgjithësi diletanteske – për të shpjeguar me anë të shqipes disa mbeturina pelazgjike në greqishten e vjetër i përkasin helenistikës, jo albanologjisë.
Në përgjithësi, të gjitha ato orvatje për të hedhur dritë mbi enigma gjuhësh dhe kultura të tjera, duke përdorur të dhëna nga shqipja dhe kultura shqiptare si bazë krahasimi, nuk i përkasin albanologjisë, as ndihmojnë dot drejtpërdrejt për të çuar më përpara kërkimet në këtë fushë.
Arsyeja për këtë është e thjeshtë – në të gjitha këto orvatje, shqipja përdoret si madhësi e njohur; ndërsa albanologjisë i intereson pjesa e panjohur e shqipes dhe e historisë së shqiptarëve, jo e njohura!
Përkundrazi, një vepër që duhej t’i kishte interesuar veçanërisht albanologëve është monografia e Gottfried Schramm për zanafillën e krishtërimit shqiptar dhe konvertimin e fisit trak të besëve (Anfänge des albanischen Christentums. Die frühe Bekehrung der Bessen und ihre langen Folgen, Rombach Verlag KG, Oktober 1999); meqë përfaqëson një përpjekje serioze, të një autori serioz, për të ndriçuar diçka nga antikiteti i vonë dhe mesjeta e hershme në Ballkan. Natyrisht, askush nuk është kujtuar të flasë për këtë vepër në mediat shqipe; ndoshta ngaqë Schramm mbështet hipotezën e prejardhjes së shqipes nga trakishtja.
Libri i Schramm-it, edhe pse rigorozisht shkencor, mua nuk më ka bindur; hipoteza se evangjelizimi i të parëve të shqiptarëve është kryer në brendësi të Ballkanit nuk arrin dot ta kundërshtojë hipotezën tjetër, më të mbështetur, se kontakti i të parëve të shqiptarëve me krishtërimin, në shekujt e parë pas Krishtit, ka ndodhur diku afër bregdetit adriatik, ose sipas një lëvizjeje njerëzore, fetare dhe kulturore nga Perëndimi drejt Lindjes. Karakteristikat leksikore të terminologjisë së hershme të krishterë e shqipes duket se e mbështetin mirë këtë hipotezë të dytë.
Megjithatë, Schramm ka meritën që përpiqet të çajë një shteg të ri, në një fushë si albanologjia ku përparimet maten me centimetra. Që mediat dhe kultura shqiptare pop e kanë shpërfillur krejt këtë vepër, kjo tregon se interesimi ynë për çështje të parahistorisë dhe paleohistorisë nuk ka aq natyrë diturore, sesa artikulohet si një lloj feje pagane e gjymtë; meqë ne ngacmohemi shumë më tepër nga mundësia që shqiptarët mund të kenë zbarkuar dikur në Sardenjë, që mbishkrimet etruske zbërthehen me anë të shqipes (pa folur për hieroglifet egjiptiane) dhe që shqipja përdorej në Olimp gjithashtu; sesa nga teori të ndryshme që rreken të sqarojnë zanafillën dhe prejardhjen tonë, me mjete dhe rrugë pak a shumë racionale.
Përndryshe, studiues si Alberto Areddu duhet të na shërbejnë si shembuj të drejtimit që duhet t’u japim kërkimeve: Areddu interesohet për historinë e tokës së vet, dhe nuk ngurron që të panjohurat t’i shpjegojë duke u kërkuar ndihmë gjuhëve dhe kulturave të tjera, sado të largëta. Po të kishte ndjekur paradigmën që kemi përqafuar ne tani vonë, në vend që të analizonte gjuhën sarde dhe toponomastikën dhe kulturën parahistorike të Sardenjës, ky do të kishte shkuar të lexonte, nëpërmjet sardishtes, mbishkrimet hitite ose mongole ose linearin A të Kretës, për të “provuar” se sardët paskan qenë hudhra e kuzhinës indo-europiane…
Mbeti në rradhë të pare shpirti i tyre në folklorin e Greqisë së re dhe në mitologji, mbeti vallja panelenike, vallja çame. Pra këta çamë, mund të thuhet se tradita nuk u ndërpre kurrë për mijra vjet me rradhë.
Alberto Areddu:
Elementët e fortë që argumentojnë tezën time janë: lokalizimi i disa leksemave në zonat më konservuese të Sardenjës, të cilat nuk janë të shpjegueshme me anë të latinishtes por mund të shpjegohen me anë të shqipes, rumanishtes, me anë të disa elementëve arkaik të balto-sllavishtes ose me ato pak që njohim nga thrakishtja dhe ilirishtja shpesh të ruajtura nga glosa dhe fjalët greke.
Egzistojnë të dhëna të burimeve historiografike greke që tentojnë të kualifikojnë ardhjen e elementëve ilirik në Sardenjë, (jo si pushtim popujsh), sëbashku me njerëz të Beotisë (që flisnin gjuhën Eolite) duke shënuar një moment të rëndësishëm të qytetërimit, të ushtruar nga njerëz me një kulturë më të lartë në krahasim me ishullorët sidomos në bujqësi dhe kultivim.
“albanologjisë i intereson pjesa e panjohur e shqipes dhe e historisë së shqiptarëve, jo e njohura”
Ne fakt kjo duhet pare me kujdes dhe ketu edhe duhet gjendur arsyeja e atij zelli popullor qe kerkon te revolucionarizoje albanologjine ne te atille menyre qe gjithe bota te kete si kryereferent shqipen. Eshte fakt qe ne terma politike globale shqipja – dhe shqiptaret si produkt i rregullave gjuhesore – eshte nje e panjohur e madhe, apo ne qofte e njohur eshte nje faktor minor. Kjo mosnjohje apo kjo njohje minore, eshte detyrimisht ne mosperputhje me produktin shpirteror te shqipes te cilet shqiptaret e njohin ne menyre te drejtperdrejte, gje qe shkakton kam pershtypjen nje lloj mllefi popullor qe ne terma epistemologjike do shprehej keshtu: “Si ka mundesi qe nje gjuhe kaq spekulative te mos prodhoje njohje?” Konkluzioni popullor merr dy lloj formash. Ose fajin e kane te huajt qe nuk njohin produktin e njohur te shqipes, ose fajin e ka albanologjia qe eshte infektuar nga ky lloj percmimi prej te huajit. Ka edhe nje tjeter lloj konkluzioni, me te rrezikshem se i pari pasi edhe pse perdor termat e metodes shkencore, e mohon kete metode haptazi duke mohuar pikerisht thelbin e kesaj metode, krahasimin. Zgjidhja: propaganda e perceptuar te luftohet me propagande; interesi eshte te njihet shqipja nga te huajt, pasi ne vete e njohim; albanologjia te kete nje detyre te ngjashme me ate te misionareve te krishtere, te merret me shperndarjen e fjales; origjinat mitike, simbolike apo alegorike te shqipes dhe shqiptareve te mos vihen ne dyshim nga nje gjeneologji historike, arkeologji gjuhesore apo metode krahasimore pasi kjo shkakton percarje dhe rrezikon vazhdim te mosnjohjes prej te huajve. Mirepo fatkeqesisht kjo lloj zgjidhje i ve fre asaj qe ne terma popullore konsiderohet si aspekti hyjnor i shqipes, apo asaj qe ne terma epistemologjik mund te konsiderohet si aspekti spekulativ i saj. Ndodh qe ne pergjigje te ketij populizmi, si edhe jane kritikuar, kryet e akademise sillen si prifterinj, duke i harxhuar energjite ne promovimin e figurave apo simboleve shqiptare nderkohe qe duhet te merren me zbulimin e dijes ne lidhje me keto figura. Ka nje moment laboratorik te trajtimit te dijes si zbulim qe humbet para trajtimit te dijes si shperndarje. Edhe pse duhet pasur kujdes ndaj faktit qe te dyja keto lloj trajtimesh te dijes jane te nevojshme dhe se shperndarja e dijes prej laboratorit nuk mund pervecse te arrihet me nje lloj hollimi populist, kjo nuk do te thote qe energjite e harxhuara ndaj zbulimit duhen neglizhuar dhe qe here pas here zbulimi nuk duhet hedhur i gjalle e ne menyre provokative ne popull.
Ilias, lutem komentoni në lidhje me temën, përndryshe komentet do të detyrohem t’i fshij.
Me sa kam verejtur interesi paresor nuk i perket gjuhesise por historise, prandaj edhe kahu eshte ky i pershkruari.
Nese gjendet lende gjuhesore ku mund te spekullohet, se pari behet me qellim zbardhjen e historise e jo te ceshtjeve gjuhesore. Po edhe ne kjo qofte e pandergjegjshme ndjek nje vije te sakte logjike, te pakten ashtu si e shoh une.
Pertej nevojave te menjehershme qe lidhen me rrafshin identitar, qe ceshtjet e gjuhesise historike te zbardhen kane nevoje ne radhe te pare per zbardhjen e historise.
Vendoset a priori qe shqipja ka marre prej latinishtes sepse historia tregon qe Roma ka pushtuar Ballkanin, kjo eshte pike fikse e cila ka deshmuar vlefshmerine e saj nepermjet krahasimeve te latinizmave ballkanike, punes induktive.
Shume fakte jane te paprekshme, por ka te tjera te diskutueshme, ku edhe puna ka ngecur ose eshte e pakenaqshme.
Ne kete pike perpjekja per te shkuar me larg sesa pushtimi romak me duket legjitime.
Aty jemi me shume brenda mitit sesa historise, prandaj spekullimet jane me shumice, por ashtu si nje pjese e mire e historise ka dale nga miti edhe ketu spekullim pas spekullimi dicka do dale.
Inati apo irritimi per aq sa e kam ndjekur vjen nga fakti qe miti eshte ne favor te pellazgeve dhe po ashtu ilireve(autoret klasike greko-romake gjenden kudo per kedo qe eshte i interesuar) dhe kembengulet pse ketu ku miti eshte ne favor nuk prodhohet histori, ndersa atje ku miti eshte kunder historia prodhohet e qe cke me te.
Keshtu cdo lende gjuhesore shihet si jetike per shnderrimin e mitit ne histori, vrapohet me ankth e rremuje e behen edhe shume gabime.
Prandaj edhe gjendemi ne nje situate paradoksale, vrapojme pas gjuhesise per te mbeshtetur mitin e te kthehet keshtu ne histori, por jemi per te qarte hallin ne fushen e shqipes historike.
Nga e gjithe kjo rremuje qe i ka fillesat qysh me Rilindjen e nuk eshte e koheve te sotme e qe do te vazhdoje sa te kene fryme shqiptaret, na shpeton vetem studimi intensiv i ballkanistikes para romake, jo thjesht iliristike por ballkanistike. Por sic duken bathet kjo ska gjasa te ndodhe edhe per nja 100vjet,prandaj oburra e ogra vazhdojme te bejme rremuje.
E kam te veshtire te kuptoj Xhaxha, se nese libri i Schramm-it, edhe pse rigorozisht shkencor, nuk ju ka bindur juve perse duhej qe kjo vepër t’u kishte interesuar veçanërisht albanologëve…
Pastaj nga ta dijme se nuk iu ka interesuar albanologeve; mund te supozojme lehte qe e kane lexuar ashtu si dhe ju, (bie fjala Demiraj e ka lexuar) , kane konstatuar teza te gabuara, kane perfituar aq sa mund te perfitonin dhe aq , cfare duhet te benin me teper?
( Malkolm ka nje permbledhje te shkurter po mjaft te mire te tezave te Schramm-it bashke me kritiken e tyre.)
Afermendsh edhe une e kuptoj se nje veper edhe nese del me teza te gabuara , perseri mund te kete te dhena te vlefshme, konkluzione parciale te drejta etj qe mund te jene padyshim te dobishme.Dhe albanologet pa dyshim , besoj une, kane marre shenim .Po qe te dilnin ne media per Schramm-in kjo me duket e tepert.
Thoni se ” askush nuk është kujtuar të flasë për këtë vepër në mediat shqipe; ndoshta ngaqë Schramm mbështet hipotezën e prejardhjes së shqipes nga trakishtja.”
Me ‘askush’ ndofta nenkuptoni gazetare , po a nuk eshte nje pune pak e veshtire per nje gazetar? Se pari ai duhet te dije qe Schramm-i ka shkruar e botuar ne gjermanisht vetem nje liber, duhet ta gjeje, lexoje , kuptoje etj .Por per Schramm-in besoj se mund te shkruante Klosi, Vehbiu,Shamku-Shkreli , Plasari ,mundet dhe te tjere qe une nuk jam ne dijeni, dhe qe jane te fushes.
Nderkohe te kujtojme se Klosi pak kohe me pare shkruajti ne shtyp per Weingand-in perfaqesues nga me te rendesishmit, ne mos me i rendesishmi me 12 tezat e tij ,te hipotezes se prejardhjes trake. Bile Klosi propozonte t’i ngrihej Weingand-it edhe nje bust a permendore s’di se cfare.
Tani ketu mua me dalin disa probleme:
ka ndonje arsye se fundmi qe duhet ndermarre nje fushate publike ne mbrojtje apo qofte dhe ne njohje te hipotezes trake;
a nuk duhet me pare te ngrihet ndonje bust nga shqiptaret per albanologe me te shquar e kontribut me te madh per gjuhen e historine e shqipes se Weingand apo Schramm, per shembell per ato figura te cilave nje albanolog si Demiraj u kushton nderim ne librin e vet me karakter popullarizues ‘Gjuha shqipe’;
se fundi te ngresh nje bust per Weingand sic propozon Klosi a nuk do te thote te vesh ne dyshim ate pjese te vepres se Cabejt ku i ben kritiken tezave te Weingand-it.
Eshte e drejta e Klosit te bindet nga argumentat e Weingand dhe jo te Cabejt po per se duhet te perdoren metoda te tilla te terthorta e populiste. Klosi , qe qenka diplomuar per albanolog , ka vend se ku te shprehe idete e tij e te jape argumentat e veta , mund te shkruaje dhe libra per gjuhen dhe historine e te mbroje cilendo hipoteze apo albanolog, te argumentoje tezat e veta aventureske si ajo e eleminimit te zanores “e”- e te na binde se ‘krkoj’ apo ‘kmb’ tingellon me bukur se “kerkoj” ,”kembe”, etj.
Sa per Areddu, qe degjoj per here te pare dhe ndonse ai merret me punet e veta e jo te shqipes sic thoni me te drejte, ka nje interes edhe per shqipen, qofte edhe vetem per hipotezen e prejardhjes ilire qe rrjedh nga logjika se nese iliret kane migruar ne Sardenje, kane lene atje shenjat e tyre gjuhesore dhe Areddu i deshifron ato me ane te shqipes, atehere perben nje indikacion per relacionin ilirisht /shqip qe nje albanolog nuk mund ta lere pa e konsideruar. Se sa argumentues eshte praktikisht Areddu eshte tjeter gje perderisa s’e kemi lexuar por ketu flasim ne parim.
Meqe lidhet ne nje fare menyre, per ate episodin e B.T. s’mund t’ju jap vecse te drejte.
Fatma, kultura jonë do të emancipohet, kur bustet e Weigand-it dhe të Çabejt të rrinë krah për krah, në të njëjtin park.
Me sa mbaj mend edhe unë, busti për Weigand-in u propozua jo sepse ky kishte përkrahur teorinë trake, por për përkushtimin e tij ndaj çështjeve shqiptare dhe rolin që ka luajtur në zhvillimin e albanologjisë.
Për fat të keq, kultura pseudo-zyrtare e ka klasifikuar këtë si “të keq”, meqë ka mbrojtur teorinë e prejardhjes trake.
Diçka e ngjashme ka ndodhur edhe me Schramm-in; të siguroj se një albanolog gjerman që do të shkruante diçka të ngjashme, por në favor të tezës ilire, do të kishte kapur kryetitujt e të gjitha të përditshmeve në Tiranë, pa përmendur intervistat në radio e në televizione, madje duke përfshirë edhe Deutsche Welle-n.
Ky qëndrim diferencues që mbajmë, duke i klasifikuar albanologët e huaj jo sipas vlerës së punës së tyre shkencore, por për nga shkalla e konfirmimit që u japin këta miteve tona kombëtariste, është – për mua – primitiv dhe kundërprodhues.
Kërkimet albanologjike janë pjesë e dijes; nuk bëhen në emër të këtij apo atij ideali, miti ose manipulimi kombëtarist.
Ja, edhe veprën e prof. Areddu-t e përkthyen menjëherë; mund të jetë vepër e mirë në vetvete (edhe pse unë dyshoj fort, meqë bota akademike në Itali duket ta ketë rrëzuar); por është një vepër që, siç e thashë në krye, nuk ka lidhje me interesat tona. Ilirët e prof. Areddu-t janë edhe më larg shqiptarëve të sotëm sesa, bie fjala, mesapët ose edhe venetët në Itali të Veriut (që Ilirë ndoshta nuk kanë qenë fare); sepse sipas teorive të këtij, kanë përfunduar në Sardenjë gjatë rrugës së tyre drejt Ballkanit.
Problemi nuk është tek “bustet e Weigandit e Çabejt” që të qëndrojnë përkrah. Weigandi, sikurse më shumë Meier-i, Jokli, etj, e meritojnë vlerësimin në Shqipëri.
Mirëpo puna është se sot harrohet se Çabej e ka analizuar në thelb e tërësi Weigandin dhe, duke pranuar çka i qëndronte rigorozitetit shkencor të gjirokastritit të madh, qëroi mjaft teza të kapërcyera dhe hapi shtigje të reja në studimet e gjuhësisë shqipe dhe albanologjisë.
Revista Përpjekja e para disa vitesh bënte mirë që botonte Weigandin, mirêpo gjishka duhet vënë në kontekstin e vet, dhe theksimi i Weigandit duke mos përmendur hullitë e reja të Çabejit sikur nuk shkonte.
Eshtë njëlloj sikur sot të botojmë Ptolemeun dhe të mos përmendim Kopernikun.
NUk e di pse kjo mania jonë për të nderuar çdo të huaj (edhe pse mjaft prej tyre e meritojnë) por duke harruar kollosët (e pakët) që kemi midis nesh më kujton dukurinë që Konica e karakterizonte si “levantinizëm” kurse Shinasi Rama si “katundarizëm”…
Maks, nuk kemi te drejte te gjykojme eliten. Ajo ka te drejten edhe te vesit, qe si i tille ketu na vjen sikurse referon ti si levantinizem. Ndoshta eshte edhe kompleks inferioriteti perzier me donkishotizem perballe nje bote te madhe te cilen ose kerkon ta arrije duke cjerre zerin e saj, ose duke e ftuar si i Zoti shtepise meqe keshtu te pakten nuk na harrojne fare. Lodhet me kot. Grindja mes veti si i thone, na ben te njohur kudo dhe kurdohere me shume se te gjitha terheqjet intelektuale te vetulles.
Interesante kjo puna e bustit; une nuk e kisha degjuar ne fakt. Puna eshte se nga sondimet qe behen here pas here edhe ne media me adoleshente apo edhe studente per historine e ketij vendi verehet nje mosdije e frikshme qe ne nje rast si ky i mesipermi do e fyente shume Weigandin, pasi do te ishte busti i nje te panjohuri ne nje vend te huaj. Tjeter pune nese qeveria do vendoste qe te shpikte bustin e Albanologut te Panjohur, meqe keshtu lufta per gjuhen do perjetesohej si heroizem universal, packa se ngjan pak si kombetarizem i pagdhendur.
Le të mos e reduktojmë – harbutërisht – kontributin albanologjik të Weigand-it te teza trake e prejardhjes së shqipes.
Këtë reduktim e bëjnë vetëm ata që kanë marrë vesh për Weigand-in nga forumet e fanatikëve online.
Weigand-i ka dhënë kontribut të konsiderueshëm në albanologji dhe në zhvillimin e kulturës shqiptare, madje edhe sikur argumentimi i tij i prejardhjes së shqipes nga trakishtja të mos ekzistonte.
Mjaft të përmend këtu Gramatikën e gjuhës shqipe të vitit 1913, dhe dy fjalorë shqip-gjermanisht dhe gjermanisht shqip, të vitit 1914.
Veçanërisht gramatika mbështetej në dialektin e Shqipërisë së mesme ose në gegërishten jugore (elbasanishten), dhe jo rastësisht; ideja e Weigand-it ishte që t’u jepte shqiptarëve një gramatikë të përshtatshme për të ngritur mbi të shqipen e njësuar.
Ideja e tij u mbështet nga Komisia Letrare e Shkodrës; në rrethanat kur në Elbasan ishte themeluar dhe funksiononte Shkolla Normale, ose institucioni më i rëndësishëm arsimor në Shqipërinë e kohës, është domethënëse që drejtori i kësaj shkolle, Aleksandër Xhuvani, të shprehej se gramatika e Weigand-it mund të merrej “për udhëheqës për hartim të librave shkollarë.”
Fakt është që përpjekjet për ta bazuar shqipen e njësuar zyrtare mbi elbasanishten vazhduan deri në fund të viteve 1940.
Nga ana tjetër, Weigand-i ishte romanist nga formimi dhe në Ballkan u specializua në studimet për format moderne të latinishtes ballkanike, dhe veçanërisht rumanishtes dhe arumanishtes (vllahishtes).
Ky deformim si të thuash profesional mund të ketë ndikuar në tezat e tij për prejardhjen e shqipes dhe të shqiptarëve nga trakishtja dhe në përparësinë që u dha lidhjeve shqiptare-rumune; por duhet të kemi parasysh se kemi të bëjmë, gjithsesi, me një gjuhëtar profesionist të shkëlqyer.
Në artikullin e tij të përfolur (nga ku edhe i kam nxjerrë të dhënat më sipër), Klosi nuk kërkon bust për Weigand-in; por vetëm sugjeron që t’i vihet emri i tij një shkolle ose një rruge. Ne të kohës totalitare, që kemi duruar që, për 50 vjet me radhë, një nga rrugët më të bukura të Tiranës të quhej Marsel Kashen (sipas një stalinisti frëng çfarëdo), ndoshta e kuptojmë më mirë pse shqiptarët duhet të nderojnë të huaj që i kanë ndihmuar në kohë të vështira.
Nderimi, Maks, nuk duhet ngatërruar me përuljen; por do ta kesh lexuar jangllëç edhe Konicën edhe Ramën. Dhe meqë e përmende katundarizmin, nuk kemi pse të trazojmë profesor Ramën, sepse shfaqje të tij i gjen përditë këtu në PTF; dhe katundarizëm nuk është nderimi i të huajve, por lëvarrja e paprincip nga një ekstrem në tjetrin – nga ksenofobia në ksenomani, por gjithnjë duke shkelur syrin. Një shenjë simbolike kujtimi për Weigand-in nuk hyn në këtë kategori aspak; por vetëm tregon se edhe ne po mësojmë t’i respektojmë e t’i nderojmë të tjerët, tanët e të huajt; jo thjesht t’u përulemi.
Ka patur shume perkthime te kesaj natyre ne shqip vitet e fundit, por keto me shume kane qene iniciativa private. Per kete arsye, por edhe per ate se cfare perfaqesojne ne lemin e fushes nuk jane marre seriozisht ne konsiderate, po te heqim faktin se si material perptypen gjeresisht ne diskutimet patriotike te kafeneve. Per ilustrim vlen rasti i te shume trumbetuarit Matheiu Aref, teorite pellazgjike te te cilit u hodhen poshte me takt nga Muzafer Korkuti dhe Neritan Ceka ne nje ballafaqim direkt ne televizion. (Alfred Moisiu e prezantoi si nje risi, por kjo nuk ka ndonje vlere kushedi). Madje Ceka eshte distancuar publikisht nga ide te tilla qe kane mbire se fundmi si “Aleksandri eshte ilir” duke vendosur nje vije te qarte mes politizimit te historise dhe shkences historike. Te pakten ajo qe thuhet per historine e hershme te ketij territori vijon t’i permbahet mendimit per vijimesi iliro-shqiptare por jo me ne termat kategorike te se shkuares e cila ne pergjithesi mendoj se reflektonte semundje te perbashketa me akademite e tjera. Edhe ne botimin e tij te fundit “Iliret”, Neritan Ceka, kur vjen puna per Kulturen e Komanit kufizohet duke konstatuar se “kemi te bejme me varreza kristiane”, c’ka eshte nje hap me i matur se deklarimet a priori te se shkuares. Sot po degjoja ne nje emision edhe Arben Puton ne nje interviste ku shtjellonte librin e tij “Shqiperia Politike, 1912-1939”. Pranonte se ka patur ndikime te forta ne kohen e regjimit te Enver Hoxhes, si ne qasjen ndaj faktit historik, ashtu edhe ne metode. Si te thuash nje lloj autokritike te cilen natyrisht dikush e mirekupton e dikush jo. Por sikurse leximi i nje versioni monolit te historise eshte bere pengese per te verteten tone, ashtu mendoj se edhe “zbulimi” i versioneve alternative apo edhe kritikave qe ekzistojne ndaj teorive qe jane adoptuar ne Shqiperi, besoj se po behet pengese edhe per vete te drejten e tyre te qytetarise. Ndonjehere te krijohet ideja se edhe Shqiperia eshte nje mit qe ekziston ne koken tone, dicka e shpikur me dredhi qe ne driten e zhvillimeve te fundit, sidomos me luften e Kosoves duket te jete pjese e ndonje komploti boteror. Si te thuash, alternativave historike u mungon pedagogjia ne prezantim. Ndaj edhe perceptohen vetem si Anti, pse synojne modifikimin apo pastrimin e identitetit, i cili edhe i ndertuar mbi mite nuk ka sesi te jete irreal. Rasti me domethenes eshte libri i Schmidt per Skenderbeun, i cili ne prezantimin e vet mediatik perdori dy te dhena; e ema e heroit ishte sllave dhe arsyet e Kryengritjes kane qene edhe personale. Per te paren ne te vertete mund te thuhet se eshte nje fakt i njohur edhe ne Diktature. Sa per te dyten eshte nje ide legjitime e autorit, e bazuar mbi nje te dokument, por e perdorur ne ate forme qe u perdor thjesht te nxit mendimin e nje loje marketingu. Dhe libri ne fakt u shit mire. (Kjo nuk i heq asgje Klosit si perkthyes dhe promovues i ideve ndryshe). Por per te kuptuar se opinioni ne Shqiperi di te filtroje, pavaresisht brrockullitjes se politikes, sherben edhe rasti i dyshes edisoniane te historise mesjetare; Lala-Ahmeti. Reagimi ndaj zbulimit te tyre te pare, ishte profesional dhe me etike; mungesa e serioziteit te tyre thjesht i nxori jashte vemendjes se opinionit te interesuar. Nuk ka me mekatare per lexuesin shqiptar; paragjykimi dhe klishte per historine jane thjesht nje peng i se shkuares por qe nuk e vuajne vetem shqiptaret. Nga ana tjeter, duhet thene nje gje me rendesi; c’mitizuesit shqiptare jane bazuar vetem ne botimin e kritikave qe deri me dje jo se nuk merreshin ne konsiderate nga studiuesit shqiptare, por thjesht nuk i jepeshin publikut. Si te tilla ato paradoksalisht pasurojne debatin per tezat aktyuale te cilat permes kritikes vetem sa behen me te qendrueshme.
…”Madje Ceka eshte distancuar publikisht nga ide te tilla qe kane mbire se fundmi si “Aleksandri eshte ilir” duke vendosur nje vije te qarte mes politizimit te historise dhe shkences historike…
Ovidi do kete qene i dehur kur shkruante sa me poshte. Perndryshe s`ka se si shpjegohet neglizhimi i tij ne artin e political correctness.
“…Who can we show at Troy greater than brave Achilles?
But he couldn’t suffer aged Dardanian Priam’s tears.
Porus and the funeral rites of Darius,
display Emathian Alexander’s mercy, to us…”
Faleminderit xhaxhai per informacionin mbi studimin e Alberto Areddu. Ju thoni ne fillim te shkrimit se/
“Parahistoria e Sardenjës është temë mahnitëse, në vetvete; por unë nuk shoh ndonjë arsye se pse duhet të interesohet albanologjia për të; dhe aq më pak kultura dhe mediat shqiptare”
Ne fakt eshte mese normale qe Albanologjia duhet te interesohet mbi lidhjet Protoshqiptare – Sarde, pasi aty mund te mesohet dicka e re mbi parardhesit tane (kaq te panjohur) dhe per historine e tyre. Nqs shkencat albanologjike nuk merren me parardhesit dhe historine e tyre atehere per c’fare sherbejne ato ?? Juve per c’fare mendoni se sherben shkenca e
Albanologjise ?? Ndonje i mencur mund te thote se “c’fare dreq do zbulohet ne Sardenje mbi shqiptaret ?
Jua them une menjehere, ka aty plot per tu zbuluar per shqiptaret dhe jo vetem , per te gjithe mesdheun e me tej, sqarohen detaje te Bibles, papiruseve egjyptiane e mesopotamiene. Pasi nqs arrihet te vertetohet se nje fis protoshqiptar ilir apo trak (megjithese shume pak besojne akoma sot se te paret e shqiptareve ishin trake) eshte vendos ne Sardenje ne antikitet, atehere ketu zgjidhet nje nga enigmat me te medha te historise boterore, e kam fjalen per Popujt e Detit. Popujt e detit jane nje popull ose grupe popujsh detar qe mendohet se vijne nga Greqia Italia ose Ballkani. Ata kane kolonizuar Sardenjen shkaterruar perandorine Hitite Qipron dhe shume qytete ne Egjipt e Mesopotami. Philistinet nga vjen emri Palestine ishin nje prej popujve te detit (pelestet). Te tjere jane Danunet, Shardanet …
Popujt e detit ne frengjisht
http://fr.wikipedia.org/wiki/Peuples_de_la_mer#Th.C3.A9ories_et_controverses
Çdo disiplinë e dijes duhet t’i njohë dhe t’i respektojë kufijtë e vet; për ta thënë me Roland Barthes: pasi ka përshkruar lulen, botanisti duhet të ndalet dhe të mos vazhdojë me përshkrimin e buqetës.
Njëlloj edhe albanologjia: vetë ekzistenca e saj si fushë e dijes dhe praktika e saj kërkimore parakuptojnë një cak, përtej të cilit ajo fushë shndërrohet në diçka tjetër.
Përndryshe, do të duhej të përfshinim, bie fjala, edhe indo-europianistikën atje madje, pse jo, edhe vetë neandertalistikën.
Tani, duhet pasur parasysh se ilirologjia, si dije simotër e albanologjisë, nuk është pjesë e kësaj; por fushë e pavarur e dijes. Albanologjisë i interesojnë rezultatet e ilirologjisë për të diskutuar hipotezën e prejardhjes ilire të shqiptarëve; por jo në vetvete.
Për këtë arsye, vepra e prof. Areddu-t lidhet drejtpërdrejt me studimet sarde, tërthorazi me romanistikën dhe edhe më tërthorazi me ilirologjinë; dhe, në fund fare, me indo-europianistikën. Që atje ai ka përmendur disa fjalë shqipe, kjo është diçka e rastit; dhe që ka të bëjë me atë që ilirishtja, si e tillë, nuk njihet në asnjë aspekt: nuk ia dimë as fonetikën, as gramatikën, as leksikun, asgjë.
Edhe onomastika ilire procedon me shumë kujdes, sepse nuk e dimë nëse emrat që njihen janë vërtet ilire apo jo. Përndryshe, mund të marrim diçka me mend nga ilirishtja, në qoftë se e pranojmë shqipen si vijuese të një dialekti të kësaj gjuhe – por kjo është hipotezë, që s’mund të përdoret pastaj për të vërtetuar vetveten (siç edhe është përdorur).
Me fjalë të tjera: albanologjia ka plot probleme të vetat, nuk ka pse merr në kurriz edhe problemet e ilirologjisë. Sa për popullin, ose lexuesit e Aref-it e të Mayani-t, këta gjithnjë i kanë pasur qejf filmat me shpata.
Xhaxhai
“Albanologjisë i interesojnë rezultatet e ilirologjisë për të diskutuar hipotezën e prejardhjes ilire të shqiptarëve por jo në vetvete. ”
Pikerisht xhaxha per kete po e kundershtoj mendimin qe pershkron shkrimin tuaj se s’duhet te na interesoje edhe aq shume ky studim. Pasi sic e thate me lart Albanologjia mund te kete shume probleme, kete e pranoj pa problem fare, vec Problemi i madh i saj eshte gjitjhnje prejardhja e shqiptareve ose me mire e Arberve parardheseve te shqiptareve, ndaj Kultures shqiptare gazetareve albanologeve etj shqiptare prandaj ju intereson dhe duhet t’ju interesoj shume ky studim i historianit lart. Pasi mund te sjelle fakte te nje rendesie dhe dobie teper te madhe per historine tone dhe jo vetem.
Dhe eshte nje ceshtje qe s’ka te beje vetem me Iliristiken, por edhe me Albanologjine dhe Protoshqiptaret, perderisa akoma nuk jemi te sigurte nqs parardhesit ishin Ilire, Trake, Dake, Karpe, Dardane (dmth fis Ilire i perziere me Trake) etj.
Edhe dicka tjeter:
te ndash dy shkenca nga njera tjetra per mendimin tim shpesh eshte nje gje e pamundur, por edhe nqs ti arrin psh te vendosesh nje kufi midis ta zeme matematikes dhe ekonomise prape nje njeri racional nuk mund te thote kurre qe ekonomise nuk i intereson matematika!!!
Tani le te vime tek Arefi dhe te populli.
Arefi eshte nje gafaxhi qe ngaterron pellazget, gjuhen etruske e shqipen, kur dihet se per popullin pellazg parahistorik, pika me veriore ku ishte vendos ka qene Atika dhe s’kane jetuar ne Ballkanin Perendimor, ndersa gjuha etruske eshte deshifruar 80% dhe natyrisht s’ka lidhje fare me shqipen. Sa per popujt e detit jane nje histori krejt tjeter. Behet fjale per popuj qe kane lene gjurme arkeologjike te ngjashme me ato te ballkanit veriperendimor te shek XII e XIII p.k. dhe gjithashtu tekste shkrime te shumta flasin per ta. Eshte fakt qe pasi kane plackitur e pushtuar zona te shumta ne mesdheun lindor ne fund nje pjese e madhe jane vendos ne Sardenje. Dhe nqs gjuha shqipe ka lidhje me Sarden e vjeter atehere keta popuj jane vazhdim i dyndjeve te protoshqiptareve ne Ballkan sic psh ka qene mbreteria afrikane e vandaleve vendi me i larget i dyndjeve gjermane apo ta zeme pashalleku i beogradit pika me e larget e dyndjeve Turko-osmane. Ne pergjithesi nje popull kur leviz veshtire te ndalet vete nje vend e te mos luaj me prej aty. Nqs protoshqiptaret jane vendos ne Ballkan ne shek XVI-XIII p.k. atehere ka shume mundesi qe ne shek XII – XI te kene vazhduar rrugen akoma me ne jug. Ndaj nqs doni nje keshille xhaxhai filloni e lexoni pak me shume mbi Popujt e detit Arberit Iliret … se keshtu edhe beni me pak gabime heren tjeter kur i futeni temes se veshtire te historise
Harrova te shtoj dicka tjeter per popujt e detit, peuples de la mer (fr) sea people (ang)
Ketu poshte keni librin e N. K. Sandars qe eshte nje nga specialistet me te mira te kesaj popullsie dhe qe flet per nje origjine te mundshme te tyre nga nje territor ballkanik nen lumin Danub, dhe jo greke.
http://www.amazon.co.uk/Sea-Peoples-Warriors-Ancient-Mediterranean/dp/0500273871
””Per ilustrim vlen rasti i te shume trumbetuarit Matheiu Aref, teorite pellazgjike te te cilit u hodhen poshte me takt nga Muzafer Korkuti dhe Neritan Ceka ne nje ballafaqim direkt ne televizion. ””
Keta te dy jane autoritete ne mijevjecarin e pare p.l.k e jo ne te dytin. Cfare ilustrimi e takti, paradoksin e vazhdueshmerise kulturore dhe njekohesisht dyndjeve ilire gjate mijevjecarit te dyte e trumbetojne po keta dy taktiket.
Arefi sfidon paradoksin, Ceka e thellon paradoksin me tej, duke bere edhe ndarjen racore, mesdhetaret jane pellazge ndersa iliret dinariko-nordike, ndryshe te shkurter e te zeshket ndaj te gjate e te bardhe qe erdhen gjate mijevjecarit te dyte. Ka thelluar paradoksin vetem me njohje sa per hyrje ne antropologjine fizike . Hipoteza ime e pare ka qene genocid dinariko-nordik mbi mesdhetaret, gjate dyndjeve ilire, e cila nuk i qendroi gjykimit kritik, pasi pervec mungesave te provave direkte edhe ato asgjekundi ne bote nuk ka pasur genocid total gjate dyndjeve, as gjate te shumeperfolurave dyndje sllave, mjaft te shikojme se malazeze e boshnjake jane popullsi me homogjenitet shume te larte dinarik.
Nga ana tjeter mbi popullsite e Europes Qendrore hipotezat ‘shkencore’ vazhdojne te rrezojne njera-tjetren, po aq sa ne çeshtjen e Urheimat-i indoeuropian ku ka shtuar me tej hallakatjen edhe gjenetika.
Peer review nga parim i domosdoshem epistemologjik eshte shnderruar ne parim politik, ky eshte parimi themelor i korrekteses politike.
”’Madje Ceka eshte distancuar publikisht nga ide te tilla qe kane mbire se fundmi si “Aleksandri eshte ilir” duke vendosur nje vije te qarte mes politizimit te historise dhe shkences historike.””
Keto si kjo skane mbire se fundmi, po qe ne mesin e shek 19 dhe kane argumente te forta.
S’ka te beje fare politizimi i historise, keto gjera i kane thene te huajt kryesisht gjermane ne shekujt 19 e 20, ahere kur shkenca ishte dije serioze dhe Gjermania vendi i te diturve. Rrenimi i Gjermanise e shkolles gjermane ne 1945 ishte edhe fillimi i fundit te shkencave shoqerore.
Te kish rruar Cabej sot do ishte dosido.
””Me fjalë të tjera: albanologjia ka plot probleme të vetat, nuk ka pse merr në kurriz edhe problemet e ilirologjisë. Sa për popullin, ose lexuesit e Aref-it e të Mayani-t, këta gjithnjë i kanë pasur qejf filmat me shpata.””
Une se marr vesh se cili eshte strumbullari i mendimit tend. Problemet e albanologjise jane kryesisht te natyres historike, si u zgjidhkan ato probleme pa u marre me iliristike e me gjeresisht ballkanistike? Mos kane qene budallenj ata qe jane marre me kete pune? Mua me duket se emrat e medhenj te albanologjise lidhen pashmangshmerisht me iliristiken apo iliro-trakistiken.
Ndonjehere bej habi me driteshkurtesine e semiotikes, kur ndikimi i saj ne kategorite e mendimit sjell te tilla perfundime.
Z. Dukagjini, nuk besoj se origjina jone ben pjese te dija e humbur.
Qenke ne humor te mire zotrote.
Mbase do te ishte me interes te lexonim Z.Areddu.
Prof. Alberto G. Areddu:
Duhet të dihet dhe mund ta themi pa frikë fare, se argumenti i antikuareve dhe veçanërisht ai i toponomastikës rindërtuese në Sardenjë është i kontraktuar vetëm për pak studjues, të cilët nuk kanë asnjë interes që një jo-akademik të shprehë opinione në kundërshtim me hipotezat ose punimet e tyre. Kështu ndodhi që i vetmi recension (pozitiv në pjesën më të madhe) që ka dalë deri më sot, i përket ballkanologut Emanuele Banfi të Universitetit të Milanos i cili nuk është sardenjas.
Ka edhe një arësye të përgjithëshme që e bën më pak interesant studimin tim: prej vitesh egziston një rrymë e shtëpive botuese sardenjase, që është e interesuar më shumë të manifestojë (sesa të dëshmojë) se Paleosardët ishin Semitë antikë, rastësisht krijues të një qytetërimi të jashtëzakonshëm të lindur gati abiogjenetikisht¹ …Gjithashtu edhe baronët universitarë janë të tërhequr nga këto hipoteza dhe shkruajnë libra easy reading (të lehtë për tu lexuar) për publikun e pashkolluar. Për këtë arsye shumë njerëz në Sardenjë mendojnë se sardët rrjedhin nga Lidët imagjinarë (mbi të cilët nuk dimë praktikisht asgjë), dhe se sardenjasit nuk janë gjë tjetër veçse unaza lidhëse me Etruskët.
Pra ështe e thjeshtë të kuptohet, pasi në të vërtet nuk ka asnjë Babilonez ose Lidian të gjallë e në jetë që të mund të replikojë në lidhje me pasaktësitë e këtyre studjuesve.
Kuptohet qartë se ideja është shitja e flakonave të shpresës për njerëz që mendojnë se kanë nevojë, dhe e gjitha kjo bëhet në dëm të kërkimit shkencor. Sardenjasit pa dashur ti akuzoj për lehtësi, dëshirojnë të kalërojnë (dhe të kalërohen) nga hipoteza të Forta që lartësojnë një farë sensi të vjeter infeririteti që kanë (i krijuar nga fakti se nuk janë dhe nuk ndihen italianë), prandaj hipoteza iliro-shqiptare nuk është tërheqëse duke qënë se është bijë e një populli të pakicës.
Megjithatë kohët e fundit duke lexuar artikujt nëpër revistat sardenjase po preket shkarazi – kuptohet duke mos më përmendur si burim fare – një farë lidhje e botës së hershme sardenjase me atë thrake, e parë në të njëjtën formë ashtu si ajo imagjinarja e zonës Lidiane.
Elementët e fortë që argumentojnë tezën time janë: lokalizimi i disa leksemave në zonat më konservuese të Sardenjës, të cilat nuk janë të shpjegueshme me anë të latinishtes por mund të shpjegohen me anë të shqipes, rumanishtes, me anë të disa elementëve arkaik të balto-sllavishtes ose me ato pak që njohim nga thrakishtja dhe ilirishtja shpesh të ruajtura nga glosa dhe fjalët greke.
Egzistojnë të dhëna të burimeve historiografike greke që tentojnë të kualifikojnë ardhjen e elementëve ilirik në Sardenjë, (jo si pushtim popujsh), sëbashku me njerëz të Beotisë (që flisnin gjuhën Eolite) duke shënuar një moment të rëndësishëm të qytetërimit, të ushtruar nga njerëz me një kulturë më të lartë në krahasim me ishullorët sidomos në bujqësi dhe kultivim.
Gjuha sarde i perket grupit te gjuheve neolatine(romanzo), klasifikohet si gjuhe romanzo perendimore dhe eshte gjuha me konservative se te gjitha gjuhet e tjera qe derivojne nga latinishtja.
Megjithate mendohet qe protosardo ka patur afinitet me gjuhen baske dhe gjuhet berbere, perpara invazioneve romane ne ishull.
Perpjekjet per te “shqiptarizuar” gjithe europen jane anakronike.
Duke kerkuar ne internet gjeta rastesisht nje interviste te Alberto Areddu – t dhene Brunilda Ternoves, (tek bllogu i saj)ku mesohet diçka me shume per punen e tij mbi lidhjet midis gjuhes shqipe dhe sardes prelatine.
Ne fakt nuk jane vetem krahasimet e gjuhes qe deshmojne per keto lidhje por edhe krahasimet e gjetjeve arkeologjike kane sjelle te njejten rezultat.
E shkruajta edhe me lart dhe po e rithem, specialistet me te mire te Popujve te Detit sot flasin per nje prejardhje Ilire ose Trake te Shardaneve dhe megjithese mund te jete ende heret per te nxjerre konkluzione, prape ka shume mundesi qe tezat e Areddut te jene te sakta.
____________
Professor Alberto G. Areddu prej vitesh interesohet në disiplinën e “gjuhësisë Sarde” mbi të cilën ka publikuar: “Studime Etimologjike Logurdeze”, “Shënime dhe Shtesa mbi DES” (1996), “Launeddas dhe studime të tjera greko-italike” (2004). Ka publikuar recensionet e tij në Romance Philology të Berkeley, dhe është recensuar nga H.J. Wolf në “Zeitschrift für Romanische Philologie” (2002).
Në studimin e tij të fundit “Origjina Shqiptare e Qytetërimit në Sardenjë” 2007, autori me kërkimet e tij arrin deri tek burimet origjinale te gjuhës Sarde, duke dëshmuar dhe duke nxjerr në pah prespektivën paleoilirike si më bindëse bazuar në elementët e shumtë të toponomastikës dhe të lesemave të pashpjeguara deri më sot.
Brunilda Ternova: Para së gjithash Profesor Areddu ju falenderoj për mundësnë që na ofruat për t’ju bërë këtë intervistë, duke i mundësuar lexuesit shqiptar (në Shqipëri dhe në diasporë) që të njoh Juve dhe veprën tuaj shkencore.
Prof. Alberto G. Areddu: Faleminderit Juve që më mundësuat të flas mbi punën time.
Brunilda Ternova: Meqënëse vepra është e vështirë të konceptohet e shkëputur nga krijuesi i saj, më lejoni t’ju pyes diçka mbi personin tuaj. Kush është Profesor Alberto Areddu, ku ka lindur dhe ku është rritur?
Prof. Alberto G. Areddu: Kam lindur në Xhenova nga prindër sardenjas ku dhe jam diplomuar, e më pas jam transferuar në Sardenjë, ku aktualisht punoj si profesor në një shkollë publike të profilit të mesëm ku dhe jap mësim.
Brunilda Ternova: Libri juaj “Origjina Shqiptare e Qytetërimit në Sardenjë” është publikuar në 2007 dhe është një libër që trajton argumente shumë interesante në fushën gjuhësore, etnografike dhe historike. Mund të na shpjegoni çfarë do të thotë ky libër për ju? Çfarë ju ka shtyrë të ndërmerrni përsipër një studim të tille, si kanë lindur këto studime dhe si janë zhvilluar gjatë kohës?
Prof. Alberto G. Areddu: Ajo që më ka interesuar prej kohësh ka qënë gjetja e shpjegimeve në lidhje me origjinën e sardëve, të cilët duke qënë banorë të një ishulli patjetër që duhet të jenë të ardhur nga diku, por deri më sot hipotezat e ndryshme që janë shfaqur, thjesht kanë eliminuar njëra-tjetrën. Unë prej kohësh jam i interesuar nëpërmjet kërkimit etimologjik në këtë fushë, dhe vështirësia qëndronte në gjetjen e materjaleve të mjaftueshëme për të përforcuar denjësisht dhe në mënyrë shkencore ato që ishin në fillim thjesht parandjenja.
Brunilda Ternova: Cilat janë pikat e forta që sipas jush argumentojnë teornë tuaj mbi origjinën ilire të qytetërimit në Sardenjë? Si shpjegohet që studjuesit e tjerë kanë druajtje, për të mos thëne frikë, ti trajtojnë këto pika takimi historike në antikitet midis popullit Sardenjas dhe atij Ilir?
Prof. Alberto G. Areddu: Kjo është një pyetje e rëndësishme. Duhet të dihet dhe mund ta themi pa frikë fare, se argumenti i antikuareve dhe veçanërisht ai i toponomastikës rindërtuese në Sardenjë është i kontraktuar vetëm për pak studjues, të cilët nuk kanë asnjë interes që një jo-akademik të shprehë opinione në kundërshtim me hipotezat ose punimet e tyre. Kështu ndodhi që i vetmi recension (pozitiv në pjesën më të madhe) që ka dalë deri më sot, i përket ballkanologut Emanuele Banfi të Universitetit të Milanos i cili nuk është sardenjas.
Ka edhe një arësye të përgjithëshme që e bën më pak interesant studimin tim: prej vitesh egziston një rrymë e shtëpive botuese sardenjase, që është e interesuar më shumë të manifestojë (sesa të dëshmojë) se Paleosardët ishin Semitë antikë, rastësisht krijues të një qytetërimi të jashtëzakonshëm të lindur gati abiogjenetikisht¹ …Gjithashtu edhe baronët universitarë janë të tërhequr nga këto hipoteza dhe shkruajnë libra easy reading (të lehtë për tu lexuar) për publikun e pashkolluar. Për këtë arsye shumë njerëz në Sardenjë mendojnë se sardët rrjedhin nga Lidët imagjinarë (mbi të cilët nuk dimë praktikisht asgjë), dhe se sardenjasit nuk janë gjë tjetër veçse unaza lidhëse me Etruskët.
Pra ështe e thjeshtë të kuptohet, pasi në të vërtet nuk ka asnjë Babilonez ose Lidian të gjallë e në jetë që të mund të replikojë në lidhje me pasaktësitë e këtyre studjuesve.
Kuptohet qartë se ideja është shitja e flakonave të shpresës për njerëz që mendojnë se kanë nevojë, dhe e gjitha kjo bëhet në dëm të kërkimit shkencor. Sardenjasit pa dashur ti akuzoj për lehtësi, dëshirojnë të kalërojnë (dhe të kalërohen) nga hipoteza të Forta që lartësojnë një farë sensi të vjeter infeririteti që kanë (i krijuar nga fakti se nuk janë dhe nuk ndihen italianë), prandaj hipoteza iliro-shqiptare nuk është tërheqëse duke qënë se është bijë e një populli të pakicës.
Megjithatë kohët e fundit duke lexuar artikujt nëpër revistat sardenjase po preket shkarazi – kuptohet duke mos më përmendur si burim fare – një farë lidhje e botës së hershme sardenjase me atë thrake, e parë në të njëjtën formë ashtu si ajo imagjinarja e zonës Lidiane.
Elementët e fortë që argumentojnë tezën time janë: lokalizimi i disa leksemave në zonat më konservuese të Sardenjës, të cilat nuk janë të shpjegueshme me anë të latinishtes por mund të shpjegohen me anë të shqipes, rumanishtes, me anë të disa elementëve arkaik të balto-sllavishtes ose me ato pak që njohim nga thrakishtja dhe ilirishtja shpesh të ruajtura nga glosa dhe fjalët greke.
Egzistojnë të dhëna të burimeve historiografike greke që tentojnë të kualifikojnë ardhjen e elementëve ilirik në Sardenjë, (jo si pushtim popujsh), sëbashku me njerëz të Beotisë (që flisnin gjuhën Eolite) duke shënuar një moment të rëndësishëm të qytetërimit, të ushtruar nga njerëz me një kulturë më të lartë në krahasim me ishullorët sidomos në bujqësi dhe kultivim.
Brunilda Ternova: Ky libër është publikimi juaj i tretë i vet-financuar. Mendoni se është e natyrshme dhe e “drejtë” që studime të tilla shkencore të hasin kaq shumë vështirësi për tu botuar dhe publikuar nga organet paraprake, dhe nga shtëpitë botuese?
Prof. Alberto G. Areddu: Për fat të keq më duhet të them se kjo është një praktikë shumë më e përhapur sesa mendohet. Sot, ose ke përkrahjen e një shtëpie botuese të fuqishme që mendon të botojë tremijë kopje, ose në të kundërt duhet ti apelohesh industrisë së librit on demand e cila maskohet nën petkun e industrisë zyrtare. Prandaj dikush edhe mund të punoj mbi një hipotezë e cila mund të jetë komplet e gabuar, duke investuar kohë dhe kapitale e duke vet rrezikuar.
Ajo që është e papranueshme është fakti se botimin nuk ta lejojnë pikërisht ata që ndajnë të njëjtat interesa me ty, kjo ështe e tmerrëshme dhe jo njerzore. Por nuk ka kuptim të ankohesh duke gjykuar pasojat mbi insistimin e kësaj heshtjeje, pasi akademikët janë të auto-rekomanduar dhe korporativ, dhe nëse i ke lejuar vet-vetes ti kritikosh në studimet e tua atëhere per ty ka marre fund gjithshka.
Brunilda Ternova: Teoritë tuaja janë shumë revolucionare; keni patur pak ndrojtje se mos idetë tuaja kritikoheshin nga qarqet akademike dhe shkencore?
Prof. Alberto G. Areddu: Janë më pak revolucionare sesa mund të merret me mend. Ideja e një elementi paleo-ballkanik në brendësi të gjuhës sarde nuk është nje ide e re. Studjuesi më i madh i gjuhës sarde, gjermani Max Leopold Wagner e kishte shprehur këte ide në studimin e tij më 1933 të publikuar në revistën Revue de Linguistique Romane (të cilën kushdo mund ta shkarkoj nga siti web Gallica). Për fat të keq, kjo ide, më pas ra në atë të shkollës italiane të ashtëquajtur “mediterraneiste”, që shihte një prani të konsiderueshme elementësh pre-indoeuropjan në zonën e mesdheut, me më pak elementë indoeuropjanë.
Megjithatë unë e përsëris, se do më pëlqente që studimet e mia të kritikoheshin pasi do të thotë se “egzistojnë. Prandaj, duke marrë parasysh faktin se prej dy vjetësh në Sardenjë nuk është publikuar asnjë recension nëpër gazetat lokale , televizionet, revistat akademike ose parakademike, për të nxjerr në pah punën time kam krijuar një web sit personal dhe shkruaj në ndonjë blog.
Gazetarët (90% e të cilëve nuk njeh as greqishten dhe as latinishten e jo më të njohin shqipen), degjojnë me veshore ato që u thuhet nga referuesit universitarë, që shpesh janë të ndërlidhur me shtëpitë botuese, me ato shpërndarëse, dhe me ato dy gazeta që publikohen (të cilat nuk është se shkëlqejnë).
Mund të shtohet ndonjë gjë tjetër më tepër se kaq?
Brunilda Ternova: Çfarë përfaqson për Ju Sardenja dhe çfarë do të thotë të jesh sardenjas sot nën dritën e kësaj lidhje Sardo-Ilire (Shqiptare)?
Prof. Alberto G. Areddu: Do të thotë të ravijëzosh një drejtim të largët, i cili në epokën e Bronxit, i ka sjellë elementë qytetërimi atyre popullsive të cilat kishin ngelur në fazat e prapambetura të Neolitit.
Është e mundur që në zonën Nuoreze (hetimet gjenetike janë akoma në fazat fillestare), të zbulohen bërthama të lidhura gjenetikisht me popullsitë e sotëme të ballkanit; është kjo arsyeja për të cilën njërin nga kapitujt e kam titulluar duke parafrazuar Virgjilin: “Mbi kërkimin e babait antik”.
Brunilda Ternova: Prania e diasporës Shqiptare në Itali është ndër më të shumtat dhe më konstantet që njihen historikisht, duke nisur që nga antikiteti e duke vazhduar deri më sot në ditët tona. Mendoni se kjo lidhje kaq antike dhe prania e sotëme shqiptare në territorin italian, mund të ndihmojnë në krijimin e një klime vëllazërore reciproke midis popujve tanë dhe gjithashtu shkembimeve të ardhëshme midis studjuesve e shkencëtarëve?
Prof. Alberto G. Areddu: Unë uroj që kjo gjë të ndodhë. Fatkeqësisht ndodhemi në një moment që ashtu si në Itali edhe në Sardenjë ka patur një farë reagimi ndaj emigrantëve në vetvete (tout court), që nuk merr parasysh cilësitë personale të individëve, dhe e gjitha kjo për arsye të rendit publik dhe të krizës aktuale ekonomike.
Duke arsyetuar në aspektin antik, egzistencën e një diaspore ilire mund ta shohim tek “Popujt e detit” midis të cilëve përfshihen Shardanat. Populli i Shardanëve, që sipas interpretimeve të studjuesëve Schachermeyr dhe Bonfante mendohej se ishin njerëz me origjinë ilire, të shtyrë nga nevoja u spostuan drejt deltës së lumit Nil, për tu drejtuar më vonë drejt Palestinës. Janë të shumta të dhënat që na sigurojnë se kjo dyndje ka ndodhur: qyteti i Sarda (Shudah i sotëm), fisi i Sardeates ose i Ardiejve, qyteti Pelastae nga ku kemi emrin etnik Pelaestini ose Pelasgi, etj, etj.
Brunilda Ternova: Mendoni se mund të organizohen edhe sipërmarrje të tjera – jo vetëm publikime studimesh por edhe sipërmarrje akademike – për të hedhur më shumë dritë mbi këto argumente që zbulojnë misteret e të kalurës së popujve tanë?
Prof. Alberto G. Areddu: Patjetër. Është e nevojshme që studjuesit shqiptarë të merren me “Gjërat Sarde” për të parë nëse edhe ata, nga ana e tyre, identifikojnë bërthama të përbashkëta qytetërimi. Gjithashtu, shpresoj që edhe ne nga ana jonë – qofshim ose jo akademikë por thjesht kureshtarë, ose eksperimentues të arsyeshëm pa paragjykime dhe të pajisur me dritën e llogjikës – të merremi me “Gjërat Shqiptare”, duke studjuar në menyrë më të thelluar dialektet, traditat dhe toponimet shqiptare.
Fatkeqësisht paguajmë një peshë negative: jemi popuj të vegjël në numër dhe nuk e di sesa do të ishim të gatëshëm si në Shqipëri ashtu edhe në Sardenjë të thelloheshim mbi këto lidhje delikate.
Brunilda Ternova: Cili ështe mesazhi juaj për lexuesin shqiptar dhe cili do të jetë argumenti i veprës suaj të ardhëshme?
Prof. Alberto G. Areddu: Njëra nga dëshirat e mia kulturore do të ishte zhvillimi i një rryme edhe jashtë Shqipërisë, që të rivlerësojë antikitetin ilir, ashtu si ka ndodhur për popullsitë e tjera antike indoeuropjane gati të harruara si psh. rasti i sagave kelte.
Dëshira ime shkencore është që në studimin e ardhëshëm të thelloj disa aspekte të rindërtimit historik dhe kulturor të lëna në harresë gjatë studimit “Origjina Shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”, pra të sjell jo vetëm fjalë por edhe objekte, tradita, ndërlidhje reciproke dhe simbole.
Më lejoni të ndahem nga ju duke përdorur një fjalë përshëndetëse tipike shqiptare: falem, që sipas të madhit Eqrem Çabej rrjedh nga latinishtja CHALARE e ruajtur edhe sot në gjuhët Sarde dhe Korse në vlerën origjinale “zbres” (falare). Faleminderit të gjithë juve!
Brunilda Ternova: Faleminderit Juve Professor Areddu për këtë intervistë shumë të këndëshme!
Shënime
1)abiogjenetikisht: Teori që hipotizon krijimin e organizmave të gjalla nga lënda pa jetë.
Për informacione të mëtejshme ju ftojmë të konsultoni blogun e autorit:
http://web.tiscali.it/sardoillirica/sardoillirica/ARCHIVIO%20ILLIRICO.htm
Per të kontaktuar me autorin E-mail: illirica@tiscali.it
Intervistoi dhe përktheu nga italishtja: Brunilda Ternova
@ Enj,
Interesante kjo bisede. Falemnderit, nuk e njihja.
Po shoh ketu qe disa thartojne turinjte kur shohin se flitet per gjera te vjetra ilire, pellazge apo tjeter. Habitem sa te guximshem jane qe te dalin boterisht si idiote. Habitem.
Nuk ka asgje te keqe nga studimet. Asgje. Sa me shume studime te kete, e sa me shume hulumtime, aq me mire eshte. Eshte debati pastaj qe iu jep vulen njerit dhe tjetrit. Por jo debati yne ketu. Debati mes te zoteve te punes. Areddu versus Duare ose Dearu (e ç’rendesi ka).
Ne te tjeret, pinxhivulet, duhet thjesht te lexojme, te krijojme thjesht nje PERSHTYPJE. Por pershtypje nuk eshte dije, nuk eshte saktesi, nuk eshte matematike. Pershtypja eshte nje gje e turbullt qe do kohe, mund dhe djerse te kthehet ne bindje.
Kur shoh ca llomotites qe qeshin e perqeshin gjithçka ku permendet fjala “shqip”, “iliri”, “arberi”, etj, me vjen… jo, s’me vjen asgje, thjesht me duken koketrashe.
Perkthyesit kane shume pune perpara. Studime te tilla ka plot. Mbase duhet njefare perzgjedhje, por sidoqofte duhet pune. Pershendes ketu Ternoven, perkthyesen e artikullit, pune e paqme dhe me vlere.
Ehe… shkruan:
Ehe…, kot me të pyetë, ku bazohesh kur e vlerëson përkthimin “punë e paqme dhe me vlerë”?
Vlerëson përkthimin si përkthim, apo qëllimin e përkthyeses?
Më në fund, thua: “vepra të tilla ka plot”; mund të më ndihmosh me ndonjë titull? Unë kam parë të tilla të përkthyera në libraritë e Tiranës, si një e Catapanos ose një tjetër e Aref-it dhe ca më të vjetra të Mayani-t – por nuk më duket se këto kontribuojnë për ndonjë gjë në albanologji, përveçse si shembuj se çfarë nuk ia vlen të përkthehet.
E kam fjalën: mos po merr gjë përsipër tani të promovosh sharlatanët?
[Nuk paragjykoj veprën e Areddu-t, të cilën nuk e njoh; por që besoj se, si vepër, i kushtohet sardishtes, jo shqipes.]
Po e bej nje perjashtim : zakonisht, pa m’i rreshtuar aty nja 11 njesha, nuk shkruaj. Habitem ku qenka sonte Turma e Njeshave. Nejse.
Xhaxhai,
Sinqerisht, pune e paqme eshte thjesht per synimin, perkushtimin e zonjes ne fjale. Nuk kam fuqi te gjykoj aftesite e saj perkthyese, gjithsesi une e lexova dhe s’para ndesh ndonje problem madhor. Sikur te benin perkthyesi tane po aq sa Ternova, do te shihnim me qarte.
Nuk ka rendesi nese sot nuk ua dime vleren, por e rendesishme eshte te krijohet njefare fondi libror ku studiuesit e se nesermes te kene ç’te shfletojne. Nje pyetje per ty : a e ke pare ti qe njerezit shqiptare nuk arrijne t’i kuptojne perkthimet ne shqip, qofte dhe kur ato jane me fjale shqipe, thjesht per faktin se ata s’jane mesuar me shkrime te tilla ne shqip ?
Prandaj them : shume bukur qe perkthehet, duhet thyer veshi ; fjalet, ndonese me veshtiresira nganjehere, do te shoshiten pak nga pak, ne fund te gjithe do te arrijne ne nje konvencion dhe perkthimet nuk do te jene me nje tmerr per lexuesit shqiptare.
Asnjehere nuk eshte vrare mendja qe mos valle eshte faji i lexuesve dhe jo i perkthyesve ? Nejse, çeshtje e hapur.
Vepra te tilla ka plot ? Po sigurisht qe ka ! Te pakten ne France, ka. Mjafton te germosh. Ka per gjithçka : per gjuhen, origjinat, historine, gjithfarelloj. Ne nje debta tjeter, pata rreshtuar ca emra francezesh qe marrin vesh nga punet e Shqiperise dhe Ballkanit. Ja keto duhen sjelle ne shqip.
Kur na eshte çare menderja me ca shmitera, e me ca pompozitete klosiane ne lidhje me shpetimtarin e historiografise shqiptare, e perse nuk u perkthekan dhe ky, ai apo keta dhe ata ?
Eshte thjesht pyetje e lene keshtu ne ajer, nuk kerkon pergjigje.
Ehe, edhe mua me pelqen te diskutoj mbi historine, lashtesine e gjuhes, arkeologjine.
Sa me shume tema tema te tilla aq me mire, por problemi eshte se s’ke me ke te diskutosh. Edhe ata qe marrin pak vesh, secili ka mendime te ndryshme e teorite e njerit si ngjajne teorive se tjetrit. Pastaj jemi edhe pak gjaknxehte e s’e pranojme kollaj mendimin ndryshe.
Tani c’eshte e verteta informacioni qe ka secili eshte i ndryshem ndaj edhe mund te nxjerrim perfundime te ndryshme per te njejten ceshtje duke menduar racionalisht dhe pa pasur asnje dashakeqesi pandershmeri apo bishtnim ne mendje. Nese qellimi eshte i mire, pak rendesi ka se ndonjehere nuk jemi te sakte. Besoj fort se vlen kjo gje per mua, ju, per ata te cileve ju drejtoheni dhe per plot te tjere, … Klosin, Lubonjen, qe ndonjehere me duket sikur bejne qellim ne vetvete, kerkimin e te berit sencacion dhe jo kerkimin e te vertetes, por qe nga ana tjeter bejne pjese ne bashkesine e vogel te njerezve te ndershem, kaq te pakte ne Shqiperi. Dhe per kete gje i dua shume.
“Vepra i kushtohet sardishtes.” – Vepra ngë i përket shqipes, por edhe kotnasikót ngë është për ne.
U jam mahnitur nga një këngë, çë i bënet Diellit, ndë të folmen ‘arvareshu’ ndë qënder të Sardenjës, një ndër folmet më arkaike dhe çë kohët e fundit e flisjën të shumtit farkëtarët ndë Barbagia, por e folur vazhdimisht ngjer ndë mesjetën e vonë. Kjo është e përzijer dhe e latinizuame, por u besonj se atë çë ngë ndëlgonjët nga gluhëtarët, nglan shumë me gluhën tënë.
Ndeko eshte skruiu shu
Himnu Arvareshu:
Sha Phanela Kokina Dilli Barda.
Shu Dillu kjie sher nd i kelu
A ndramà sha phanela ta
Ai eshte vinni i mereu tu
Shiadh abreria a i mannja ta
Hemmo nd i pelau hemmo nd i troka
Shu Dillu kjie sher nd i kelu
A ndramà sha phanela ta
A nà tui thommir gjitianu ank’i shperonju janu
Shu Dillu kjie sher nd i kelu
A ndramà sha phanela ta
——
Jean shkruan (në lidhje me studimet e Areddu-t):
Problemi im është se cilët janë këta “ne”.
Ata njëzet-tridhjetë studiues, në Shqipëri, që mund ta rrokin natyrën e lidhjeve (krejt hipotetike) të para-shqiptarëve me sardët parahistorikë si dhe mes gjuhëve përkatëse, nuk kanë nevojë ta lexojnë Areddu-n të përkthyer.
Të tjerët vetëm sa do të pështjellohen. Dinamika demografike e Mesdheut, në kohët paraklasike, është një nga temat më të koklavitura në histori dhe në gjuhësi. Publiku shqiptar ende nuk arrin të kuptojë natyrën indo-europiane të shqipes, jo më të tjerat.
E vetmja vlerë që kanë këto vepra të shqipëruara për publikun, është të këndohen si përralla. Kultivojnë një vetëdije para-shkencore dhe para-logjike, e cila çon pastaj në reagime të ekzagjeruara ndaj një libri historie, si ky i ehe…-së më lart, ndaj veprës së Schmitt-it.
Dhe meqë ra fjala, ka një dallim themelor midis kësaj të fundit dhe asaj të Areddu-t: tema e studimit të Schmitt-it lidhet direkt me historinë arbërore; ajo e Areddu-t vetëm tërthorazi. Është afërmendsh që e para i intereson albanologjisë shumë më tepër.
Nuk po kupton nje gje :
Carja e menderes (pardon my french !) vjen pas nje mbushjeje kupe, aty ku vjen deri tek buza dhe fillon e derdhet. Une s’jam aspak kunder qe Shmiti dhe Klosi te zbaviten me njeri-tjetrin duke perkthyer anasjelltas shqip-gjermanisht dhe mbrapsht. Shume shume bukur. Edhe vepra e Shmitit e ka vendin e vet ne listen e gjerave qe flasin per Shqiperine, Shqiptaret dhe gjuhen shqipe.
POOOOOOOOOR, Shmiti duhet ta rrase mire ne koke se ai NUK ESHTE GJE TJETER veçse nje ligjerues nder qindra te tjere. Dmth, duhet t’i mbushet mendja qe çarja e menderes nuk eshte gje e mire per Shqiptaret dhe ata e kane per detyre ta bejne te ditur kete.
Ashtu siç, ne nje biblioteke, duhet te kete vend per Shmitin, ashtu duhet te kete dhe per Areddu apo tjetrin. Te barabarte, te gjithe. Jane vepra kerkimore dhe i hyjne ne pune kujtdo qe i ka pasion keto pune. Nuk ka hierarki : meqe fliska per arbereshet, eshte me e vlefshme se ai tjetri qe flet per Sardet apo Iliret. Gjithsecili ne livadhin e vet.
Ne fakt, ne fakt, me Shmitin po na e can menderen ti. Shmiti, shmiti, shmiti. E c’lidhje ka? Gjithsesi, pese ylla, i meriton.
Keto vepra jane po aq te vlefshme per Shqiptaret sa eshte Tanakh-u e Torah-u per Judejte/Hebrejte. I vetmi ndryshim eshte qe nder shqiptare thjesht ndihet efekti psikologjik i nje historie te lashte, ndersa per hebrejte teksti eshte ne fakt deshmi e dores te pare. Lashtesia, ne koherat atike, ka pas qene nje subjekt mburrje. Perderisa Shqiptaret paskan mbetur ‘antike’ ne kete mentalitet, keto vepra kane dic me shume vlerra se perrallat.
Le te mos harrojme se e njejte ishte shtysa e De Rades, qe polli shqiptarin modern (pas komunikimit me Frasherit)
ehe…shkruan:
“Kur na eshte çare menderja me ca shmitera, e me ca pompozitete klosiane ne lidhje me shpetimtarin e historiografise shqiptare, e perse nuk u perkthekan dhe ky, ai apo keta dhe ata ?”
Ketu ke plotesisht te drejte. Na eshte bere Schmitt-i sikur te kete shkruar Dhjaten e Trete…