Marr vesh, rastësisht, se një publicist i ri, të cilit ia lexoj herë pas here artikujt dhe që sapo është diplomuar në një universitet joshqiptar, ka marrë përsipër të shqipërojë një nga filozofët bashkëkohorë më të njohur dhe më të lexuar, në mos më të vështirë.
Nuk dua ta përmend me emër, sepse jetojmë në një botë të vogël, ku njerëzit lëndohen kollaj; por edhe shqetësimin nuk rri dot pa e shprehur, sepse ky publicist, i cili pa dyshim e njeh mirë filozofin që do të përkthejë, nuk e shkruan dot mirë shqipen.
Dhe nuk e shkruan dot mirë sepse ndoshta nuk ka pasur kurrë mundësi ta studiojë si duhet; por edhe ngaqë studimet e larta i ka kryer në një universitet të huaj, me literaturë të huaj, profesorë të huaj dhe praktikë mësimore në gjuhë të ndryshme nga shqipja.
Nuk jam i sigurt nëse ai vetë është i vetëdijshëm, se shqipja i çalon.
Kur ia lexoj artikujt, ndiej pothuajse një sëkëlldi fizike nga vështirësitë që ai ka, për ta shprehur në shqipe mendimin që ka formuluar në gjuhë tjetër. I mungon sintaksa, i mungon leksiku, i mungon intuita gjuhësore që ta jep vetëm praktika shumëvjeçare e përdorimit në nivelin përkatës.
Ky njeri, pa dyshim i përgatitur në fushën e vet dhe me njohuri të mjaftueshme për t’u marrë me filozofin në fjalë, megjithatë nuk i ka kredencialet për ta përkthyer.
Përkthimi që do të nxjerrë nga dora do të jetë, me siguri, po aq i ngecur sa edhe artikujt që shkruan; sintaksa po aq e ngathët, leksiku po aq i pafuqishëm dhe perifrastik, intuita po aq e mangët.
Libri do të shitet, sepse do ta shesë emri i njohur i filozofit, të cilin shumë prej nesh e njohin, e ndjekin, e admirojnë dhe e citojnë; por lexuesit nuk do ta kuptojnë dot.
Duke dashur t’i shërbejë idhullit të vet, ky publicist dhe koleg imi do t’ia shkatërrojë autorit pritjen nga lexuesi shqip.
Përfytyroni për një çast tekste të një Heidegger-i, të një Derrida-je, të një Deleuze, të një Guattari, të një Agamben-i, të një Lacan-i, për ta kuptuar se ku po dua të dal. Tekste që janë vetvetiu të vështira e deri hermetike, edhe në gjuhën amtare të autorëve.
Përfytyroni edhe shqipen filozofike, e cila mezi e ka përpunuar një diskurs të vetin vetëm sa i takon markzizmit; dhe falë përkthimeve të vjetra, kryesisht nga rusishtja.
Përkthyesi për të cilin flas, i është futur punës me entuziazëm – por kryesisht ngaqë nuk e di se çfarë është duke guxuar, dhe çfarë dëmesh kërcënon t’ia sjellë diskursit filozofik shqiptar.
Për fat të keq, nuk është i vetmi. Herë pas here dëgjoj histori të tilla, të cilat përsëriten, si ndonjë disk gramafoni i prishur: një student zakonisht brilant në një universitet europian ose amerikan, një autor i modës ose tepër cool, një dëshirë e sinqertë për të ngritur një urë që ta bashkojë atë autor me trojet nga ka ardhur studenti.
Çfarë mungon këtu është gjuha shqipe, në të cilën do të sillet vepra. Për fat të keq, këta përkthyes të rinj, të cilët janë diplomuar qoftë edhe shkëlqyeshëm në universitete të huaja, nuk e njohin shqipen; dhe kur them që nuk e njohin, kam parasysh deri edhe gjëra elementare – morfologjinë e foljes, sintaksën, stilistikën, regjistrat, reksionin e parafjalëve, rendin e fjalëve në togfjalësh, funksionalitetin e leksikut, sinoniminë, teknikat e fjalëformimit, traditën e ligjërimit të shkruar.
Disa e kanë studiuar gjuhën amtare, në nivel rudimentar, në shkollën tetëvjeçare në Shqipëri në vitet 1990, kur në Shqipëri nuk studiohej dot asgjë, përveç formave të largimit nga vendi; të tjerë janë shqiptarë nga Kosova ose Maqedonia, të cilët përsëri nuk i kanë pasur mundësitë, për arsye të njohura, që ta përvetësojnë gjuhën e tyre në nivel libror; sepse kur themi që vitet 1990 ishin shkatërrimtare për Ballkanin, kemi parasysh edhe këtë lloj dëmtimi në transmetimin e kulturës në përgjithësi dhe të kulturës gjuhësore në veçanti, që lidhet pandërmjetëm me mangësitë në formimin e mendjeve dhe zëvendësimin e njohurive të traditës me njohuri të kitsch-it patriotik.
Ky brez intelektualësh është formuar intelektualisht në gjuhë të tjera; dhe nëse kanë shkëlqyer në fushat e tyre, kjo ka ndodhur sepse kanë arritur t’ia ndërrojnë mveshjen të menduarit, duke adoptuar gjuhën e re; një arsye më tepër kjo, për t’i bërë të mendohen, para se t’i kthehen sërish shqipes.
Nëse ndonjë prej tyre qëllon t’i lexojë këto rreshta, atëherë po dua t’i lutem të heqë dorë nga kjo ambicje; dhe para se të përkthejë, të ushtrojë shqipen aktivisht, për ta përvetësuar në nivel të mjaftueshëm; ose edhe më mirë akoma, le t’i kushtojë studimit serioz e të përkushtuar të shqipes të paktën po aq kohë sa ç’i ka kushtuar studimit të autorit që tani i është përveshur të përkthejë.
Shqipja e gjyshes është e ëmbël, por nuk mjafton, sepse shqipja e gjyshes është shqipe për të folur me gjyshen. Ndryshe nga gjuhë të mëdha si anglishtja dhe frëngjishtja, e jona është e vështirë edhe ngaqë nuk ende është formalizuar në nivelin libror; i mungon leksiku abstrakt dhe strukturat sintaksore të gatshme, për t’iu përgjigjur mendimit filozofik bashkëkohor. Kjo nuk ka të bëjë me ndonjë inferioritet strukturor të gjuhës sonë, por vetëm me mangësitë e ligjërimit libror shqip, të cilit ende nuk i është kristalizuar ndonjë traditë për të qenë.
Për këtë arsye, përkthyesit të filozofisë perëndimore në shqipe i duhet jo vetëm të përkthejë, por edhe të krijojë ligjërim hap pas hapi; dhe ligjërimin shqip, të këtij niveli, nuk mund ta krijojnë njerëz që nuk e kanë studiuar shqipen në nivel universitar, ose që nuk e kanë praktikuar me shkrim për disa dhjetëvjeçarë.
Këta të fundit, të cilëve u uroj që ta ruajnë ambicjen dhe dëshirën për t’i shërbyer kulturës shqiptare, ndoshta duhet të njihen edhe me shembujt më të mirë të shqipes filozofike duke studiuar përkthimet e vjetra nga Marksi, Engelsi dhe Lenini, të cilat i kanë bërë, në pjesën më të madhe, njerëz që e njihnin në majë të gishtave si rusishten ashtu edhe shqipen; dhe energjinë intelektuale që nuk u mungon, mund ta shfrytëzojnë për të popullarizuar, në gjuhën shqipe, tezat dhe pozicionet e mësuesve të tyre.
Ju shkruani qe Anglishtja dhe frengjishtja jane gjuhe te medha.Çfarë nenkuptoni me “te medha”?Une nuk arrij ta kuptoj nje percaktim te tille per nje gjuhë. Ato janë medha sepse ato i flasin miliona njerëz,kombe te mëdhenj. Apo që kanë miliona fjalë?Janë gjuhë qe janë të mëdha po ashtu si eshtë matës numri i banorëve te Kinës per madhësinë njerezore te saj,ose numri i km katrore te ish Bashkimit Sovjetik per madhesinë siperfaqesore.
Nenkuptimi qe mendoj se doni te jepni,i cili eshte vërtet edhe qellimi juaj,eshte qe gjuha shqipe eshte e vogël.
Eshte e vogel per arsyen se ato jane te mëdha?Eshte e vogël sepse e flasin vetem 21 milion njerëz?Duhet te kishte afersisht kete nënkuptim sipas percaktuesit qe ju perdorni. Gjuha shqipe eshte e vogël sepse ata qe e flasin nuk jane komb i madh.
I madh,i vogel janë percaktues qe detyrimisht te drejtojne drejt konceptit te madhesise.
Gjithë kjo, besoj se nuk ka te beje aspak me shqiptarin qe do te përkthejë një libër filozofie.
Vërtet e keni qe doni të na bindëni në vitin 2010,edhe pse me nje këmbulje për tu admiruar, qe gjuha shqipe eshte nje gjuhë e vogël???
Ndryshe do te ishte po te perdorej termi “te sofistikuara”.
Me aq pak sa di une,anglishtja moderne u zhvillua me Great Vowel shift qe fillon ne shekullin e 15-të,dhe vazhdon te vjedhi,ose te marri hua siç percaktohet me butesisht, fjalë te huaja prej gjuhëve te ndryshme dhe për çudi te ndonjërit,shkruhet gjithashtu që krijon ende fjale te reja .
Mendoj se anglishtja moderne filloj te ndertohej me perkthimet e bera nga latinishtja.Anglishtja e vjetër,nese deshiron te kesh pak njohuri nga kjo gjuhë,mundohu te gjesh ate ne Beowulf.Nga sa kam lexuar une,anglishtja ka 75 % te fjalorit te saj me rrenje prej latinishtes.Gjithashtu,shume gjuhetare moderne te sotëm e fusin gjuhën shqipe ne gjuhet neolatine.Pak a shume njeri prej tyre shkruan qe 75 % e gjuhes shqipe eshte latinisht.
Per sa i perket rusishtes tuaj te dashur,që pati një fund tepër te lavdishëm si gjuhë nderkombetare, do te vazhdoj ne nje postim te dytë.
Kuhne, nuk më pëlqen toni i komentit tuaj, ka diçka prej prokurori, një si skërmitje ose cërkë pështyme që i shpëton nga goja aktorit të keq në skenë.
Kur e quaj shqipen gjuhë të vogël dhe anglishten dhe frëngjishten gjuhë të mëdha, kam parasysh sasinë e botimeve, historinë e traditës së shkruar, numrin e autorëve të njohur të cilët janë pjesë e Kanonit, shekujt kur këto gjuhë janë përdorur në nivel universitar dhe akademik.
Supozoj se keni bibliotekë në shtëpi. Hidhuni një sy emrave të autorëve të huaj atje, për të kuptuar se çfarë kam parasysh.
Që shqipja është gjuhë e vogël, për këtë mjafton të shoh edhe mënyrën si e shkruani ju. Ju kërkoj të falur nëse vuani nga ndonjë sëmundje mendore ose nervore-degjenerative; përndryshe, shqipja juaj jo vetëm është në nivel të mjerueshëm dhe dëshmon drejtpërdrejt dobësinë e sistemit transmetues të traditës dhe të vetë gjuhës, por edhe ndryshon habitshëm nga komenti në koment.
Ja një pasazh nga një koment juaji i paradokohshëm:
Ja edhe një pasazh nga një koment tjetër:
Ja edhe një pasazh i tretë:
Dhe një i katërt:
Tani, duke u nisur nga gjuha relativisht normale që përdorni në këtë koment të fundit, unë nxjerr përfundimin se ose ju jeni duke e mësuar shqipen pikërisht këto ditë, ose jeni duke u tallur me mua dhe të tjerët që ju lexojnë (po e lë jashtë hipotezën e sëmundjes ose të pijes).
Veç mos më thoni që jeni duke përkthyer edhe ju Leibniz-in ose Husserl-in…
Shumë saktë. Ndofta për këtë arësye, ose të ngjashme, është bërë e detyrueshme për të diplomuarit jashtë të punësuar në administratên shqiptare që të japin provim gjuhën shqipe para se të pajtohen…. Sikurse lexova diku.
Marksit dhe Leninit te perkthyer ne shqip nga Sami Leka, i jane rikthyer tashme prej vitesh ne Shqiperi. Kjo mund te verifikohet lehte edhe nga ekspozimi i tyre ne cdo cep te librarive ambulante te krijuara neper bordurat e Bllokut, apo neper disa librari le te themi serioze. Kjo ndoshta eshte nxitur edhe nga themelimi i universiteteve private qe se fundmi kane hedhur nje hap drejt pluralizimit te teksteve filozofike, ku marksizmi po priret te zeje ate vend qe gezon ne Perendim. Veshtire te mendohet se ky kontribut edhe intelektual, qe ka zhvleresuar perfundimisht izolimin e ideologjise marksiste nga demagogjia e politikes per ta vendosur ate si “pale” ne “debat”, te mund te merret si model gjuhesor per perkthimin. Apo te pakten te shihet edhe me kete sy. Kete nuk e lejon qofte arroganca e disa perkthyesve te rinj, te mbarsur me entuziazmin e atij qe epersine e vet e amplifikon nga veshtrimi i bashkekombasve si provinciale qe duhen ndryshuar, apo qe kane mbetur mbrapa, qofte edhe nga amatorizmi i shtepive botuese.
Nga ana tjeter per te ilustruar gjendjen aktuale sherben perkthimi i Heidegger-it, ku per te njejten fjale jepen format; e qenesuara, qenesorja, qeniesimi, e qenura. Te gjitha format shqip te siperpermendura jane dhene te shoqeruara me parathenie sqaruese nga perkthyesit, ku spikat per mendimin tim Muhamedin Kullashi, qe “Qeniesim” e huazon nga modeli kroat, ndersa Enkelejd Musabelliu propozon marreveshje per termin. Nje hap institucional eshte bere nga Mira Meksi qe ka hedhur idene e themelimit te nje Shtepie Perkthimi, por qe ka mbetur ende nje ide. Sa per Deleuze dhe Guattari, keta te dy jane sjelle ne shqip me nje perkthim te Elvis Hoxhes. Per aq sa e njoh une kete pune, minimalisht ai nuk vuan nga simptomat qe permenden ne shkrimin kryesor. Agamben eshte sjelle ne shqip me vepren: “L’aperto…” = “Celnaja”, sipas fjaleformimit te themeluar nga Kadare mos gaboj. (Orgest Azizi). Po keshtu Leka Toto ka sjelle ne shqip Foucault me Historine e Marrezise dhe jo keq.
Megjithate, sado aventuresk te duket perkthimi shqip i ketyre viteve, une mendoj se hapa para jane bere. Veshtire te mendohet nje perkthim i autoreve te huaj bashkekohore nga perkthyes te formuar para viteve ’90. Perjashtime ka, por mendoj se eshte e veshtire, sepse filli i komunikimit me kulturen perendimore u keput ne menyre dramatike. Nga ana tjeter nuk duhet harruar “evolucioni” i shqipes si pasoje e rritjes se komunikimit te brendshem, qe pasqyrohet me se miri ne brezin e ri te shkrimtareve qe sjell para lexuesit kenaqesi te reja dhe te munguara deri me tani. Mund te flitet per nje “Shqipe te re letrare”, ose nje shqipe ndryshe. Nje pervoje qe ia vlen te merret ne konsiderate eshte edhe ajo e Kosoves, qe ka patur ne fondin e vet perkthime te pamundura deri me tani ne Shqiperi.
Qe shqipja eshte gjuhe e madhe mjafton te shohesh aftesine ndryshuese nga komenti ne koment te kujt?
Te shkruesit apo te gjuhes?
Une nuk vuaj nga kenqesia e te qenit negativ.Arttikulli juaj eshte nje grumbull mendimesh te deformuara.
Ne kete artikull, ju jeni nje paragjykues.
Deshira jua per te paragjykuar eshte shume evidente.
Se pari,kushdo ka te drejte te perktheje dhe te botoje cfaredo libri.Sikurse,sejcili ka te drejte ta bleje ose mos ta bleje ate libri.Me duket,se ne kete rast gjuha e prokurorit,qendron ne anen tuaj;sugjerimi i juaj synon ne ndalimin e nje veprimi te nje personi,natyrisht jo me burg,por perkthimin e nje libri filozofie.Skermitja dhe pështyma eshte e juaja.
Ju kenaqeni me qene negativ.
A nuk eshte gjithe artikulli juaj nje deshmi e qarte.
Cfare ju frikson ne kete rast?.Prishja e gjuhes shqipe prej tij?
Jeni shume i shqetesuar per nivelin akademik te gjuhes Shqipe?
Freud shkruan ne librat e tij dicka per “frazat” qe leshohen padashur.Ato tregojne c’fare ne te verte do thenesi.
Xha xhai,mendimi eshte nje gje,gjuha e folur eshte simotra e tij,ndersa gjuha e shkruar shkon e vjen.
Anglishtja perdor formen-More or less.Shqipja perdor formen -pak a shume.
Me njerezit,qe une pak a shume e di prej nga jane,nuk shqetesohem.
Une kenaqem me qene pozitiv.
Shenim:Kam pershtypjen qe paskajorja te nervozon,por,te me falni,kete e beje vetem per te qene ne ndonje rast cik negativ.
Kuhne, nese kerkoni komunikim privat me mua, duhet te me jepni nje adrese ku t’ju pergjigjem!
Problemi qe ngrihet ne ketë prurje të re të 2xh ne vështrimin tim është nga me te rëndësishmit e gjuhës shqipe. Ne mos me i rëndësishmi fare. Kur flasim a bëjmë vërejtje për te shkruar një shqipe te pastër, sintaksë korrekte etj, kjo do te thotë se shqipja i zotëron këto mundësi. U takon shkruesve qe t’i mësojnë e përdorin. Por kur është fjala për te sjelle ne shqip koncepte abstrakte, filozofike etj, për ketë nuk mund te thuhet e njëjta gjë. Në shumë raste ato duhen krijuar dhe kjo nuk është punë e lehtë.
Problemi qëndron edhe për gjuhe të tjera, por për shqipen është ulëritës.
Me këtë kam parasysh një temë jo të largët të PTF, atë të psikanalizës. Për përkthimin e koncepteve të Frojdit në frëngjisht që në fillim të shekullit të shkuar nisi një debat i ashpër, që vazhdon edhe sot e kësaj dite. Një farë kohë përkthimet u ngadalësuan e morën hov konsultimet për të rënë në një mëndje se çfarë duhet kuptuar me një sërë konceptesh që vinin për herë të parë.
Këtu nën dorë kam të paktën nja tre libra që shpjegojne e debatojnë vetëm për problemet që duhen zgjidhur në përkthimin e Frojdit…
Në këtë vështrim duket sikur përkthimi në shqip është krejt i pashpresë, por nuk është tamam ashtu. Vetëm se duhet punuar shumë. Kete ide kam pershtypjen se shpreh edhe 2xh.
Kur u botua fjalori i parë i termave të filozofisë, pati edhe një lloj minidebati për disa terma, ku kam fiksuar ne kujtese termin alienation, që u përkthye më tjetërsim, por dukej se kjo gjetje në shqip linte diçka mangët etj… dhe diçka u fol edhe neper gazeta. Jo keq, por mbeti aty. Shansi ishte se nocionin e alienacionit e kishte trajtuar gjere edhe Marksi.
Meqe ra fjala, nga përkthyesit e teksteve të marksizmit më pëlqente dikush me emrin Mina, (ndryshe nga përkthyesit e letërsisë artistike, ata ishin anonimë), i cili prej vitesh punonte mbi Kapitalin. Dikur dëgjova se u vra në një aksident.
Prej atëherë me Kapitalin nuk u muar kush dhe nga nëntë vëllime që parashikoheshin (sipas versionit rus) u përkthyen vetëm tre, po qe se nuk gabohem.
Si i thone, çdo e keqe ka edhe …. pra, Xha xha, mbase duhet edhe nje perkthim i keq qe te hape nje debat mbi nje teme kaq te rendesishme dhe bile delikate, se shpesh perkthyesit na dalin miq e ruhemi nga qejfmbetjet!
” pra, Xha xha, mbase duhet edhe nje perkthim i keq qe te hape nje debat mbi nje teme kaq te rendesishme dhe bile delikate, se shpesh perkthyesit na dalin miq e ruhemi nga qejfmbetjet!”
I lenduar me duket ky arsyetim, pasi nga leximi Xha te jep te kuptosh se si personalisht, si njohes profesionalisht i gjuhes, seriozisht mendon per ceshtjen e gjuhes dhe asaj te perkthyer, dhe kete e shoh kur argumenton per reference mesimin rigoroz te shqipes, per nje filozofi te mireperkthyer, ne nivelin e mendimit te kujtdo autori te huaj dhe shqipetar.
Ne sa lexoj ne “Qielli Tavan” nuk eshte trajtuar se sa mundesi jane te jetohet pa nivel te lart te gjuhes, por se sa mundesi jane me nivel, e cila rrezulton vetem nje, ajo qe duhet mesuar shume seriozisht, aq me teper kur angazhimi eshte per filozofi.
Meqë Lyss e përmendi Freud-in, dua të shtoj që përkthimi i autorëve kaq influencialë në shqipe kërkon edhe njëfarë njësimi paraprak të terminologjisë, përndryshe përkthimi bën më shumë dëm sesa mungesa e tekstit të përkthyer – në kuptimin që është më mirë që 100 shqiptarë të lexojnë Freud-in në gjuhë të huaj, sesa 10,000 shqiptarë të lexojnë Freud-in të përkthyer shqip në mënyrë inkonsistente.
Freud-i është i lehtë për t’u kuptuar, veçanërisht në krahasim me disa filozofë bashkëkohorë francezë dhe gjermanë; por edhe me psikanalizën konsistenca terminologjike ka rëndësi. Një koncept si Verdrängung, në anglishte e kanë përkthyer repression, në frëngjisht refoulement dhe në shqipe, me sa di unë, ndrydhje; por nëse nesër një përkthyes i ri dhe e jep konceptin me një term tjetër për ta “përmirësuar”, konfuzioni do të jetë total.
Kjo s’ka të bëjë me saktësinë e termit të ri, por me nevojën për të ruajtur vijueshmërinë me traditën; sepse një term mund të jetë i papërshtatshëm, por ia shpëton jetën historia e përdorimit; (kështu, vetë fjala përdorim është e formuar keq – sipas rregullave duhej të ishte përdorje, si emër prejfoljor nga një folje me temë në bashkëtingëllore, përdor; mirëpo përdorim ka hyrë në gjuhë dhe nuk e shkulim dot me dekret).
Një konfuzion terminologjik vërej, kalimthi, me termat që janë përdorur për të përkthyer konceptet e Heidegger-it; nuk i kam lexuar përkthimet që i janë bërë në shqipe, por kam ndjekur disa diskutime te PPU, që më kanë lënë gojëhapur për inkompetencën dhe amatorizmin, si gjithnjë të bashkëlidhur me arrogancën.
Xha xhai, a nuk do ishte me mire qe kjo analize te behej konkretisht per ndonje botim qe tashme eshte bere, ose per kete liber pasi te ishte botuar, sesa keshtu ne pergjithesi, dhe duke shqyrtuar vepra dhe ceshtje konkrete mbase i sherbehej me mire qellimit te kesaj ceshtje te rendesishme qe ngre ky shkrim? 🙂
Patjetër, Xhib. Vërejtja qëndron. Por kjo kërkon kohë dhe mundim, të cilat përndryshe përkthehen në diçka si $6,000 (minimum), për një studim që krahason 3-4 përkthime mes tyre. Ke ndonjë sugjerim se ku mund të aplikoj, për të siguruar fondet e nevojshme? Ti vetë, sa do të ishe gati të paguaje, për të lexuar një studim të tillë?
Po, patjeter, do te paguajme te gjithe vullnetarisht. lol
Shiko, s’e kisha fjalen qe te benit ndonje studim te mirfillte te tille sic thoni, kot qyl per benefitet tona ketu.
Ceshtja qe ngrini mendoj se eshte vertet e rendesishme (per levrimin e gjuhes se shkruar shqipe ne pergjithesi, gjate viteve te fundit), dhe thashe se nese citohej ndonje gje konkrete, sic juve shpesh beni ne shkrime te ngjashme, kjo do kishte (sipas mendjes time) me shume kontribut ne nje analize si kjo e shkrimit tuaj.
Kjo s’do te thote se shkrimi nuk qendron keshtu si kritike e pergjithshme apo anonimisht (per librin qe do botohet).
Ishte thjesht nje sugjerim dashamires.
Xhib, e di që nuk ma merr për ters (se unë nuk ta marr ty për ters). Por e kupton, shpresoj, që ka një problem, kur i kërkohet tjetrit të bëjë diçka falas. Si shumë të tjerë që marrin pjesë në diskutimet këtu, unë nuk jam pjesë e strukturave të cilat financohen, për të sekretuar dije; çfarë bëj, e bëj si hobby.
Tani, për t’u kthyer tek tema; nuk është se e kam të pamundur të sjell shembuj, por edhe nuk dua të lëndoj njerëzit kot. Çështja është delikate, sepse disa nga këta përkthyes, sado të improvizuar, punojnë të shtyrë nga dëshira për t’i shërbyer kulturës. Prandaj nuk më duket se më takon mua, që t’i ekspozoj në publik.
Ka diçka që nuk shkon me vetë sistemin; diçka serioze. Duket sikur, nga pikëpamja institucionale, kultura në Shqipëri ka vendosur të vrasë veten duke mos u ushqyer; ose, për ta thënë me një mënyrë tjetër, ka hyrë në grevë urie. Brezi aktualisht në krye të qendrave universitare dhe akademike (brezi im) është mediokër në shumë pikëpamje; brezi poshtë tyre mediokër nuk është, por nuk po arrin dot të sinkronizohet me traditën.
Deri edhe në vitet politikisht më të errëta 1960-1970, institucionet kulturore në Tiranë arrinin të prodhonin më tepër – dhe jo vetëm në albanologji. Në vitin 1972 u zhvillua deri edhe Kuvendi i Studimeve Ilire: po kush do të guxonte të organizonte një të tillë sot?
Nuk di nëse e vure re reaksionin e Kuhne, ndaj shkrimit tim. Përballë shqetësimit që shprehja unë, për cilësinë e pamjaftueshme të ligjërimit filozofik të shqipes në përkthimet ekzistuese, ky komentues u hodh përpjetë vetëm kur lexoi që unë e kisha quajtur shqipen “gjuhë e vogël”.
Nuk do t’i kisha kushtuar vëmendje këtij reagimi infantil, sikur mos ta konsideroja shprehje të një sëmundjeje që i ka pllakosur shumë dashamirës të kulturës dhe të traditës sot. Të prekurit nga kjo sëmundje i shohin këto, kulturën dhe traditën, si monumente që duhen adhuruar dhe fshirë herë pas here me leckë dhe mbrojtur nga myku, nga krimbat, nga minjtë dhe sidomos nga dinamiti serbo-grek; jo si realitete dinamike, që duhen riprodhuar çdo ditë me pjesëmarrjen e neve të gjithëve.
Duke dashur ndoshta ta ruajnë dhe ta kultivojnë kulturën, këta njerëz po ia presin rrënjët; sepse kultura nuk është monument, por veprimtari; nuk ekziston në piedestal, por vetëm në aktet e panumërta të prodhimit, rikrijimit dhe interpretimit; nuk ruhet në muzeume, por në njerëzit.
Çfarë shpenzon sot shteti shqiptar për kulturën? Çfarë shpenzojnë privatët? Janë shifra që unë nuk i njoh, as i vlerësoj dot si duhet edhe sikur t’i njihja; por ma merr mendja që zëri kulturë në buxhet është i papërfillshëm; në vetvete, dhe në krahasim me shpenzime të tjera.
Prandaj e përmenda financimin në komentin tjetër; kultura ka nevojë për autorë që ta ushqejnë, dhe autorët kanë nevojë që të ushqehen, ose të hanë bukë. Hidhi një sy historisë së letërsisë shqipe, deri në vitin 1944: shkrimtarët dhe poetët tanë të mëdhenj, me pak përjashtime, nuk kanë shkruar dot më shumë se një vëllim, fundja edhe dy, me poezi të shkurtra… Do të më thonë që cilësia nuk matet me sasi; por edhe brezi i shkrimtarëve që u shquan pas viteve 1960, me Kadarenë në krye, por edhe me të tjerë, paguheshin nga shteti për të krijuar letërsi; sikurse paguheshin kompozitorët, piktorët, skulptorët, koreografët…
Do të më thonë, këta paguheshin për të krijuar një art që t’i shërbente ideologjisë totalitare; dhe jam dakord që ashtu ka qenë. Por kjo nuk e zhvlerëson tezën time: që kultura të ekzistojë dhe të riprodhohet normalisht, ka nevojë për pará dhe këto pará nuk mund të vijnë veçse nga publiku.
Nëse publiku nuk ka pará, ose nuk është gati të paguajë; nëse qeveritë nuk e çajnë kokën për kulturën, sepse e dinë që askush nuk i ka humbur zgjedhjet sepse nuk është vënë në skenë Wagner-i ose Beckett-i, atëherë duhet të pranojmë se kulturën shqiptare e ka marrë ana, dhe nuk mund ta shpëtojnë as privatët, as blogtarët, as televizioni, as Interneti.
Edhe pak edhe do të na mbetet vetëm monumenti i Skënderbeut; por nuk do ta mbajmë mend se monumenti i kujt është…
Verejtje plotesisht me vend.
Eshte fatkeqsi e madhe kjo pune, dmth nenvleresimi i kultures ne pergjithesi nga shteti (se privatit s’i kerkojme dot llogari, po dhe per sferen private dhe OJQ-te vlen kjo) dhe i levrimit te gjuhes se shkruar (shqipe) ne vecanti, dhe kjo ne shume aspekte dhe nen-dege qe jane mjerisht te neglizhuara.
Mund te flitet shume per keto gjera, qe nga gjuha e shkruar ne media, tek mungesa pothuajse totale e institucioneve shteterore kulturore ne internet, e tutje.
Juve duhet t’i keni ndjekur me mire ma ha mendja, persa i perkisni dhe fushes ne fjale. Megjithese, kjo eshte dicka qe i perket te gjithe, se paku i prek te gjithe.
Ne kushte te tilla dhe ngritja e zerit ne veetvete per keto ceshtje them se eshte padyshim dicka pozitive.
Dhe dicka tjeter xha xhai. Kur thoni se s’doni te lendoni njerez (duke cituar vepra apo shembuj konkrete, per sa sugjeroja me siper) me shkoi mendja qe kjo do kishte qene nje arsye qe juve, ndryshe nga shkrime te tjera ku shpesh sillni citime (dicka padyshim pozitive kjo kur behet praktike dhe ne shkrime te nje blogu, si ne rastin tuaj) ketu s’kishit permendur dicka konkrete.
Njekohesisht nuk jam ne djeni te sedrave profesionale ne kete fushe, te levruesve te rinj e te vjeter (perkthyes apo cado qofte) dhe si ka qene apo eshte kjo praktike ne kriticizmin profesional.
Por them se–dhe ketu flas pergjithesisht dhe pertej ketij apo shkrimeve te tjera te blogut tuaj–nuk mund te behet si duhet kjo gje duke i dhene prioritet sedrave te secilit dhe jo fushes apo ceshtjes ne fjale. E kam fjalen qe, si ne fusha te tjera ku behen kritika dhe vleresime nga profesionise per profesioniste te tjere te fushes, dhe ketu shpresoj te behen te tilla nga kushdo prej juve qe keni interesin dhe nivelin/kualifikimin e duhur.
Ketu synonte pjeserisht sugjerimi me siper per permendje konkrete, gjithe jo si detyrim apo venie ne seder, po thjesht si nje sugjerim.
Xhibi, siç të thashë, nuk dua të zë në gojë emra.
Përkundrazi, le të përpiqemi të shquajmë përkthyes të mirë, siç bëri Theollogos më lart. Unë nuk e njihja këtë Elvis Hoxhën, por tani do ta vlerësoj ndryshe, po t’ia shoh emrin gjëkundi.
Tani, sa për përkthimet e veprave “të rënda”, ka dy aspekte që duhen mbajtur të ndara. Më një anë, janë vegimtarët, që i futen Heidegger-it pa mbaruar mirë shkollën; këta janë amatorë, idealistë, të papërgatitur për të përballuar kësi ndërmarrjesh, të cilat lumturisht dështojnë, në pjesën më të madhe (pasi janë përkthyer nja 5-6 faqe).
Më anë tjetër, janë peshkaqenët; ata që nuhatin fonde të vëna në dispozicion nga ambasadat, OJQ-të dhe fondacionet, dhe lobojnë për t’i siguruar vetë, ose për t’ua dhënë kushërinjve, vëllamëve, krushqve dhe shokëve të dhomës në konvikt. Këta zakonisht e mbarojnë punën, sepse është paraja në mes – sa për cilësinë, merret me mend.
Unë shkrimin tim e kisha për të parët; por më vjen keq t’i identifikoj këta me emër, në një kohë që suksesi u buzëqesh të dytëve.
Xha xha, nuk te duket se kjo perpjekje deshmon ne radhe te pare per mungese profesionistesh ?
Aty ku mungojne profesionistet futen amatoret. Po ashtu ku profesionistet lene gjera pezull, te pazgjidhura, futen perseri amatoret.
Nje amator nuk sheh paresisht te ardhurat qe i vijne nga nje pune e tille, kurse profesionisti quhet i tille sepse sheh paresisht te ardhurat qe i sjell profesioni.
Perkthimet e veprave filozofike me shpesh behen nga filozofe (te pakten ato qe me kane rene ne dore), keshtu qe fajin ne radhe te pare per mua e kane filozofet shqiptare (te vjetrit) qe s’bejne perkthime ne masen e duhur.
Pastaj fajin e ka kategoria e perkthyesve dhe ne fund fajin e ka ai i riu i panjohur, amatori.
Per mendimin tim, do ishte me i pershatshem nje qendrim keshillues, te cilin nuk e shoh.
Gjithsesi shqetesimi qendron dhe eshte ne vazhden e shkeputjes se kultures nga c’eshte shqiptare.
Ti xha xha e sheh me kthjellet nga pikepamja gjuhesore, se e ke pike te dobet, po kjo eshte dukuri qe perfshin si kulturen lendore (shkeputje pakthim) ashtu edhe ate frymore.
Problemi thelbesor i shqipes eshte lidhja me abstrakten, problem i vjeter qe nuk eshte perballuar si duhet, sepse asnjehere nuk eshte shkuar ne rrenje te ceshtjes dhe per me teper rrethanat e sotme jane armiqesore.
E kemi diskutuar disa here ceshtjen e gjuheve te huaja dhe perseris se persa kohe qe shqiptaret ceplendisen ne mase me nga 2-3 gjuhe te huaja, nuk ka per te pasur perqendrim tek shqipja.
Aq me teper qe ne gjuhe te huaj nuk mund te kete kurrfare te menduari autentik; njeriu behet vegel e gjuhes se huaj, edhe me i madhi nder shqiptare nuk del dot nga mizëria diturore e se huajes.
Gjermanishtja, qe nga gjuhet e gjalla europiane mund te
quhet gjuha filozofike, eshte e tille sepse nder breza, midis lehtesise se ‘plackitjes’ se latinishtes ( si bene anglishtja dhe gjuhet latine) dhe veshtiresise se ndjekjes se modelit grek (krijimi, autentikja), u zgjodh kjo e dyta.
Simbolikisht kemi kundervenien ne filozofine e gjuhes; Saussure vs Heidegger, ku i pari e shihte gjuhen si teresi shenjash arbitrare , ndersa i dyti e shihte gjuhen si banesa e qenies. Ironikisht frengu i sotem eshte hajdegerian, per tu mbrojtur prej anglishtes, ndersa gjermani sosurian.
Shqiptaret e sotem te cdo rrafshi jane padyshim ne masen e madhe sosuriane, anipse tradita parakomuniste na i jep si hajdegeriane.
Hajdegerianet e pakte, gjithsesi kane mangesi te medha, kam njohur disa qe hiqeshin si te tille po qe ne shkrimet e tyre silleshin shpesh si sosuriane(po ashtu ka sosuriane qe sillen si hajdegeriane). Duhet ndergjegjesim dhe levrim i abstraktes, perndryshe ne kete bote qe po shkon pandalim drejt virtuales, nuk do kete me vend per shqipe abstrakte.
Dje lexoja një artikull të A. Klosit për shqipëruesit e Heine-s në shqipe (Poradeci dhe Schwarz); më bëri përshtypje që përkthyesve profesionistë, shtëpia botuese shtetërore e asaj kohe u kishte dhënë një normë prej 6 faqesh në ditë – ndoshta shumë e lartë, për heideggerianët, por krejt e pranueshme për Dickens-in ose Balzac-un. Për arsye të njohura, aty punonin përkthyes që, në rrethana të tjera, do të kishin qenë rektorë universitetesh dhe kryetarë akademish; por të paktën i dhanë kulturës shqiptare edhe nëpërmjet fjalës, ose duke shërbyer si ura midis gjuhëve. Nuk di nëse ka ndonjë shtëpi botuese sot që të punësojë përkthyes të letërsisë joteknike – por nuk ma merr mendja…
””Të prekurit nga kjo sëmundje i shohin këto, kulturën dhe traditën, si monumente që duhen adhuruar dhe fshirë herë pas here me leckë dhe mbrojtur nga myku, nga krimbat, nga minjtë dhe sidomos nga dinamiti serbo-grek; jo si realitete dinamike, që duhen riprodhuar çdo ditë me pjesëmarrjen e neve të gjithëve.””
Dinamika dhe dinamiti ne rastin tone po perputhen dita-dites, prandaj ka reagime nga me te ndryshmet. Dinamitin e shpiku Nobeli. Nuk te duket se ka dicka ironike ne kete mes ?
Edhe dinamiti nga dinamika e ka marre emrin.
Po te mos pershqisohej realiteti si dinamik, kjo semundje nuk do ekzistonte, ceshtja eshte tek dinamika, a i ngjan kjo dinamitit apo jo.
Ruajtesit, ne mund te quajme ndokend keshtu, nuk kane shume lidhje me gjerat e sofistikuara apo me mendimet ndryshe, sepse nuk mund te ruash asgje pa bere njefare investimi emotiv (nga dalin pastaj ritet, simbolet e gjera te ngjashme).
Teorikisht ruajtesit duhet te veprojne mbi c’eshte ne vetvete e perjetshme, jo mbi cdo dukuri qe paraqitet. Perseri teorikisht ruajtesit jane te panevojshem kur ska grabites a demtues dmth jane pasoja e jo shkaku.
Nese themi se kultura shqiptare po demtohet, automatikisht po themi se duhen ruajtes (shkak-pasoje).
Sigurisht qe ruajtesi trajtohet per ate qe eshte, nuk mund ti kerkosh me shume. Jane te tjere ata qe zhvillojne, perhere nje grusht njerezish, ndersa riprodhuesit jane shume.
Nese themi se kultura shqiptare po demtohet, atehere demtuesit duhet te jene te bollshem.
Hyllin, ideja ime është se kultura ruhet nëpërmjet transmetimit, jo me vigilantes. Cila është jotja?
Shkrimi është mëse i drejtë dhe flet për një problem që nuk është vetëm gjuhësor por edhe kulturor. Edhe unë jam i bindur se shumë nisen nga dëshira e mirë që kanë për të bërë të mundur në Shqipëri leximin e disa autorëve deri tani të pa përkthyer. Është entuziazëm i kuptueshëm. Kur studion për shumë vite, në një moshë të re, në një vend të huaj, të entuziazmojnë librat, dija, dhe literatura e atij vendi. Nëse kalon atje vitet e nevojshme për ta përvetësuar gjuhën në mënyrë shumë të mirë, atëhere e shijon akoma më shumë kënaqësinë që të jep një gjuhë e pasur në prodhimin apo përkthimin e literaturës.
Duke parë se çfarë ndodh në vende me gjuhë më të pasur se e jona (duke nënkuptuar me pasuri, sasinë dhe cilësinë e prodhimeve letrare), zakonish përkthyesit janë njerëz me shumë përvojë dhe me një njohje pothuajse perfekte të gjuhës mëmë dhe të gjuhës që po përkthjenë. Në Shqipëri po ndodh diçka ndryshe. Një brez të rinjsh që kanë kryer studimet universitare, disa herë dhe ato të mesme,jashtë Shqipërisë, ka përvetësuar shumë mirë gjuhën e vendit ku ka studiuar, dhe kanë menduar se kaq do të ishte e mjaftueshme për të përkthyer në Shqip edhe shumë autorë të vështirë.
Por a i kanë pasur ata “veglat” dhe njouritë e duhura për ta bërë këtë? Kur jeton jashtë Shqipërisë një nga mënyrat më të mira për tu stërvitur me shqipen e shkruar është interneti. Në sa ambiente virtuale, gazeta online, site qeveritare apo universitare mund të gjendet një nivel aq i mirë i shqipes sa të të mbajë të freskët shkrimin? Sa gazeta, revista, online por edhe normale, përdorin një standart gjuhësor të kënaqshëm? Unë mendoj se janë shumë të paktë gazetarët, autorët dhe shkrimtarët që kanë nivele të mira. Në Shqipëri ka ndodhur një fenomen kurioz. Në vënd që lexuesi ti përshtatet shkrimtarit, shpesh herë shkrimtari është ulur në nivelin e lexuesit.
I nderuari XhaXhi, edhe une kam sutudiuar jashte dhe do të doja që ju të më jepnit një manual, ose një liste të shkurtër me librat që duhet të studioj në mënyrë që shqipja ime të mos çaloj.
Duhet të jeni më specifik, Braha. Për çfarë ju duhet ta përdorni shqipen?
Une kam perfunduar nje institut tre vjeçar te gjuhes arabe dhe më pas fakultetin. Edhe mua me intereson përkthimi.
Për mendimin tim, rruga më e mirë për ju është të studioni një klasik shqip të fushës ku do të përktheni. Nëse kjo është filozofia, unë përsëri rekomandoj përkthimet e vjetra nga Marksi, Engelsi dhe Lenini në shqipe – edhe pse këta autorë mund të mos i honepsni dot si filozofë. Nëse do të bëni përkthime letrare në prozë, atëherë do t’ju këshilloja stilistë të mirë të shqipes moderne – Mitrush Kuteli, Dhimitër Shuteriqi, Jakov Xoxa më vijnë në mendje, sa i takon shqipes standard; por edhe përkthime të Halit Selfos, Bujar Dokos, Sotir Cacit, Mistro Treskës, Neka Turkeshit, Klio Evangjelit, Jorgo Bllacit.
Xhaxhai, simbas opinionit tim, ne rrjeshtat e tij thote me pak se sa c`do te donte. Dhe ketu s`e kam fjalen vetem tek vetepermbajtja e tij, ne mos permendjen e emrave apo titullit/titujve qe po perkthehen. Problemi kryesor, por i padukshem ne nje lexim te pare te “Qielli tavan”, eshte nje perplasje midis pakices dhe shumices, midis elites dhe turmes, midis te mencurve dhe gjithe te tjereve, midis “hoi olligoi” (te pakteve) dhe “hoi polloi” (gjithe te tjereve), sic do t`i kategorizonte Aristoteli.
Xhaxhai, i cili vete i perket shtreses se te pakteve, dhe eshte pjese e nje grupi qe mund te quhet elita intelektuale e kultures shqiptare, reagon per princip, ne lidhje me nje tentative, perpjekje te dikujt ne fushen e ideve. Respektimi i ketij principi, ne rastin ne fjale kerkesa per nje zoterim ne mos absolut, te pakten shume me lart se sa mbi mesataren, e “mjeteve” te krijimit te gjuhes shqipe te shkruar dhe asaj te folur, perpara se t`i hyhet rruges per tu ngjitur ne majat ku rrine tempujt e kultures shqiptare, eshte me se i drejte, madje i pritshem.
Por ne te njejten kohe, ai eshte ne te njejten shkalle po aq reaksionar. Them reaksionar, ose me ndryshe, konservativ, sepse Xhaxhai del ne mbrojte te nje tipi qyteterimi i cili krijoi eliten kulturore te ciles ai i perket,e qe nuk eshtei pasqyruar me ne realitet . Kjo elite, qe deri para 15-20 vjeteve ishte “the establishment” ne shtetin shqiptar, ne shume raste nuk njeh dot pasardhesit e vet, pinjollet e vet, ne ata qe kane marre rrugen per te shkuar ne tempujt maje maleve.
Reaksionar apo konservativ ketu nuk ka nje konotacion negativ.
“Tempujt” e perendive te kultures se nje qyteterimi kane nje lloj influence permanente ne psiken e njerezve, shoqerise qe pranon te per(k)ulet para tyre. Kjo ben qe neve te dime brez pas brezi se kush eshte Pitagora, apo Sokrati, Aristoteli, Arkimedi, Dekart, Einstein e te tjere, dhe nuk dime se kush ishte tregtari me i pasur ne kohen e tyre, ose se kush kishte me shume toka, ose kush kishte numrin me te madh te pronave te patundeshme. Prespektiva per ti perkitur atij grupi te zgjedhur njerezish, qe kane mundesi per te pasur banesen e tyre ne keto “tempuj” ne sherbim te ketyre perendive, eshte nje pikepamje shume terheqese ne ata qe operojne ne fushen e ideve. Te ngjitesh lart, larg prej tokes se perbaltur, drejt atmosferes me ajer te rralluar te ideve dhe spektulimeve te mrekullueshme, pertej kontradiktave historike te kohes, te jesh ne gjendje te shkosh aty ku kritika nuk mund te te turbulloje me ekzistencen, eshte nje eksperience e mrekullueshme ( Galeni ngulte kembe qe ai ishte filozof para se te ishte mjek). Kush nuk eshte ai qe nuk do te donte te kishte nje pale krahe, me te cilat te ishte ne gjendje te fluturonte mbi re e te shkonte e te ngrinte shtepine e vet “in the city of eternal truth”. Por, per fat te mire, njerezit s`kane krahe. Kane vetem kembe. Dhe duhet ta konsiderosh veten me fat nese dikush te tregon se cfare rruge do marre per te arritur ne “tempull”.
Ketu rrethi behet i plote, dhe vijme perseri ne piken e nisjes. Aty do duhet filluar me pyetjen se kush eshte elite, kush eshte intelektual, kush eshte pakica, e kush eshte shumica, ne menyre te atille qe te dyja anet e ekuacionit te jene te kuptueshme.
Me idene e intelektualit, percaktimin dhe rolin e tij, e cila si ide, i perket me shume shekullit te 20, jane marre nje numer i madh filozofesh , si Sarter e plot te tjere. Por nga c`kam lexuar, ne nje kuptim me te gjere te fjales, preokupimi me kete subjekt fillon me Aristotelin. Dhe perballe shumices, ai ve pakicen, ose te mencurit ( the sage). Ai nuk ve eliten. Elita shpesh mbahet e lidhur me nje ombilical corde me ate qe e ushqen, si shtetin, patronin, mecenation apo ideologjine e vet. Simbas Aristotelit , gjeja me e rendesishme nuk eshte `educational background` i ‘hoi olligoi’ (pakices) por aftesia e tyre, sensitiviteti i tyre ndaj perdorimit (usage) te fjales/idese, materjes etj, etj.
Shumica FLET. Por eshte pakica ajo qe reflekton mbi te. Dhe ne base te saj, te paktet, te mencurit, intelektualet, elita jane te suposuar te drejtojne shumicen ne rrugen e zhvillimit te saj, si ideor ashtu edhe material.
”Rilindja” ka botuar vepra të filozofëve që nga vitet e 70-ta e deri në mbyllje të saj nga Millosheviçi në vitin 1990.
Në shqip u përkthyen, shumica nga serbokroatishtja, por edhe nga gjuhët origjinale, veprat filozofike që nga ”Shteti” i Platonit, ”Politika” e Aristotelit e deri tek ”Jeta e përditshme në botën moderne” e Lefevrit (Henri Lefebvre).Shumë nga këta libra ishin pjesë e bibliotekës sonë familjare. U bënë shkrum’ e hi së bashku me shtëpinë tonë sikurse edhe shumica e shtëpive shqiptare në Pejë.
Këtu në Perëndim i kam disa libra që mi ka ”kompenzuar” daja im i ndjerë, që ishte një bibliofil.
Në disa prej tyre e kanë thënë fjalën e vet edhe përkthyesit. Po i paraqes dy prej tyre.
1. ”LIGJERATË MBI METODËN” Rëne Dekarti
Rilindja, Prishtinë 1979, Tirazhi 5.000 copë (kopje)
Përkthyes Rexhep Ismajli
DY FJALË RRETH PËRKTHIMIT
Përkthimi i veprave të Dekartit në gjuhën shqipe ka rëndësi të veçantë, por pikërisht për këtë arsye edhe kërkon përgjegjësi të veçantë nga përkthyesi.Një nga problemet më të mëdha që del në përkthimin e veprave të fushës së filozofisë në gjuhën shqipe është mungesa e një terminologjie dhe e një mënyre stabile të të shprehurit. Megjithatë,kjo mungesë nuk është edhe kaq e madhe për gjithëçka.Për sa i përket trashëgimisë që na ka lënë Dekarti, vështirësitë janë të ndryshme.Tradita e përkthimit të Dekartit në gjuhën shqipe nuk mungon: më 1937 redaksia e revistës ”Përpjekja shqiptare” i kushtoi një numër të veçantë Dekartit dhe me atë rast botoi edhe përkthimin e V. K.-së të ”Ligjëratës mbi metodën” , me titull ”Flalimi i methodës”. Ky përkthim ze vend të rëndësishëm në historinë e botimeve të tilla në gjuhën shqipe, por, si për shkak të gjuhës së vjetëruar e mjaft dialektore, ashtu edhe për shkak të mungesës së precizitetit në terma, nuk i përmbush kërkesat e lexuesit të sotëm të shkrimeve të këtilla, prandaj nuk mund të ribotohet si i tillë.
Gjuha e Dekartit, gjuha e veprës që po prezentojmë (të tjerat janë shkruar latinisht), është një frëngjishte e Mesjetës së vonë, me shumë ndikime nga latinishtja mesjetare si në ndërtimin e fjalisë ashtu edhe në shprehje. Për këtë shkak ajo shtron shumë probleme përpara çdo përkthyesi. Na është dukur e udhës që në këtë punë ta respektojmë stilin e autorit vetëm për aq sa lejon qartësia e shprehjes në gjuhën shqipe të sotme. Prandaj, shpesh ndodh që të jenë eliminuar disa lidhëza, e gjëra të tjera, funksioni i të cilave mund të indikohet me elemente të tjera edhe ashtu të pranishme, pastaj është shkurtuar fraza shumë e gjatë dhe e vështirë për ta ndjekur, etj. Mendoj se në këtë mënyrë vetëm i ndihmohet lexuesit, e po të bëheshim pak më radikalë, do të thoshim se kjo është rruga e vetme e mundshme. Në këtë punë janë bërë edhe krahasime me përkthimet e mëparshme, si në gjuhën shqipe ashtu edhe në gjuhë të tjera.
Përkthyesi
””Hyllin, ideja ime është se kultura ruhet nëpërmjet transmetimit, jo me vigilantes. Cila është jotja?””
Une nuk shoh kundervenie paraprake midis ruajtesve dhe percjellesve, perkundrazi te paret jane te nevojshem per te dytet.
Mund te ndodhe qe te paret te kene vetem llafe, sepse me vepra mund te mos percjellin asgje,pasi mund te jetojne jashte , por serisht duke qene se perhere flitet ne parim (gjuhe e madhe-gjuhe e vogel, jemi askushi- jemi dikushi, kemi ate- s’kemi ate etj) atehere kemi gjithsesi nje veprim pozitiv. Pergjithesisht mund te thuhet qe veprojne me ane te retorikes.
Ne mungese, do kete vetem nje retorike, pasi retorika ka lindur me opinionin publik dhe sa me shume peshe ka opinioni publik aq me shume peshe ka retorika ( vdekja e Sokratit).
Tani, percjellja e nje kulture eshte e vetvetishme ne kushtet e izolimit, por ne kushtet e nderveprimit te lire percjellja eshte proces i veshtire.
Ky rast i dyte mund te krahasohet me Tregtine e lire. Shteti me i zhvilluar prodhon gjera me te lira e me te mira fale teknologjise dhe sipermarresit e tregtaret e tij vene poshte shtetin e pazhvilluar; sipermarresit blejne aktivitetet me fitimprurese dhe mund ti investojne jashte shtetit te pazhvilluar keto fitime ndersa tregtaret thithin vazhdimisht valuten (ose arin e argjendin e koheve te meparshme) duke e lene shtetin e pazhvilluar me deficit tregtar te llahtarshem.
Nje proces i ngjashem eshte me kulturen, sillen ‘mallrat’ e huaja kulturore qe kushtojne lire dhe jane cilesore, ‘kokat’ (valuta, ari,argjendi) e vendit me kulture me te ulet perfundojne jashte shtetit duke e lene vendin me deficit kulturor.
Keshtu ne rastin e tregtise se lire, blihen mallrat e huaja, ne rastin e dyte, produktet e huaja kulturore.
Ne te dy rastet, parite jane te lidhura me te huajen dhe zhvillimi i vendases lihet per ne kalendat greke.
Prandaj keta ‘vigilantes’ sado dokrra te kepusin, per mua jane te nevojshem ne kushtet e sipermendura. Po vete shfaqja e tyre eshte e lidhur kerthizisht me demtimin dhe demtimi sot shihet qarte, vete ti po akuzon si demtues i kultures gjuhesore nje person.
Ceshtja tjeter eshte se edhe keta qe i heqin pluhurin monumenteve, mund te jene te demshmen per te ardhmen.
Po e ardhmja per nje kulture si ajo shqiptare nuk duket aspak premtuese, fare mire edhe pa keta, kultura shqiptare mund te perfundoje si shtatoret e qypat greke ne Apoloni e Durres, si kulture per tu vizituar ne muze .
Fati i kulturave te pazhvilluara (apo atyre te zhvilluara por te lodhura) gjate nderveprimit te lire eshte fundi i tyre. Shembuj ka plot, sidomos ne brigjet e Mesdheut.
Ne fund te mos harrojme se zhvillimi i kultures shqiptare nuk eshte e njejta gje me ngritjen kulturore te shqiptareve, pasi kjo e fundit mund te ndodhe fale kultures joshqiptare.
Sot s’mund te flasim per zhvillim te kultures shqiptare perderisa ende mbahen ne piedestal rilindesit, te cilet si te paret patjeter mund te superohen.
S’ka fare gjasa qe te paret te japin maksimumin e shprehjes se nje kulture, kjo kulture eshte ne fillesat e saj dhe ta zeme nga pikepamja filozofike ashtu si pre-sokratiket u superuan ku e ku, fale Sokratit, Platonit dhe Aristotelit edhe tek ne mund te superohen ku e ku autoret e fillesave.
Vete Kadareja qe eshte bashkekohor i takon kryesisht lemise se romanit historik, por edhe ky vetem sa ka vene rrenjet.
Por pak a shume kudo vetem sa jane hedhur rrenjet sepse kulturat e shkruara duan te pakten 1-2 shekuj vetem per rrenjet.
2. ”SUNDIMTARI” Nikolla Makiaveli
Rilindja, Prishtinë 1990, Botim i dytë (Bot. i I-rë 1977)
Tirazhi 4.000 copë (kopje)
Përktheu nga origjinali Gani Hoxha
DY FJALË PËR PËRKTHIMIN
Problemi i parë që kam hasur ka qenë përkthimi i titullit të veprës. Jam hamendur midis fjalëve: sovrani, qeveritari, sundimtari, që do t’i përgjigjeshin kuptimit të fjalës italiane il principe. Nga e para hoqa dorë vetëm pse është e huajtur; të dytën nuk e mora për shkak se, kur prej sj formojmë foljen ”qeveris”, merr edhe kuptime të tjera. Pra mbeti vetëm e treta si më e afërta me kuptimin që ka dashur të shprehë autori.
Kam pasur para vetes botimin e pestë të vepres origjinale të vitit 1966 nga botuesi Einaudi. Me qëllim që përkthimi të jetë sa më i qëlluar, kam konsultuar edhe dy përkthime në serbokroatishte: botimin e Beogradit të vitit 1964 dhe atë të Zagrebit të vitit 1975. Kam evituar pak a shumë format arkaike të gjuhës, duke i copëtuar aty-këtu periudhat e gjata dhe rralluar lidhësat e shumëta aq sa e kam parë të domosdoshme.
Shpjegimet kanë qenë çështje e veçantë me rëndësi të madhe. Duke parë se një moment a periudhë historike, në të tri veprat e përmendura, shpeshherë është shpjeguar në mënyrë të ndryshme, kam marrë lirinë t’i zgjedh e t’i përkthej momentet më të rëndësishme e më interesante për lexuesin.
G.H.
Prishtinë,
7.IV.1977
Xhaxha, edhe pse jam komplet dakort me katastrofën që sjellin diletantët dhe të paaftët me përkthimet e tyre, nuk më duket komplet e drejtë kritika drejtuar vetëm atyre që kanë dëshirën apo marrin guximin që të përkthejnë.
A nuk do ishte më e drejtë që, në vënd që të kritikohen përpjekjet për përkthim, të Sygjerohej që të kishin Bashkpunim me Redaktorë të zotë?
Më shumë se gjuha (e keqe/ e pazotëruar) e përkthyesit, duhet të të ngrinte nervat (si gjuhëtar) mungesa e redaktorëve… Këta,Po, që nuk duhet të ishin diletantë e aventurierë.
Besoj se problemi i perkthimeve te dobeta eshte nder me themeloret sot ne perdorimin e shqipes se shkruar publike… Thuhet me krenari sesa perkthime hidhen ne treg e sesa kryhen ne krahasim me me pare. Por ne fakt shumica e tyre nuk sjellin perparim as ne mendimin dhe te kuptuarit me mire te botes nepermjet autoreve te rinj qe perkthehen, dhe as nuk ndihmojne shqipen qe ende eshte e ndrydhur dhe pjeserisht e paafte nga mosperdorimi ne sfera te caktuara.
Une shpesh e kam te pamundur te kuptoj cfare thuhet ne tekstet e perkthyera, dhe jo vec ngaqe perkthyesi nuk njeh gjuhen e huaj, por edhe sepse nuk njeh shqipen. mendoni qe gjuha shqipe nuk mesohet si duhet prej shume kohesh dhe calon ne te gjitha nivelet institucionale pertej shkollave. Gjithashtu politikat gjuhesore jane braktisur, sikur ato te ishin pjelle e shemtuar e socializmit. Vec problemit qe te mbrosh perdorimin e nje standardi gjuhesor sot, te marrin per anti-demokratik, anti-geg etj. Shtoji ketyre problemeve edhe veshtiresite e mundshme inherente te vete tekstit qe zgjidhet per perkthim.
Pra, keto lloj perkthimesh kryer nga nevojtare, idealiste e nganjehere njerez capacule, te cilet nuk kane pergatitjen e duhur per te perkthyer, ne fakt jane nje lloj smogu qe vetem demton zhvillimin e stileve, ligjerimeve dhe regjistrave te ndryshem te shqipes, ashtu si edhe vete sistemin baze strukturor e leksikor te shqipes, sepse krijon modele te keqia, ose ne rastin me te mire, te nje gjuhe allasoj qe vec shqip nuk eshte.
E keqja me e madhe eshte qe te provuarit e dores ne tregun e perkthimeve, eshte pjese derrmuese e pistes se vetme ne te cilen behet nje lloj levizjeje per dicka qe idealisht nevojitet fort: shkrythjen dhe permiresimin e shqipes… Ndaj sakelldis shume fakti, qe tamam ky drejtim i vetem ku kish shanse te ndryshonte dicka, eshte ne fakt kaq demtues.
Problemi eshte qe XhaXhai, ne rastin me te mire, mund vec te terheqe vemendjen ne kete drejtim, ose te zgjoje e perforcoje nje shqetesim intelektual, ose, po te jemi fatlume, nje shqetesim publik. Problemi eshte qe ne Shqiperi nuk ka asnje mekanizem ose institucion qe te kontrolloje ose rregulloje menyren e agjencine e perkthimit. Mund te na vije vetem keq. Ose te shpresojme se persona te caktuar qe marrin persiper te perkthejne pa qene ne nivelin e duhur, mund te ndiejne pergjegjesi publike, dhe ndergjegjshem te terhiqen nga akti per te cilin mund te kene pasur qellime e deshira shume fisnike si fillim.
Madje do thoja se edhe nje studim shkencor ne lemin e perkthimit ne shqip, problemeve te tij, ose menyrave sesi duhet permiresuar apo kryer, nuk do ndryshonte dot inercine negative qe rrjedh nga nje ekonomi e politike e pergjithshme ku logjika e permiresimit te gjendjes eshte e fundit ne listen e shtysave… nese eshte fare aty.
Së paku titujt e kryeveprave do të duhej të ”njësoheshin” në përkthimin shqip. Një kryevepër e tillë siç është ”Kritik der reinen Vernunft” e filozofit gjerman Immanuel Kant, në shqip mund të haset si ”Kritika e arsyes së pastër”, mandej si ”Kritika e mendjes së pastër” dhe si ”Kritika e arsyes së kulluar”. Edhe titullin e veprës ”Il Principe” të Niccolo Machiavelli-t e kam hasur në shqip si ”Sundimtari” dhe ”Princi”. ”Ligjeratë mbi metodën” të Dekartit e kam hasur edhe si ”Diskutim mbi metodën”, etj.
Ndoshta përkthimet do të ishin më të mira po të bëhej redaktimi i përkthimeve. P.sh. libri ”Kontrata shoqërore” e Zhan Zhak Ruso-it botuar nga Rilindja në vitin 1977, është përkthyer nga Nazmi Rrahmani (shkrimtar), kurse përkthimi është redaktuar nga Murteza Luzha (profesor i filozofisë). Si shembull tjetër të redaktimit të përkthimit po e marr një libër nga lëmia e letërsisë; ”Teoria e letërsisë” e autorëve Rene Velek dhe Ostin Voren, e botuar nga Rilindja në vitin 1982, përkthyer nga Zejnullah Rrahmani, redaktor i përkthimit Ibrahim Rugova.