Ligjërimi publik gjithnjë i ngjan teatrit, me aktorë që shkëmbejnë replika duke i qëndruar pak a shumë besnikë një teksti bazë, përpara një publiku që merr pjesë në këto shkëmbime sporadikisht, por që është megjithatë i pranishëm në ligjërim si trysni sociale.
Natyra teatrale e këtij ligjërimi edhe në kontekstin politik totalitar është për t’u mbajtur gjithnjë parasysh, kur analizohet përdorimi i përemrave vetorë nga ana e ligjëruesve. Analiza e këtyre përemrave, nga ana e vet, nuk është aspak ushtrim skolastik e rutinë, por ndihmon drejtpërdrejt për të kuptuar rolet në procesin e ligjërimit, si dhe bashkëveprimin e këtyre roleve me hierarkinë e pushteteve.
Mes konteksteve të shumta ligjërimore, po zgjedh për të analizuar gjyqin politik, ose atë situatë kur dikush akuzohej, në publik, se kishte gabuar. Gjyqi politik shembëllzohej në praktika ndërveprimi publik që shkonin nga mbledhjet e Byrosë Politike, në mbledhjet e organizatës së Rinisë në një shkollë 8-vjeçare, ose të organizatës-bazë të Partisë në një lagje qyteti. Nga ana tjetër, analistët e ligjërimit kanë vënë në dukje se ligjërimi publik, në përgjithësi, priret të modelohet sipas ligjërimit gjyqësor, ose gjuhës, roleve, teksteve dhe konteksteve në sallë të gjyqit; dhe kjo vlen edhe për ligjërimin totalitar.
Gjyqi politik ndiqte, zakonisht, një skenar pak a shumë standard: në krye parashtrohej gabimi dhe tregohej me gisht fajtori; pastaj u jepej fjala njerëzve ose dëshmitarëve “nga salla” për ta mbështetur, përforcuar ose kundërshtuar akuzën; më pas i jepej mundësia fajtorit vetë për t’u mbrojtur, dhënë llogari ose bërë autokritikë që mund të pranohej ose jo; më në fund, kolektivi ose i organizata merrte vendim në lidhje me çështjen në fjalë, zakonisht me votë të hapur.
Kush merrte fjalën për të parashtruar akuzën, mund të zgjidhte midis dy përemrave vetorë për veten: “unë” dhe “ne” (vetë e parë njëjës ose shumës të përemrave, së bashku me format foljore përkatëse, madje edhe kur këto të fundit përdoreshin të pashoqëruara nga përemrat). Tipike për ligjërimin totalitar ishte tkurrja totale e përdorimit të vetës së parë njëjës, në të gjitha ato raste kur folësi interpretonte akuzën. Që nga Enver Hoxha në majë të piramidës të pushtetit, deri te një komandant çete në një shkollë fshati malor, akuzuesi do t’i drejtohej vetes rregullisht si “ne”.
“Ne” si përemër vetor shënon folësin si pjesë të një grupi me të cilin identifikohet folësi; në rrethanat e ligjërimit publik, shumësi sjell me vete edhe forcën ose arrogancën e grupit. Në gojën e një udhëheqësi të lartë, p.sh. të Enver Hoxhës, “ne” mund t’i referohej popullit shqiptar, komunistëve, Partisë, Byrosë Politike, Plenumit, Komitetit Qendror, proletariatit ndërkombëtar, revolucionarëve, masave të gjëra e kështu me radhë. Në gojën e një diskutuesi të thjeshtë në bazë, “ne” i referohej zakonisht kolektivit të qendrës së punës, por edhe grup-moshës: “ne të rinjtë e fshatit”, profesionit “ne volejbollistet e Dinamos”, ose vendbanimit: “ne qytetarët e Lushnjes”. Me fjalë të tjera, përemri vetor në shumës i jepte folësit liri të madhe në identifikimin e grupit ku dëshironte të bënte pjesë.
Nga pikëpamja e etikës totalitare, sa më kolektiv të ishte një veprim, një akt, një plan, ose një synim, aq më të mëdha ishin gjasat që ky të ishte në anën e së drejtës. Kur Enver Hoxha i drejtohej armikut të radhës në byro, për t’i thënë: “ne të kemi këshilluar disa herë,” shumësi e bënte edhe më të padiskutueshme fajësinë e të akuzuarit. Kur sekretari i Partisë i drejtohej një qafëleshi në mbledhjen e kolektivit me fjalët: “sa herë të kemi thënë që të qethesh?”, detyrimi i viktimës për t’i shkurtuar flokët merrte karakterin e një ligjësie objektive.
I akuzuari, nga ana e vet, nuk lejohej të përdorte vetën e parë shumës; sepse çdo “ne”, në gojën e fajtorit, do të implikonte vetvetiu në faj të tjerë pjesëtar të grupit, real ose imagjinar. Prandaj, shpesh “armiqve” do t’u kërkohej, nga drejtuesit e mbledhjes, që ta sqaronin se cilët ishin këta “ne”. Për këtë arsye, i vetmi përemër i disponueshëm mbetej ai i vetës së parë njëjës: “unë”, i cili e mbante fajin të bashkëlidhur me autorin individ.
Kjo ndarje rolesh, midis kolektivin “ne” si akuzues, dhe fajtorin “unë” si të akuzuar, merrte përmasa pothuajse mitike; deri në atë shkallë sa kësaj mase sa abstrakte, aq edhe imagjinare njerëzish t’i toleroheshin gjykime dhe vendime përndryshe infantile, të skajshme dhe ndonjëherë krejtësisht absurde.
Nga ana tjetër, përdorimi në publik i përemrit të vetës së parë njëjës do t’i shoqërohej aq shpesh ligjërimit të fajtorit – autokritikës, dhënies llogari, shfajësimit, kërkesës për zemërgjerësi, pranimit të fajit, deponimit të plotë, e kështu me radhë – saqë vetë përemri njëfarësoj do të shmangej nga përdorimi, deri edhe në nivelet më të larta të pushtetit. Në forma ligjërimore deklarative ose përshkruese, “unë” tradhtonte dobësinë, braktisjen nga grupi, humbjen e privilegjit për të përfaqësuar të tjerët; “unë” ishte e pështirë dhe intelektuale; “unë” ishte interesi i përveçëm mbi atë të përgjithshmin.
I vetmi kontekst ku përdorimi i përemrit “unë” ose i vetës së parë njëjës në përgjithësi mbetej krejtësisht legjitim, ishte ai i ligjërimit performativ, me të cilin, duke folur kryejmë edhe një akt të mëtejshëm, përtej aktit të të folurit. Shembuj të performativit eksplicit në shqipen totalitare do të ishin:
Betohem para flamurit dhe shokëve të mi pionierë…
Unë zotohem para kolektivit se planin e vitit 1970 do ta realizoj brenda vitit 1969…
Marr angazhim para Partisë që…
U premtoj solemnisht shokëve se sot e tutje do të marr vetëm dhjeta.
I jap fjalën Byrosë Politike se që sot e tutje…
Kur prodhimi i këtyre thënieve është njëkohësisht edhe akt i betimit, zotimit, angazhimit, premtimit, etj. Natyrisht, akte të tilla mund të realizoheshin edhe në vetën e parë shumës, në rrugë tepër konvencionale, për shembull në letra drejtuar udhëheqjes:
“Ne blegtorët e kooperativës së tipit të lartë të Gollokamjes “Marsel Kashen” zotohemi se do ta rritim prodhimin e leshit me 30% brenda vitit 1982.”
Një formë edhe më abstrakte e identifikimit me grupin ishte zëvendësimi i krejt përemrit me një emër kolektiv të vetës së tretë, që ndodhte rëndom në ligjëratat e krerëve totalitarë: në gojën e Enver Hoxhës, “këtë ia ke mbajtur të fshehtë Partisë” donte të thoshte “këtë ma ke mbajtur të fshehtë mua.”
Brenda kontekstit të një gjyqi politik, edhe përemri vetor i vetës së dytë njëjës mund të shndërrohej në armë për të goditur armikun – të cilit kushdo mund t’i drejtohej me “ti”. Kundërvënia ti/ju në ligjërimin shqip, për të shprehur shkallë të ndryshme të politesës dhe të familjaritetit, nuk ishte aq e formalizuar sa, të themi, në frëngjishte; megjithatë, ishte e vetmja e përdorshme, kur ishte fjala për ta përdorur përemrin si të ishte një vezë e prishur ligjërimore për t’ia vërvitur objektit të urrejtjes ose përbuzjes.
“Pa na thuaj, ç’deshe ti në makinën e ambasadës jugosllave?” do të pyeste Enver Hoxha nuk di ç’viktimë, në gjyqin politik të autorëve të puçit ideologjik, në konferencën e Partisë së Tiranës, në 1956. Kur përemri ti shoqërohej edhe me emrin e plotë të të akuzuarit, për këtë të fundit nuk kishte më shpresë shpëtimi:
“Ti Kadri Hazbiu kujtove se do t’i hidhje hi syve Plenumit.”
Përkundrazi, togfjalëshi i tipit: “ti Kadri”, pa mbiemrin, linte akoma pak hapësirë shprese, meqë veta e dytë njëjës ende nuk ishte zhveshur tërësisht nga familjariteti, i mbështetur në të kaluarën e përbashkët.
Kjo përforcohej edhe nga mungesa e qëllimshme e ndajshtesës “shoku” para emrit.
Nga ana tjetër, “ju” ishte përemri i sallës, i publikut, ose i atyre që kishin gjithnjë të drejtë. “Ju” ishte titulli me të cilin udhëheqësi u drejtohej masave të gjëra punonjëse, turmave oqeanike shesheve të kombit, minatorëve, shkrirësve të bakrit, naftëtarëve pararojë, tekstilisteve, vullnetarëve të hekurudhës, nxënësve ditën e parë të shkollës, veteranëve në Festën e Brigadës. “Ju” ishte edhe idhulli, edhe objekti i propagandës totalitare.
Brenda një dinamike të përkundërt, “ju” shërbente si përemri i shenjtë me të cilin publiku (populli, masat) i drejtoheshin udhëheqjes: “Ju, shoku Enver” mbartte në vetvete edhe nderimin, edhe adhurimin e folësve për komandantin; të cilët folës, p.sh. në një letër përshëndetëse, nuk mund t’i drejtoheshin vetes veçse si “ne”, meqë ishte e pamendueshme që një “unë” t’i drejtohej sy për sy timonierit të revolucionit.
Më në fund, veta e tretë, njëjës dhe shumës, përfaqëson një klasë të dobët përemrash vetorë, gjithnjë të mpleksur me dëftorët e së njëjtës formë. Përdorimi i tyre në ligjërimin publik e sjell gjithnjë me vete një farë artificialiteti, siç duket nga shembuj të tipit: “Ai nuk jeton më. Ai ka vdekur. Atë e vrau plumbi i një fashisti, në zgrip të arës me grurë,” që tradhtojnë edhe formën më kaba të kitsch-it letrar në shqipe. Për këtë arsye, në kontekstin e gjyqit politik, prirja ishte që vetorët ai/ajo të zëvendësoheshin nga dëftorët e afërsisë ky/kjo, pavarësisht nga shkalla e afërsisë reale ose të perceptuar.
Zëvendësimi i ai me ky e reduktonte distancën, duke e paraqitur folësin si në kontroll të plotë të situatave:
“Na kanë thënë që ky ka marrë takim me eksponentë të Ballit Kombëtar në Zonën e Parë Operative.”
Si edhe në rastin e përemrit ti, edhe ky, në përdorimin e vet përemëror, e sillte me vete një farë kërcënimi të fshehtë, ose të maskuar; në kundërvënie me përmendjen e emrit të plotë të personit, mundësisht të shoqëruar nga ndajshtesa shoku.
Të krahasohen:
Titoja i propozoi shokut Nako bashkimin e ushtrive.
Titoja i propozoi këtij bashkimin e ushtrive.
Në situata të tilla, përdorimi i përemrit tradhton një dëshirë, sado instinktive, për të mos e përdorur emrin; i cili vjen duke u shndërruar në tabu, si emri i një armiku, ose së paku i dikujt që dyshohet se ka tradhtuar, ose gabuar rëndë.
Për t’u shënuar është edhe se, në ligjërimin subversiv, përemri këta u referohej rregullisht klasës në pushtet: “këta nuk e kanë të gjatë”; “nuk ikin këta pa gjak”; “ku iu merret vesh këtyre, o të keqen.” Arsyet e këtij përdorimi ndoshta duhen kërkuar jo vetëm në tabunë e përmendjes së emrave, por edhe në perceptimin e udhëheqjes totalitare si të kudogjendur, ose të gjithëpranishme.
Në teatrin e ligjërimit publik totalitar, vetorët njëjës përfaqësonin rregullisht fajtorët, aq të vetmuar sa edhe delet e ndara nga tufa; së bashku me të gjithë ata që mungonin në skenë, ose vetën e tretë. Përkundrazi, vetorët shumës, të sigurtë në drejtësinë absolute të vijës së tyre, e luanin tashmë pa asnjë lloj lëkundjeje e dyshimi rolin e trefishtë të akuzuesit, gjykatësit dhe xhelatit. “Ne” dhe “Ju” shndërroheshin kështu në shenja të fitores së kolektivit ndaj individit, ose të masës ndaj “njëshit”; fitore që ishte e shkruar në rendin e sendeve, e që i premtonte jetë të gjatë sa malet totalitarizmit në Shqipëri.