TABUJA E PËRDITSHMËRISË

Një arsye pse kapitemi aq shumë kur vizitojmë muzeun lidhet me masën e papërballueshme të së dhënave të reja, që i duhet mendjes të përpunojë.

Në fakt, mendja ka aftësi fantastike jo vetëm për të futur brenda, por edhe për të lënë jashtë.

Ka njerëz që vënë re gjithçka, ka njerëz që stërviten për të vënë re gjithçka, sikurse ka edhe nga ata që nuk vënë re asgjë.

Po të më kërkonin të përshkruaja ndërtesat në rrugën time, nuk do të isha në gjendje të shkoja përtej ca karakterizimeve të përgjithshme.

Dhe aq më keq, sikur të më kërkonin të përshkruaja pemët.

Them se kjo ka lidhje me sa mund të na hyjë në punë një informacion i tillë. Mua më duhet të di se me ç’avenu kryqëzohet rruga dhe ku gjendet dyqani i ushqimeve; por jo se ç’ngjyrë ka fasada e shtëpisë përballë pallatit tim.

Ngjyra nuk më hyn në punë për asgjë. E megjithatë, ka njerëz që e mbajnë mend ngjyrën jo sepse u duhet, por sepse nuk e harrojnë dot.

Njerëz me memorje fotografike, njerëz që mbajnë mend fytyrat por jo emrat, njerëz që i dëgjojnë tingujt si të ishin ngjyra ose e kundërta. Variacionet nuk kanë të sosur – por një gjë mbetet e pandryshuar: që truri ka nevojë ta thjeshtojë pjesën më të madhe të informacionit që i sjellin shqisat.

Dhe kështu qëllon që informacionet më të pakta e të zbehta i kemi për vende që i njohim mirë. Unë e kam më të lehtë të përshkruaj, bie fjala, Piazza dei Miracoli në Pisa, ku kam qenë vetëm një herë, sesa Times Square në New York, ku kam qenë me dhjetëra në mos qindra herë.

Dhe mënyra më e mirë për t’u jetërsuar nga këto vende, me të cilat të lidh familjarizimi i tepërt, është të lexosh si i përshkruan dikush tjetër, ose të shohësh si i filmon një kamerë inkuizitive, ose të këqyrësh një pikturë ose një foto të një mjeshtri.

Lexoja këto ditë Satin Island, një roman të Tom McCarthy-it; dhe nuk prisja të kapesha ashtu në befasi, kur autori më çoi, brutalisht dhe me një mani të ndërkryer, tek terminali i trageteve që lidhin skajin jugor të Manhattan-it me ishullin Staten Island (SI).

Kam qenë kaq herë tek ai terminal: ngrehinë anonime, e zbërdhylët dhe e mërzitshme; nondescript, do ta quante anglishtja – edhe pse me siguri nuk i është dukur ashtu arkitektit. Më shumë se kam qenë, kam kaluar atje rrugës për në Staten Island; ose kam pritur për tragetin e radhës.

Asnjëherë nuk e kam vrarë mendjen të fiksoj hollësi të mjediseve të atjeshme, tavanit, tabelave, dyqaneve përreth, njerëzve, koshave të plehrave gjithnjë plot. Pjesë e pritjes sime ka qenë edhe aftësia për t’i vënë shqisat në stand-by, mundësisht duke lexuar.

Përkundrazi, McCarthy në roman i qaset terminalit me një zell ekstatik, si të ishte fjala për ndonjë artifakt të sjellë nga jashtëtokësorët; ose ndonjë objekt formidabël, që ia kap peng vëmendjen me arrogancën e një kryevepre.

Dhe ja efekti jetërsues: të lexosh faqe pas faqesh përshkrimin, e gjallë dhe gjenial, të një ndërtese me të cilën ti veç kujtoje, duke gënjyer veten, se ishe familjarizuar; dhe të realizosh se deri atëherë e kishe përjetuar atë bardhezi, të filtruar, qëllimisht të varfëruar, të personalizuar për ty.

Terminali i trageteve për Staten Island është tipikisht një nga ato non-lieux për të cilat flet Marc Augé: hapësira me të cilat e gjen të vështirë, në mos të pamundur të vendosësh një marrëdhënie intime, të kuptimshme; hapësira që nuk i përvetëson dot as në imagjinatë.

Atje nuk ka asgjë, përveç lokalitetit abstrakt; për ta thënë me Gertrude Stein, there is no there there. E megjithatë, e kam të lehtë të përfytyroj mijëra e mijëra njerëz që takohen dhe ndahen në vende të tilla, duke djegur drama dhe dhimbje, kur nuk djegin gëzim dhe prehje. Mijëra e mijëra histori individuale, që arrijnë të mpiksen sado përkohësisht në ato pak minuta që kalojnë midis dy nisjeve të njëpasnjëshme të trageteve.

Dhe sa i ndryshëm ky terminal, megjithatë, me Grand Central Station në midtown Manhattan; të cilin përjetimet e banorëve të metropolit kanë arritur ta shndërrojnë në një skenë ku aktron ditë e natë urbaniteti: që nga arkitektura beaux-arts, tek ora në sheshin kryesor ku të gjithë ne që jetojmë këtu e kemi lënë së paku një herë të takohemi e deri te konstelacionet në tavanin prej katedraleje.

Ishulli Staten Island ka një rol për të luajtur, së paku konceptual, në romanin e McCarthy-t; madje edhe titulli i veprës, Satin Island, është rimarrje paronimike e emrit të ishullit. Për këtë arsye, edhe faqet e njëpasnjëshme që i janë dashur autorit, për të sjellë përshkrimin frymëzënës të terminalit, nuk duan marrë thjesht si ushtrim virtuoziteti. Nuk është aspak e lehtë të subjektivizosh një non-lieu, me një pasion lojcak që të sjell në mendje David Foster Wallace-n e esesë-reportazh për një udhëtim turistik me anije (A supposedly fun thing I’ll never do again); sepse nuk është aspak e lehtë t’i mprehësh shqisat, në mjedise dhe kontekste ku je mësuar tashmë që t’i narkotizosh.

Përshtypjen ime, si lexues, përballë këtij riprodhimi kaq formidabël të terminalit mund ta quaja edhe si revoltim; sepse një nga arsyet, një nga alibitë që i japim vetes, sa herë që “zgjedhim” të injorojmë hollësitë e peizazhit ose të rrethinave ka të bëjë me bindjen – sado iluzore, sado deluzionale – se këto vende janë tonat, na përkasin, prandaj edhe mund t’ia lejojmë vetes t’i shpërfillim. Janë aty, nuk kanë ku të ikin; janë pjesë e dekorit spartan të burgut tonë të përbashkët ekzistencës, na kujtojnë përsëritjen, mërzinë e së njëjtës dhe banalitetin e përditshmërisë.

Prandaj edhe tundimi për t’iu kthyer McCarthy-t me fjalët: Si guxon? How dare you? Me ç’të drejtë vjen të trazosh këtë monument të rutinës, duke na e bërë ne lexuesve tërheqës, unik, intrigues në mijëra mundësitë e veta për ndërlikime? Mbresa e lexuesit, në këtë rast, i ngjan çfarë do të ndieje sikur të ecje në një tunel këmbësorësh që lidh mes tyre dy stacione të afërta metroje; ose dy anë të një rruge të trafikuar dendur; dhe papritur të ndizeshin dritat dhe ti të vije re se tuneli ishte, në fakt, galeri pikturash ose sallë-kalesë e kuratuar mirë e një muzeu arkeologjik.

Ishim muajin që shkoi pak ditë në Napoli, ku ndenjëm në një hotel fare afër stacionit të trenave në Mergellina. E kemi marrë metronë atje jo më shumë se 4-5 herë; por aq më mjaftuan për të ma ngulitur në kujtesë stacionin – që nga arkitektura, sërish e tepruar, e fasadës; e deri te korridoret e ftohta, një restorant çuditërisht luksi me pianoforte të bardhë përbri dhe makinat e timbrimit të biletave.

Kam jetuar në Napoli për gjashtë vjet (1990-1996); kam shkuar relativisht shpesh në Mergellina; por kurrë nuk e kam fiksuar atë vend, ose më mirë atë jo-vend, siç më ndodhi këto pak ditë pushimi tani. Atëherë stacioni ishte imi, më përkiste, mund ta vizitoja dhe ta përdorja kur të doja; ndërsa tani, përkundrazi, ishte më shumë një mirazh, së bashku me gjithçka tjetër në Napoli, që po më tretej para syve që pa filluar unë ende të largohem.

Prandaj ndoshta – si një arsye më tepër – i shpërfillim këto hapësira të përditshmërisë, madje edhe kur i banojmë çdo ditë nga pak; i shpërfillim njëlloj siç do të shpërfillnim rrudhat e çarçafit ose njollat e reve në qiell; përndryshe do të na duhej të merreshim seriozisht me përkohshmërinë tonë në këtë botë – për çka nuk duam të jemi kurrë gati.

Që pasagjerët mund ta marrin falas tragetin për në Staten Island, kjo ia thekson edhe më natyrën prej hapësire kalimtare Terminalit; pa përmendur pastaj që shumë turistë e marrin tragetin jo për të vizituar ishullin, por për të shijuar, nga uji, pamjen e New York-ut me rrokaqiejt aq karakteristikë; ose edhe Statujën e Lirisë, së cilës trageti i kalon relativisht afër.

Ndryshe nga anonimiteti i terminalit, New York-u vetë dhe monumentet e tij kartolina e sfidojnë këtë përkohshmëri, duke na ofruar kanxha për të varur shpresat. Që shumëçka të rrjedhë, duhet që të paktën diçka të mbetet statike.