PSE SHTATË?

Në 1610 Galileu botoi një libër ku njoftonte se e kish drejtuar teleskopin nga Jupiteri dhe kish parë që ai planet kish katër satelitë (“hëna”).

Disa nga kolegët e tij të shquar nuk e pritën mirë këtë zbulim. Francis Bacon argumentoi aso kohe se çfarë kish parë Galileu nuk mund të kishin qenë satelitë; meqë kozmosi dihej se kish shtatë “planetë” (në kuptimin trupa qiellorë: Dielli dhe Hëna, Merkuri, Venusi, Marsi, Jupiteri dhe Saturni); me gjithë satelitët që kish parë Galileu, numri do të rritej në njëmbëdhjetë.

Dhe ja si e mbështeti Bacon-i argumentin e tij:

Gjallesave u janë dhënë shtatë dritare në shtëpinë e kokës, mes të cilave ajri hyn në tabernakulin e trupit, për ta ndriçuar, ngrohur dhe ushqyer. Dhe këto pjesë të mikrokozmosit janë: dy flegrat e hundës, dy sytë, dy veshët dhe goja. Ashtu edhe në qiell, që është makrokozmos, ka dy yje të favorshme, dy të pafavorshme, dy që lëshojnë dritë dhe Merkuri, i pavendosur dhe indiferent. Që këtej dhe në bazë të shumë ngjashmërive të tjera në natyrë, të tilla si shtatë metalet etj., të cilat do të ishte e mërzitshme që t’i rreshtoja këtu, nxjerrim përfundimin se numri i planetëve është detyrimisht shtatë.

Robert M. Martin, nga i cili e kam marrë këtë shembull, pyet: po sikur të kishim tre flegra në hundë, a do të kishte tetë planetë?

Në fakt, përshtypja e parë që marrim nga argumenti i Bacon-it është se ky po thotë budallallëqe – mirëpo mjafton pastaj një vështrim në biografinë e tij, për të kuptuar se kemi të bëjmë me një nga mendjet më të shquara të kohës.

Të tjerë prej nesh, më të dijshëm, do të vërejnë se gabimi i Bacon-it lidhet me metodën shkencore, ose kriterin e së vërtetës: Bacon-i procedonte në mënyrë analogjike dhe deduktive (edhe fytyra edhe planetet i binden së njëjtës domosdoshmërie numerike bazë), ndërsa Galileu po përdorte metodën eksperimentale.

Me fjalë të tjera, nëse Bacon-i “e dinte” sa sa planetë duhej të kishte, Galileu parapëlqeu të kontrollonte me teleskop për të parë sa kishte.

Nga ana tjetër, në një kuptim Bacon-i kishte të drejtë – Jupiteri nuk ka katër satelitë, por 67 (të paktën kaq ia kanë numëruar deri më sot). Teorikisht, numri i satelitëve të një planeti nuk mund të përcaktohet me saktësi – sepse varet nga parametrat fillestarë të kërkimit: pohim që vlen edhe për satelitët natyrorë të Tokës.

Ndryshimi themelor – ku bazohet edhe ngrehina e shkencës moderne – është se Bacon-i e dinte se sa duhej të ishte numri i “planetëve”; ndërsa Galileu thjesht numëroi planetët që pa.

Që nuk mund ta hedhim kaq lehtë në shportë modelin deduktiv të Bacon-it, këtë e dëshmon, mes të tjerash, teoria kozmologjike e Kepler-it, një tjetër i madh i atyre kohëve. Sipas këtij astronomi, struktura e universit diktohet nga pesë polihedrët e rregullt pitagoreanë, të cilët pasqyrojnë planin e Zotit përmes gjeometrisë.

Teoria e Kepler-it mbahet si zhvillim dhe modernizim i teorisë së Kopernikut; pa çka se pesë polihedrët pitagoreanë nuk kanë ndonjë lidhje specifike me strukturën e sistemit diellor.

Argumenti i Bacon-it se numri i planetëve nuk mund të jetë i ndryshëm nga shtatë, ngaqë shtatë janë edhe dritaret e kokës, i përket së njëjtës kategori me këtë të Keplerit, për pesë polihedrët.

Edhe Koperniku ka pasë shpjeguar, në kohën e vet, se trupat qiellorë sferikë, si planetët, duhej të lëviznin në formë rrethore – meqë lëvizja e një trupi (orbita, në këtë rast) duhej t’i ngjante formës së tij (deduksion, analogji).

Prandaj edhe gabimet e këtyre dijetarëve, për ne të sotmit, janë sa të çuditshme aq edhe spektakulare; në një kohë që gabimet e të tjerëve, si ato të Galileut, na duken më të ngjashme me ato tonat; dhe i pranojmë si të pashmangshme dhe të varura nga kushtet e vrojtimit ose të eksperimentit, ose si pjesë e procesit të njohjes.

(Çfarë nuk ka të bëjë me faktin, sa për të sjellë një shembull, se polihedrët e rregullt i ndesh rëndom në natyrë, që nga viruset dhe kristalografia deri te modelet klimatologjike.)

Në të njëjtën mënyrë, mjekësia tradicionale kineze flet për “pesë organe të brendshme”, numri i të cilave pasqyron konceptin e pesë elementeve: druri, zjarri, dheu, metali dhe uji (një skemë konceptuale që dija kineze e gjente në ciklet kozmike, në histori dhe në vetitë e barnave mjekësore – mes të tjerash).

Kinezët tradicionalisht e përshkruanin trupin e njeriut së brendshmi njëlloj siç përshkruanin dijetarët në Mesjetë kozmosin: nëpërmjet deduksioneve, analogjive dhe skemave kozmologjike – askujt nuk i shkonte mendja të përdorte të dhëna nga vëzhgimet autoptike dhe, aq më pak, kirurgjikale.

Tregojnë se kur holandezët ranë në kontakt me kulturën japoneze në Dejima dhe dijetarë nga Vendet e Ulëta patën mundësi të shkëmbenin njohuri dhe pikëpamje me kolegët e tyre në Lindjen e Largme (shih rangaku), të dyja palët konstatuan se kishin përfytyrime krejt të ndryshme për organet e trupit të njeriut.

Megjithatë, të dishmit japonezë u detyruan më në fund të pranojnë se “teorive” të europianëve u përgjigjej realiteti; dhe se ato funksiononin më mirë në praktikë.

Ejani, shihni dhe numërojini vetë “planetët” e rinj, thoshte Galileu. Duket sikur më thjesht se kaq nuk bëhet – por kjo dukje i bën pastaj kolegët dhe kundërshtarët e Galileut të duken pak të rënduar nga trutë.

Ç’lidhje ka numri i trupave qiellorë ose numri i polihedrave pitagoreanë me numrin e vrimave në kokë? Po numri i stinëve (të kalendarit kinez) me numrin e organeve të brendshme?

Epo, do të thotë matematikani, lidhja është njëlloj e thjeshtë: në të gjitha rastet është fjala për numra.

Pastaj, kur ne shohim qiellin natën me sy të lirë në drejtim të Jupiterit, shquajmë veç planetin; ndërsa po të vëmë syrin te teleskopi i Galileut, do të dallojmë edhe katër satelitët e mëdhenj. Me optikë tjetër, më të sofistikuar, do të gjejmë edhe satelitë të tjerë: 67 deri më sot.

Bacon-i thoshte se nuk mund të kishte më shumë se shtatë trupa qiellorë; ne sot ende diskutojmë sa planete ka sistemi diellor (është apo nuk është i tillë Plutoni? po të ashtuquajturit planetë trans-plutonikë? po asteroidi Ceres?), por të paktën kemi pranuar se ky numër është i rastit, nuk i bindet ndonjë ligjësie ose rregullsie deduktive.[1]

Kinezët, nga ana e tyre, lodhen së shpjeguari se pesë “organet” e mjekësisë tradicionale kineze nuk kanë drejtpërdrejt lidhje me ato sende që shohim, kur i bëjmë njeriut autopsinë – është fjala më tepër për “rrjete organesh”, ose sisteme që funksionojnë me pjesët që komunikojnë mes tyre.

Por edhe këtu, gabimi nuk është te numri i organeve të brendshme – kushedi nesër fiziologët mund të vendosin se, bie fjala, edhe pleksusi solar është organ më vete (siç e kanë shpjeguar me kohë indianët), njëlloj si shpretka ose fshikëza e tëmthit. Rëndësi ka që, për ne sot, numri i këtyre organeve nuk është i përcaktuar “nga lart”, as i deduktuar nga ndonjë pushtet teorik ose teologjik.

Në një kuptim, ky “progres” i dijes moderne ka ndodhur jo vetëm duke iu larguar gjeometrisë së kulluar (çka lidhet edhe me shpikjen e kalkulusit); por edhe duke rehabilituar gabimin, si pjesë sado të vogël të së vërtetës.

[1] Bashkimi ndërkombëtar astronomik (IAU) ka dhënë një përkufizim të vetin për “planet”; nëse një trup qiellor e kënaq këtë përkufizim, atëherë ai duhet llogaritur si planet me të drejta të plota. Por kjo metodë është, në fakt, deduktive – sepse varet nga përkufizimi, i cili është relativisht arbitrar; dhe pastaj vetë përkufizimi është vendimtar për të konkluduar rreth numrit të saktë të planetëve në sistemin diellor. Në thelb, kjo metodë nuk ndryshon shumë nga ajo e Bacon-it, meqë edhe ky i kish numëruar shtatë vrimat e kokës para se t’i binte kokës Galileut për “zbulimin” e tij. Në të njëjtën mënyrë, “tensioni i lartë i gjakut” në ShBA përcaktohet nga një shifër e vendosur pak a shumë arbitrarisht nga një institucion me autoritet; fakti që kjo shifër ka ndryshuar me kalimin e kohës e konfirmon natyrën e saj subjektive.